Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi

I N D U K S I Y A , D E D U K S I Y A , A N A L O G I Y A
B u u c h m e to d y a n g i b ilim la m i e g a lla s h n in g a s o s id a y o tu v c h i 
x u lo s a la m in g x u s u s iy a tla r ig a q a r a b b ir-b irid a n fa rq q ilin a d i.
I n d u k s iy a m e to d i b ilis h n in g s h u n d a y y o ‘lik i, b u n d a o ‘q u v c h i- 
n in g fik ri b ir lik d a n u m u m iy lik k a , x u s u s iy x u lo s a la rd a n u m u m iy x u - 
lo s a g a o lib b o ra d i. I n d u k t iv x u lo s a - x u s u s iy d a n u m u m iy g a q a r a b
b o r a d ig a n x u lo s a d ir . B u m e to d d a n fo y d a la n ib b ir o r q o n u n iy a tn i 
o c h is h y o k i q o id a n i c h iq a ris h u c h u n o ‘q itu v c h i m is o lla r, m a s a la la r, 
k o ‘rs a tm a li m a te r ia lla m i p u x ta lik b ila n ta n la y d i.
B o s h la n g N c h s in fla rd a in d u k s iy a m e to d i b ila n u z v iy b o g N iq
h o ld a d e d u k s iy a m e to d id a n h a m k e n g fo y d a la n ila d i. B o s h la n g N c h
s in f la m in g y a n g i o ‘q itis h d a s tu ri ta la b la rig a o N ish i m u n o s a b a ti b ila n
d e d u k s iy a m e to d id a n fo y d a la n is h c h e g a r a la ri a n c h a k e n g a y d i.
D e d u k s iy a m e to d i b ilis h n in g sh u n d a y y o N ik i, b u y o ‘1 u m u m iy -
r o q b ilim la r a s o s id a y a n g i x u s u s iy b ilim la m i o lis h d a n ib o ra td ir.
1 + 2 = 3
3 - 2 = 1
3 - 1 = 2
D e d u k s iy a b u , u m u m iy q o id a la r d a n x u s u s iy m is o lla rg a v a
k o n k r e t q o id a la rg a o N ish d ir.
I n d u k tiv v a d e d u k tiv x u lo s a la rg a m is o lla r k e ltira m iz . B irin c h i 
s i n f o ‘q u v c h ila r ig a y ig N n d i b ila n q o ‘s h ilu v c h i o r a s id a g i b o g N a n is h n i 
tu s h u n tiris h u c h u n b o la la m i x u lo s a g a in d u k tiv y o ‘ 1 b ila n o lib k e- 
la m iz . K o ‘rs a tm a lilik d a n ( h a r x il d o ir a c h a la rd a n ) fo y d a la n ib , o ld in
h a m m a d o ir a c h a la r q a n c h a lig i to p ila d i (1 + 2 = 3 )
S h u n d a n k e y in
1 
ta q iz il d o irac h a (birin ch i q o ‘shilu v ch in i 
ifo d alo v ch i) surib q o ‘y ilad i, b u n d a b o la lar 2 ta k o ‘k d o irac h a y a ’n i ik ­
k in ch i q o ‘sh iluvchi q o lish ig a ish o n ch hosil qilishadi. (3 -2 = 1 ) S h u n d an
k e y in 3 ta d o irac h ad a n 2 ta 
k o ‘k d o irac h a (ik k in ch i q o ‘shiluvchini 
ifo d alo v ch i) ayirilsa, 1 ta qizil doiracha, y a ’ni birinchi q o ‘shiluvchi q o l­
ish ig a ish o n ch hosil q ila d ila r (3 -1 = 2 ). S h u n d a n k ey in b o sh q a so n la r 
h a m d a b o sh q a k o ‘rsatm ali m a teria lla r bilan b ir q ato rd a sh u n d a y m a sh q la r 
b ajarilad i v a b o la la m in g o ‘zlari u sh b u u m u m iy x u lo san i ifodalashadi: 
agar birinchi qo'shiluvchi ayirilsa, ikkinchi q o ‘shiluvchi qoladi, agar 
yig ‘indidan ikkinchi qushiluvchi ayirilsa, birinchi qo 'shiluvchi qoladi.
B o la la r to m o n id a n in d u k tiv y o ‘1 b ila n c h i g ‘a r ilg a n x u lo s a
5 ,6 ,7 ,8 ,9 s o n la rin i a y iris h q a ra la y o tg a n d a d e d u k tiv m u lo h a z a la r y u ­
r itis h u c h u n f o y d a la n ila d i.
39

