Ekoloji LÜĞƏt a


Download 3.98 Mb.
Pdf ko'rish
bet59/60
Sana14.02.2017
Hajmi3.98 Mb.
#384
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   60

YAŞIL ZONA – Şəhər və yaşayış məntəqələri ətrafında olan təbii və 

süni meşələr, meşə-parklar. Yaşayış  məntəqələri  ətrafında havanı 

sağlamlaşdırır, küləkdən, tozdan, tüstüdən, qazdan mühafizə edir, bəzi 

əlverişsiz təbii iqlim amillərini mülayimləşdirir və əhalinin istirahət yeri 

hesab olunur. Azərbaycan Nazirlər Sovetinin qərarı ilə (28 yanvar 1983-

cü il, 4 №-li qərar) respublikamızın dağlıq rayonlarında şəhərlərin, digər 

yaşayış  məntəqələrinin və  sənaye müəssisələrinin  ətrafında 38,6 min 

hektar (o cümlədən meşə-park hissəsi 8,3 min ha, meşə-təsərrüfatı 

hissəsi 30,3 min ha), düzən rayonlarda isə 8,5 min ha hektar (o 

cümlədən meşə-park hissəsi 6,9 min ha, meşə-təssərüfatı hissəsi 1,6 min 

ha) təbii və süni meşələr, meşə-parklar yaşıl zona kimi ayrılmışdır. 

«YAŞILLAR»  – siyasi partiya və ictimai hərəkat olub məqsədi 

planetdə ekoloji situasiyanı yaxşılaşdırmaqdır. Qərbi Avropa (Avstriya, 

Böyük Britaniya, Almaniya, Danimarka, İtaliya,  İspaniya, Portuqaliya 

və s. ölkələr), ABŞ, Yaponiyada mövcuddur. Müxtəlif ölkələrin «Y»-in 

birləşdirən Beynəlxalq təşkilat – «QRİNPİS» (1971-ci ildə  təşkil 

olunub) daha böyük nüfuza malikdir. «Y»-ın platforması  ətraf mühitin 

çirklənməsini azaltmaq tələbi, təkrar resurslardan və enerjinin qeyri 

ənənəvi mənbələrindən geniş istifadə etməkdir. «Y» istehlak 

yanaşmasının  əleyhinə  çıxış edir, ekoloji təhsil problemlərilə  məşğul 

olur. 


YAŞILLAŞDIRMA, YAŞAYIŞ YERLƏRİNİN 

YAŞILLAŞDIRILMASI  – 1) yaşayış  məntəqələrində yaşıllıqların 

salınması  və ondan istifadə edilməsi üçün görülən kompleks işlər; 2) 

yaşayış məntəqələrinin yaşıl əkin sistemi. Yaşıl əkinlər küləyin sürətini 

aşağı salmaq, havadakı toz və b. zərərli qarışıqları təmizləmək,səs-küyü 

azaltmaqla mikroiqlimi, sanitar-gigiyena şəraitini və yaşayış 

məntəqələrinin təbii mənzərəsini yaxşılaşdırır. Azərbaycan 

Respublikasının iri şəhərlərində, sənaye mərkəzlərində, kurort 

zonalarında park, bulvar, xiyaban, bağ  və geniş yaşıl massivləri 

salınmışdır. 1920-ci ildə Bakıda cəmi 20 ha (adambaşına 0,2 ha yaşıllıq 

sahəsi olduğu halda, 1979-cu il yanvarın 1-ə olan məlumata görə 8000 



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

493 


 

ha-dan (adambaşına 19,3 m

2

) çoxdur. Abşeronda (Bakı ilə birlikdə) 



ümumi sahəsi 10000 ha-dan çox olan 36 meşə-park zonası, zoopark, 68 

bağ, 14 bulvar, 167 bağça var (noyabr. 1980).

