Diniy ekstrеmizm va tеrrоrizmga қarshi kurashning ma’naviy-ma’rifiy asоslari fanidan maruza matnlari

Havo kemalarida sodir etiladigan jinoyatlar 1960 yillar oxiridan boshlab keng tarqala boshladi. Bungacha sodir etilgan ayrim shunday jinoyatlar «h’avo qaroqchiligi» deb bah’olanar edi. Bu atama dengiz xuquqidan olingan bo`lib, uning qaroqchilikka h’ech qanday aloqasi yo`q. Qaroqchilik fuqarolar va ekipaj a’zo-lari mulkini egallab olishdek shaxsiy maqsadlarni ko`zlaydi. Bosqinchilik, samolyotlarni olib qochish, garovga olish, samo-lyotlarni vayron qilishdek h’arakatlar bilan birgalikda kechadi. Havo kemalarida amalga oshiriladigan jinoyatlarning maqsadi h’am boshqacha bo`ladi.
Havo kemalarida sodir etiladigan qonunbuzarliklar va bosh-qa shunga o`xshash h’arakatlar yuzasidan 1963 yilda qabul qilin-gan va 1969 yildan kuchga kirgan Tokio Konventsiyasida h’avo kemasini garovga olish «Havo kemasida uchayotgan shaxs, noqonu-niy ravishda, kuch ishlatish yoki kuch ishlatish bilan qo`rqitish orqali h’avo kemasi parvozini boshqarishga, qo`lga olishga yoki boshqa usullar bilan nazoratga olishga urinish» sifatida ta’-riflangan. Biroqbunday h’arakatlar jinoyat sifatida baxdpan-magan, balki davlatlarga tegishli tavsiyalar berilgan edi.

1970. 
      yilda h’avo kemalarini noqonuniy ravishda qo`lga olishga qarshi kurash bo`yicha Gaaga Konventsiyasi imzolandi va bunday h’arakatlar xalqaro jinoyat sifatida ko`riladi.
      
1971. 
      yildafuqaro aviatsiyasi xavfsizligiga qarshi yo`nalti-rilgan noqonuniy h’arakatlarga qarshi kurash h’aqidagi Monreal Konventsiyasi qabul kdlindi. Unda h’avo kemasida sodir etiladi-gan va jinoiy javobgarlikka tortilishga olib keladigan jino-yatlar soni ancha kengaytirilgan. Konventsiyaning 1-moddasiga binoan uni imzolagan davlatlar:
      

• 
  h’avo kemasida bo`lgan shaxsga nisbatan zo`ravonlik sodir etilgan va bu xarakat h’avo kemasi xavfsizligiga taxdid solganda;
  
• 
  foydalanilayotgan h’avo kemasini vayron qilish yoki uning ishdan chiqishga yoki parvoziga xavf tug’diruvchi nosozliklar kel-tirib chiqarilganda;
  
• 
  xavo kemasiga uni vayron qiluvchi, ishdan chiqaruvchi yoki parvoziga xavf tug’diruvchi h’ar qanday buyum va qurilmalar olib kirilganda;
  
• 
  h’avo kemasi parvoziga jiddiy zarar keltiradigan aeronavigatsiya jih’ozlari buzilganda va undan foydalanishga aralashilganda;
  
• 
  yolg’on ma’lumotlarni tarqatish bilan h’avo kemasiga xavf tug’dirilganda, bunday jinoyatlarni amalga oshirgan shaxslarga nisbatan bosqinchilik va h’avo kemalarin^olib qrchishda qo`llan-gani kabi qattiq choralarni ko`rish majburiyatini o`z zimmala-riga oladilar.
  