---

Analogiya -
s h u n d a y x u lo s a k i, b u n d a p re d m e tla r b a ’z i b e lg i- 
la rin in g o ‘x s h a s h lig i b o ‘y ic h a b u p r e d m e tla r b o s h q a b e lg ila ri 
b o ‘y ic h a
h a m
o ’x s h a s h , 
d e g a n
ta x m in iy
x u lo s a
c h iq a rila d i. 
A n a lo g iy a “ x u s u s iy d a n x u s u s iy g a b o r a d ig a n ” , b ir k o n k r e t fa k td a n
b o s h q a k o n k re t f a k tla rg a b o r a d ig a n x u lo s a d ir.
M a s a la n , u c h x o n a li s o n la m i q o ‘s h is h v a a y iris h n in g y o z m a
u s u lla r in i k o ‘p x o n a li s o n la m i q o ‘s h is h v a a y iris h g a o ‘tk a z is h
a n a lo g iy a u s u lin i q o ‘ lla s h g a a s o s la n g a n . S h u m a q s a d d a m e to d ik ad - 
a b iy o tla rd a k o ‘p x o n a li s o n la m i y o z m a q o ‘s h is h v a a y iris h b ila n ta n ­
is h tiris h d a sh u n d a y m is o lla rn i y e c h is h ta v s iy a q ilin a d ik i, b u n d a h a r
b ir n a v b a td a g i m is o l o ld in g is in i o ‘z ic h ig a o la d i. M a sa la n :
126 
4 7 5 2
5 4 7 5 2
8 3 7
6 8 3 7
7 6 8 3 7
+ 172 
+ 3 2 4 6
+4 3 2 4 6
- 4 2 5
- 2 4 2 5
- 5 2 4 2 5
B u n d a y m is o lla m i y e c h g a n d a n k e y in o ‘q u v c h ila m in g o ‘z la ri 
k o ‘p x o n a li s o n la m i y o z m a q o ‘s h is h v a a y iris h u c h x o n a li s o n la m i 
y o z m a q o ‘s h is h v a a y iris h d e k b a ja rila d i, d e b x u lo s a c h iq a r a d ila r.
Y u q o rid a q a ra lg a n m e to d la rd a n ( in d u k s iy a , d e d u k s iy a , a n a lo ­
g iy a ) f o y d a la n is h z a m irid a a n a liz , s in te z , ta q q o s la s h , u m u m la s h ti-
ris h v a a b s tra k s iy a la s h k a b i a q liy o p e r a ts iy a la r y o ta d i.
B u tu n n i u n in g ta s h k il e tu v c h i q is m la r ig a a jra tis h g a y o ‘n a ltir il- 
g a n fik rla s h (ta fa k k u r) u s u li a n a liz d e b a ta la d i.
P re d m e tla r y o k i h o d is a la r o r a s id a b o g ‘la n is h la r o ‘m a tis h g a
y o ‘n a ltir ilg a n ta fa k k u r u su li sin te z d e b a ta la d i.
100 s o n id a n e c h ta o ‘n lik v a n e c h ta b ir lik b o r, d e g a n s a v o lg a
ja v o b b e ris h d a o ‘q u v c h ila r so n n i a n a liz q ilis h a d i.
S h u s o ’z la rg a a m a l q ilis h a d i ( y a ’n i ta h lil o ‘tk a z is h a d i) , b u n d a y
q ilis h e s a k o ‘p in c h a x a to g a , y a ’ni x a to s in te z g a o lib k e la d i.
T a q q o s la s h u su li q a r a la y o tg a n s o n la r, a rif m e tik m is o lla r, m a - 
s a la la m in g o ’x s h a s h v a f a rq li a lo m a tla r in i a jra tis h d a n ib o ra t.
M a te m a tik a b o s h la n g N c h k u rs i ta q q o s la s h u s u l i n i n g q o ‘lla -
n ili s h i u c h u n k a t ta im k o n i y a tl a r o c h i b b e r a d i: s o n la m i, i f o d a l a r v a
s o n la m i 
ta q q o s la s h ; 
ik k it a
if o d a n i 
ta q q o s la s h ; 
m a s a l a la r n i 
ta q q o s la s h v a h .k .
Y a n g i m a te m a tik tu s h u n c h a la r n i, q o n u n la m i ta rk ib to p tiris h d a
b o la la r u m u m la s h tiris h g a d u c h k e la d ila r.
40

---

U m u m la s h tiris h - b u o ‘r g a n ila y o tg a n o b y e k tla rd a n u m u m iy
m u h im to m o n la rin i a jra tis h v a u la m i m u h im e m a s la rid a n a jra tis h d a n
ib o ra t.