Dilnavoz Yusupova

Foilotun foilotun foilon 
Jonima payvasta novak otqoli 
G‘amza o‘qin qoshig‘a yolabmudur? 
Foilotun foilotun foilon». 
Bu o‗rinda Alisher Navoiy tuyuqning uch jihatiga: ikki baytli bo‗lishi, tajnisga 
asoslanishi va maxsus vaznda – ramali musaddasi maqsur (mahzuf)da yozilishiga 
diqqat qaratyapti. Bobur «Muxtasar»da tuyuqning bir necha nav‘lari haqida gapirib, 
tajnisli tuyuqlarning olti xilini ko‗rsatadi. Ulardan eng xarakterlilari quyidagilardir: 
1) 1-, 2-, 4-misralarida qofiya sifatida tajnis ishlatilgan tuyuqlar; 
2) har to‘rt misrasida qofiya o‘rnida tajnis ishlatilgan tuyuqlar; 
3) qit’a tuyuqlar (juft misralargina qofiyalanadi va ular tajnis so‘zlardan iborat 
bo‘ladi).
Bu uch turning ham eng kam uchraydigani bari to‗rt misrasi tajnisli qofiya bo‗lib 
kelgan tuyuqdir. Boburning shunday tuyuqlaridan biri: 
Vasldin so‘z derg‘a yo‘q yoro manga,
Hajr aro rahm aylag‘il, yoro, manga,
O‘qung etti ko‘p yamon yoro manga,
Marhami lutfing bila yoro manga.
«Yoro» so‗zi to‗rt o‗rinda to‗rt ma‘noda kelayotir:
1) kuch, mador; 2) ey yor; 3) yara; 4) yaramoq, yordam bermoq.

---

103 
Tajnissiz tuyuqqa Boburdan misol keltiramiz: 
Yo‘qturur nozingdin ozore manga,
Noz agar qilsang manga matlubdur.
Xoh ko‘rsat lutf-u xohi javr qil,
Har ne voqe’ bo‘lsa sendin xo‘bdur.
Ramali musaddasi maqsur (foilotun foilotun foilon, foilotun foilotun foilon)da 
yozilgan. Qit‘adek (a-v-b-v) qofiyalangan. Binobarin, faqat vazni tufayli tuyuq bo‗lib 
turibdi.
Tuyuq, asosan, ruboiy singari qofiyalansa-da, lekin ba‘zan ba, va tarzida ham 
qofiyalanishi mumkin. Navoiyning «Xazoyin ul-maoniy» kulliyotida jami 13 tuyuq 
mavjud bo‗lib, 11 tasi a-a-b-a, 2 tasi b-a-v-a tarzida qofiyalangan. Barcha tuyuqlar 
«Badoye‘ ul-vasat» devoniga kiritilgan.