Yuqorida qayd etilgan h’arakatlarni sodir etishga urinish h’amda ularda ishtirok etish jinoyat h’isoblanadi. Mazkur Kon-ventsiya fuqaro aviatsiyasi faoliyatiga noqonuniy ravishda aralashishga qarshi kurashni samarali tashkil etishga xizmat qil-gani uchun davlatimiz uning faol ishtirokchisi h’isoblanadi.
Havo kemasini bosib olish va olib qochish - «xaydjeking» eng ko`p ijtimoiy xavf tug’diruvchi h’odisa .uyuoblanadi.
Bunday jinoyatlarning ijtimoiy xavfi ularning davlatga katta zarar keltirishi, nafaqat samolyotning o`zida, balki ava-riya natijasida erda xdm ko`plab odamlarning h’alok bo`lishiga olib kelishi bilan belgilanadi. Havo transportini olib qochish, uni boshqarishdagi qiyinchiliklar, yoqilg’i tugab qolishi xavfi bo`lgan sharoitda amalga oshiriladi. Ko`pgina h’ollarda bunday parvoz vaqtida otishmalar, gunoh’siz kishilarni o`ldirish, ta-lonchilik kabi h’arakatlar sodir etiladi. Bunday jinoyatlar ki-shilarda fuqaro aviatsiyasi kemalarida uchishning xavfsizligiga ishonchni yo`qotadi.
Biroq h’avo kemasini olib qochish, h’avoda uni noqonuniy boshqarish va qayd (registratsiya) qilingan davlatiga qo`ndi-rishdek fuqarolik jinoyatini ijtimoiy xavfsizlikka taxdid soladigan va xalqaro jinoyat sifatida bah’olanadigan h’avo ke-masini olib qochishdan farqlash zarur. Oxirgi h’olatda h’avo kemasini olib qochish uni noqonuniy qo`lga olish va fuqaro aviatsiyasi faoliyatiga noqonuniy aralashishdek xarakatlarni h’am o`z ichiga qamrab oladi.
Samolyotlarni olib qochuvchi xalqaro jinoyatchilarni shartli ravishda 3 ta guruh’ga bo`lish mumkin:

• 
  samolyot olib qochuvchilar sodir etgan jinoyatlari uchun davlat oldidagi javobgarlik yoki o`zlarining jinoyatchi sherik-laridan qutulish maqsadida ekipaj va yo`lovchilarga qurol bi-lan taxdid qilgan h’olda samolyot yo`nalishini o`zgartirish va boshqa davlat h’ududiga qo`ndirishni talab qiladilar;
  
• 
  mazkur reysda uchayotgan muayyan yo`lovchi yoki davlat yoki biror bir tashkilot yoki boshqa shaxslardan yo`lovchilarni ti-rik, samolyotni esa beshikast qoldirish sharti bilan tovon olish uchun olib qochish. Sodda qilib aytganda, olib qochish ta’magir-lik maqsadida sodir etiladi. Oxirgi yillarda bunday jinoyat turi kengtarqalmokda;
  
• 
  jinoyatchilar xalqaro nizo chiqarish yoki davlatlararo aloqa-larni chigallashtirishni o`z oldilariga maqsad qilib qo`yadilar.
  