 

Müxtəlif dövrlərdə Bakı şəhərinin 

yaşıllaşdırılması: 

 

 

İllər 



 

Keçən dövr 

Salınmış yaşıl  

sahələr (ha) 

 

Adam başına 



 (il) 

illər üzrə orta 

hesabla 

1 ildə 


düşən (m

2



1880-1920 40 

20,2  0,5 

0,6 

1921-1940 20  241,0  12,5 



3,43 

1941-1945 5 

0,0  0,0 

3,07 


1946-1970 24 

2719  113,0 

6,5 

1971-1975 4,5 



2520  560,0 

17,2 


1976-1980 5,0 

4100  820,0 

20,0 

 

YAŞILLAŞDIRMA QURUCULUĞU  –  şəhər, qəsəbə, sənaye 

obyektlərində yaşıllıqların salınması, qorunması üzrə planlı  tədbirlər 

sistemi. Müasir Y.q. biologiya, aqronomiya, meşəçilik, ekologiya, tibb 

və arxitekturanın nailiyyətlərinə əsaslanaraq xalq təsərrüfatının mühüm 

sahəsi hesab olunur. 

YAY YUXUSU – orqanizmin yayda qızmar istidən qorunması üçün 

olan uyğunlaşmalarından biri kimi passiv həyata keçməsi. 



YAYLA  – Dəniz səthindən 500 m-dən hündürdə yerləşən, səthi 

hamar və ya azacıq parçalanmış düzənliklər. Bəzən Y-da ayrı-ayrı 

dağlar və dağ silsilələri yerləşir ki, belə Y. dağlıq Y. adlanır. Məs: Tibet. 

YAYLAQLAR  – mal-qaranın yay zamanı otarıldığı  ərazi, yer. 

Maldarlıq meydana gəldikdən sonra Y-dan geniş istifadə olunur. 

Azərbaycanda Y-ın  əksəriyyəti dəniz səviyyəsindən 3000 m-ə  qədər 

yüksəklikdədir. Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarındakı alp və subalp 

çəmənlikləri qoyunçuluğun qədim Y-ı sayılır. Azərbaycanda təqribən 6 

minlik tarixi olan Y-dan indi də geniş istifadə olunur. 



YAZLIQ BİTKİLƏR – yazda səpilmiş və payız bitkilərindən fərqli 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

493 


 

olaraq səpilən ili məhsul verən birillik kənd təsərrüfatı bitkiləri. Dənli, 

paxlalı, texniki bitkilərin bəzisi, tərəvəz, bostan və yem bitkilərinin bir 

çoxu Y.b.-ə aiddir. 



YELPİKBIĞLI BÖCƏKLƏR  (Rhipiphoridae) – həşəratlar 

fəsiləsi. 100-dən çox növü məlumdur. Azərbaycanda 6 növü var. Geniş 

yayılmışdır. Cinsindən asılı olaraq Y.b. ailə ilə yaşayan itarıları 

sürfəsində, tək yaşayan arıların və tarakanların bədənində parazitlik edir. 



YELPİKQANADLILAR  (Strepsiptera) – həşəratlar dəstəsi. 

Böcəklərə oxşayır. Y. arıların, taxtabitilərin və  cırcıramaların daxili 

parazitidir. 170-dən çox növü var. 

YEM BİTKİLƏRİ – becərilən yem bitkiləri-kənd təsərrüfatı 

heyvanlarının yemləndirilməsi üçün becərilən birillik, ikiillik və çoxillik 

bitkilər, siloslu və dənli Y.b. aiddir. Azərbaycan respublikasında birillik 

və çoxillik yem otları,  şalğam, yemlik, yerkökü, yem çuğunduru, 

turneps, kartof (yemlik sortları), yerarmudu, yemlik qarpız və qabaq, 

qarğıdalı, günəbaxan, yem kələmi və s. becərilir. Yaşıl yem üçün dənli-

paxlalı (noxud, soya, mərci) və  dənli yemlər (çovdar, vələmir, arpa, 

darı) bitkilər, dənli yemlər almaq üçün çölnoxudu, at paxlası, noxud, 

vələmir, arpa, qarğıdalı, darı, kalış və s. bitkilərdən istifadə olunur. 

YEM  ƏMSALI  – istifadə olunan yem kütləsinin, yemi istifadə 

edənin çəkisinin artımına nisbəti (onların kimyəvi tərkibindən asılı 

olmayaraq). Y.ə. sənaye heyvanlarının inkişafı üçün yem resurslarının 

effektivliyini göstərir. 



