Boshskeletsizlar (acrania) kenja tipi

Jinsiy organlari va ko`payishi. Umurtqalilarning jinsiy bezlari odatda juft 
bo`ladi. Ular mezodermadan hosil bo`ladi. Hamma umurtqali hayvonlar ayrim 
jinsli. Faqat to`garak og’izlilar va baliqlar orasida ayrim turlari germafrodit 
hisoblanadi. 
Umurtqali hayvonlar jinsiy usulda ko`payadi. Juda ko`pchilik baliqlar va 
suvda hamda quruqlikda yashovchilarning tuxumlari tashqi muhitda; sudralib 
yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilarning tuxumlari esa ona organizmida 
urug’lanadi. 
Rivojlanishi. Ko`pchilik to`garak og’izlilar, baliqlar, suvda hamda 
quruqlikda yashovchilarning tuxumdan chiqqan lichinkasi o`zgarish orqali boradi, 
sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilarning tuxumdan chiqqan nasli esa 
o`zgarishsiz rivojlanadi.
Yuqorida keltirib o`tilgan ma`lumotlardan ko`rinib turibdiki, umurtqalilar 
kenja tipi vakillarining, jumladan, yuksak rivojlangan umurtqalilarning turq-atvori 
va turlar ichidagi munosabatlari murukkablashadi, ko`payishning samaradorligi 
oshadi, pushtdorlik va o`lim kamayadi hamda nasl qoldirish uchun kurash 
kuchayadi. Bu esa umurtqali hayvonlarning keng va xilma-xil hayot muhitida 
tarqalishiga imkon beradi.
 

---

 UMURTQALILAR (VERTEBRATA) YOKI BOSHSKELETLILAR
(CRANIATA) KENJA TIPI SISTEMATIKASI 
Umurtqalilar kenja tipiga 38000 dan ortiq tur kiradi. O`zbekistonda esa 
umurtqali hayvonlarning 693 ta turi uchraydi. 
Umurtqalilar kenja tipiga kiruvchi hayvonlar tuzilishi va hayot tarziga ko`ra 
2 ta guruhga bo`linadi: 1. Anamniyalar, ya`ni murtak pardasiz (Anamnia) 
umurtqalilar; 2. Amniotalar, ya`ni murtak pardali (Amniota) umurtqalilar. 
Shuningdek, umurtqalilar kenja tipi 2 ta bo`limga bo`linadi: 1. Jag’sizlar (Agnatha) 
bo`limi. 2. Jag’og’izlilar (Gnathostomata) bo`limi. 
Jag’sizlar bo`limiga jag’sizlar (Agnatha) katta sinfi va bitta to`garak 
og’izlilar (Cyclostomata) sinfi kiradi. Jag’og’izlilar bo`limiga esa baliqlar (Pisces) 
va quruqlikda yashovchi umurtqalilar, ya`ni to`rtoyoqlilar (Tetrapoda) katta sinflari 
kiradi. Baliqlar katta sinfi o`z navbatida tog’ayli baliqlar (Chondrichthyes) va 
suyakli baliqlar (Osteichthyes) sinflariga bo`linadi.
To`rtoyoqlilar katta sinfiga esa suvda hamda quruqlikda yashovchilar 
(Amphibia), sudlalib yuruvchilar (Reptilia), qushlar (Aves) va sutemizuvchilar 
(Mammalia) sinflari kiradi.