Terrorchilik niyati bilan amalga oshirilgan bunday h’arakat-lar xalqaro miqyosdagi eng xavfli jinoyatlardan h’isoblanadi. Ular bilan kurashni Fuqaro aviatsiyasi xalqaro tashkiloti (IKAO), Uchuvchilar uyushmasiningxalqarofederatsiyasi (IFAL-PA) va Havo transportining xalqaro assotsiatsiyasi (IATA) kabi tashkilotlar amalga oshirib kelmokda.
Shunday qilib, jinoyatchilar h’avo kemasini qo`lga olish va olib qochishda undan noqonuniy tarzda h’arakat vositasi sifati-da foydalanish va uning yo`nalishini o`zlariga kerak tomonga o`zgartirishdek maqsadni ko`zlaydilar. Qayd etilgan konventsiya-lar h’avo kemalari qo`ndirilgan davlatlarni olib qochilgan h’avo kemasi va yukni qonuniy egalariga qaytarish h’amda zudlik bi-lan yo`lovchilar va ekipajga o`z yo`nalishlari bo`yicha uchishga ruxsat berish majburiyatini yuklaydi.
Gaaga Konventsiyasining 1-moddasida h’avo kemasini zo`ravon-lik, qo`rqitish yoki uning boshqa h’ar qanday ko`rinishini amal-ga oshirish orqali egallab olish yoh’ud shunday h’arakatlarni so-dir etishga urinish va unda ishtirok etish uni olib qochishning ob’ektiv tomoni sifatida qayd etiladi. Bunda h’avo kemasining uchish yoki qo`nish joyi u qayd (registraiiya) qilingan xududtsan tashqarida bo`lishi kerak.
Gaaga Konventsiyasiningoltinchi va ettinchi moddalariga mu-vofiq h’avo kemasini olib qochgan jinoyatchi paydo bo`lgan h’ar qanday davlat o`z milliy qonunchiligiga tayanib, dastlabki ter-gov ishlarini olib borish uchun uni h’ibsga olishi yoki boshqa eh’tiyot choralarini ko`rishi va o`rganish natijalarini manfaat-dor davlatlarga etkazishi mumkin. Agar davlat jinoyatchilarni tutib berishdan bosh tortgan h’ollarda ularga qarshi jinoyat ishi qo`zg’ashi shart.
Qayd etilgan jinoyatlarga nisbatan jinoiy yurisdiktsiya-larni chegaralashda barcha h’avo kemalari: h’avo yo`li orqali fuqa-rolarni tashish, aviatsiya xizmatlari, ah’oliga tibbiy yordam ko`rsa-tish va boshqa eh’tiyojlarni qondirish maqsadida davlat reestriga kiritilgan — fuqaro h’amda h’arbiy, bojxona va gtolitsiya xiz-matlarida foydalaniladigan davlat h’avo kemalari kabi ikki guruh’ga bo`linadi.
Yuqorida qayd etilgan konventsiyalar faqat fuqaro h’avo ke-malariga taalluklidir. Jinoyat davlat h’avo kemasida sodir etilgan h’ollarda milliy yurisdikiiya (bayroqning mustaqilligi) ta-moyili amal qiladi. Shuning uchun h’am^davlat h’avo kemasini olib qochgan jinoyatchilar h’avo kemasi qayd (registratsiya) qilin-gan davlatga topshirilishi shart.
1988 yilda Monreal Konventsiyasi xalqaro fuqaro aviatsiya-siga xizmat ko`rsatuvchi aeroportlarda noqonuniy zo`ravonlik-larga qarshi kurash Protokoli bilan to`ldirildi. Bunda Kon-ventsiyaning 1-moddasida «Ataylab va noqonuniy tarzda moslama, narsa yoki qurol ishlatgan h’ar qanday shaxs:
a) aeroportda xalqaro fuqaro aviatsiyasiga xizmat ko`rsatayot-gan shaxsning o`limiga yoki og’ir tan jaroh’atiga olib keluvchi zo`ravonlikni sodir etganda;
b) xalqaro fuqaro aviatsiyasiga xizmat ko`rsatuvchi aeroport binosi yoki uskunasini buzganda yoki ularga jiddiy zarar kel-tirganda, aeroportda turgan foydalanilmayotgan h’avo kemasiga zarar etkazganda, uning xavfsizligiga xavf tug’dirganda yoki tug’-Dirishi mumkin bo`lgan darajada aeroport xizmati ishini buz-<sup>g</sup>anda jinoyat sodir etgan h’isoblanadi», — degan bandlar bilan <sup>t</sup>O`ldirildi.
Monreal Konventsiyasi ishtirokchisi bo`lgan davlatlarga ji-noyatchi uning h’ududida bo`lsa va uni topshirmoqchi bo`lmasa, unga nisbatan o`z yurisdiktsiyasini qullash majburiyati yuklatilgan.
130
IKAO doirasida fuqaro aviatsiyasini terrorchilik va boshqa noqonuniy xurujlardan h’imoya qilishga qaratilgan yangi uslub-lar ishlab chiqilmokda. Masalan, davlatlar noqonuniy arala-shishlarga javoban axborotlar almashish tartibi, xavfsizlik ma-salalari bo`yicha shaxsiy tarkibni o`qitish va tayyorlash, erda va xavo kemasida xavfsizlikni ta’minlash va sh.k. masalalarda ke-lishib oldilar. Ishlab chiqilgan tavsiyalar IKAO tomonidan nashr etilgan «Fuqaro aviatsiyasini noqonuniy aralashuvdan x.imoya qilish bo`yicha yo`riqnoma»da jamlangan.
Havo transportida qayd etilgan jinoyatlar sodir etilishi-ningoldini olish maqsadida Monreal Konventsiyasi ishtirokchi davlatlarga o`z milliy qonunchiligida bu jinoyatlar uchun jino-iy javobgarlikni belgilashni taklif etadi.
Havo kodeksi h’avo kemasi komandiriga o`z h’arakatlari bilan uchish xavfsizligiga raxna soluvchi shaxslarga nisbatan barcha choralarni, zarur h’ollarda xatto, qurol ishlatish majburiyatini xam yuklanoi.