YEM NORMASI – Heyvanların sağlam saxlanmasını  və yüksək 

məhsuldarlığını  təmin etmək üçün zəruri qidalı maddələrin miqdarı. 

Yemləmə  məhsuldarlıqdan (südlük, ətlik, yunluq, yumurtalıq), 

məhsulun tərkibindən (südün yağlılığı) fizioloji vəziyyətdən (böyümə, 

dölün inkişafı  və s.) asılı olaraq normaya salınır. Müasir Y.n.-na 

heyvanların qidalı maddələrə, yem vahidi ilə ifadə edilən və kalsiuma, 

fosfora, proteinə, karotinə olan ümumi tələbatı daxildir. Heyvanın hər 

növünə vitamin və mikroelementlərin, donuzlar və quşlar üçün 

aminturşuların sərf olunma norması hazırlanmışdır. Y.n. daimi deyil. 

Yem rasionu Y.n. əsasında düzəldilir. 



YEM RASİONU  – heyvanların qidalı maddələrə  tələbatına görə 

yem norması. Yemlərin qidalılığı və tərkibi əsasında hazırlanan sutkalıq 



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

494 


 

yem. 


YEM VAHİDİ – yemin ölçü vahidi və ümumi qidalılığının 

müqayisəsi. Bir Y.v. kimi 1 kq quru vələmirin orta qidalılığı vahid qəbul 

edilmişdir. Qaramalda piylənməyə görə  təyin edilmiş bir Y.v.-nin 

qidalılığı 150 q yağa və ya 1414 kal-yə  bərabərdir. Kənd təsərrüfatı 

heyvanları üçün yem norması Y.v. əsasında hesablanır. 

YEM YERİ – vəhşi heyvanları cəlb etmək məqsədilə müəyyən yerə 

yem qoymaq (tutmaq və ya müşahidə aparmaq üçün). 



YEMİN MƏHSULDAR TƏSİRİ  ƏMSALI  – istifadə    edilən 

qidanın miqdarının istifadə edənin artımına nisbəti (hər iki göstərici 

quru çəki ilə ifadə olunur). 

YER – Günəş sisteminin Günəşdən məsafəsinə görə üçüncü, ölçüsü 

və kütləsinə görə beşinci planeti: Y. quru planetləri (Merkuri, Venera və 

Mars) arasında  ən böyüyüdür. Y-in Günəş sistemindəki başqa 

planetlərdən fərqi, onda həyatın mövcudluğu və insanın meydana 

gəlməsidir. Y. Günəşdən 1496.10

4

 km məsafədədir. Kütləsi 



Günəşinkindən 330000 dəfə kiçikdir. Günəşin cazibəsi nəticəsində onun 

ətrafında elleptik orbit boyunca dolanır. 



YER ATMOSFER SİSTEMİNİN  İSTİLİK BALANSI – Yerin 

istilik balansı xarici mənbələrdən Yerin bütövlüklə (atmosferlə birlikdə) 

aldığı və atmosfer vasitəsilə kosmik fəzaya verdiyi istiliyin cəbri cəmi. 

Uzun zamandır ki, Y.a.s.i.b. sıfıra bərabərdir, yəni Yer planet kimi 

istilik tarazlığındadır. Lakin son vaxtlar atmosferin qlobal çirklənməsi 

nəticəsində müşahidə edilən parnik effekti Yerin istilik balansının 

dəyişməsi ehtimalı haqda xəbərdarlıq edir. Əgər atmosferin karbon qazı, 

kükürd, azot, sənaye tozları və s. ilə çirklənməsinə qarşı təcili tədbirlər 

görülərsə Y.a.s.i.b.-nın antrpogen pozulmasının qarşısı alınmış olar. 

YER QABIĞI – Yer kürəsinin bərk xarici qatı. Üstdən atmosfer və 

hidrosferlə, altdan seysmik məlumatlarla müəyyənləşdirilmiş daha sıx 

ultraəsasi substratla (Moxoriviçiç səthi ilə) hüdudlanır. Y.q. 

materiklərdə  və okeanların altında müxtəlifdir. Materik Y.q.-nın 

qalınlığı adətən 35-45 km, dağlıq  ərazilərdə 75 km-ə  qədərdir. Okean 

Y.q.-nın qalınlığı 5-10 km-dir (su qatı ilə birlikdə 9-12 km). 



YER QURULUŞU  – torpağın tam və  səmərəli istifadəsini təşkil 

etmək,  əkinçilik mədəniyyətini yüksəltmək üçün şərait yaratmaq və 



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

495 


 

torpağın mühafizəsi ilə  əlaqədar dövlət orqanları  qərarlarının yerinə 

yetirilməsindən ibarət dövlət tədbirləri sistemi. Y.q. torpaqdan düzgün 

istifadə olunmasına nəzarət edir. Y.q. iki əsas növə – təsərrüfatlararası 

və  təsərrüfat daxili Y.q.-na ayrılır. Təsərrüfatlararası Y.q. torpaqdan 

düzgün istifadə olunmasına nəzarət edir: rayonun planlaşdırılması sxemi 

əsasında istifadə ediləcək torpaq sərhədinin dəqiqləşdirilməsi və 

dəyişdirilməsi; kənd təsərrüfatında yeni torpaqların aşkara çıxarılması 

və istifadəsi; torpaq sahələrinin ayrılması;  şəhər, qəsəbə  və  əhali 

yaşayan perspektiv kənd sərhədlərinin müəyyən edilməsi və s. ilə 

əlaqədar tətbiq edilir. Təsərrüfatdaxili Y.q.-na kənd təsərrüfatı 

əkinlərinin və növbəli əkinin təşkili, bağ və üzümlük, otlaq və biçənək 

sahələrinin təşkili daxildir. 

YER SƏTHİNİN ANTROPOGEN ÇÖKMƏSİ  –  əsasən düzən 

dəniz kənarı  ərazidə insan fəaliyyəti nəticəsində baş verərək  ətraf 

mühitin pozulmasına səbəb olur. Y.s.a.ç.-nin əsas səbəbləri: faydalı 

qazıntıların çıxarılması, torpağın drenajı  və meliorasiyası, müxtəlif 

tikililərin və mühəndis qurğularının şaquli istiqamətdə təzyiqi, müxtəlif 

məqsədlər üçün yeraltı suların çıxarılması, neft və  təbii qazın istehsalı 

və s. 

YER SƏTHİNİN  İSTİLİK BALANSI – Yer səthinə  gələn və 

oradan çıxan istilik axınının cəbri cəmi. Bu düsturla ifadə olunur: 

 

R+P+LE+V=0 



 

Burada: R – yer səthinin radiasiya balansı: P – yer səthi ilə atmosfer 

arasında turbulent istilik axını: LE – buxarlamaya sərf olunan istilik: V 

– yer səthindən torpağa və ya suya daxil olan və geri qayıdan istilik 

axını. Y.s.i.b.-nın məlumatları iqlim dəyişməsi, coğrafi zonallıq, 

orqanizmlərin termik rejiminin öyrənilməsində böyük rol oynayır. 



YERALTI SULAR – Yer qabığının üst hissələrindəki süxur 

qatlarında (12-16 km dərinliyədək) maye, sülb və ya buxar halında olan 

sular; su saxlayan süxur xüsusiyyətindən asılı olaraq məsamə, çat və 

karet sularına bölünür. Y.s. təzyiqsiz qrunt suları  və  təzyiqli artezian 

sularına ayrılır. Y.s.-n tərkibi 60-dan çox kimyəvi elementlə (ən çox Cl, 

S, C, Si, N, O, H, K, Na, Mg Ca, Fe, Al və s.) doymuş olur. Y.s. 



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

496 


 

minerallaşma dərəcəsindən asılı olaraq şirin (1q/l-dək).  şortəhər (1.0-

dən 10q/l-dək),  şor (10-dan 50 q/l-dək), duzlu (50 q/l-dən çox) sulara 

bölünür. Temperaturuna görə soyumuş (0

°C-dən aşağı), çox soyuq (0-

dən 4C-dək) soyuq (4-dən 20

°C-dək), ilıq (2-dən 37°C-dək), isti (37-dən 

50

°C-dək), çox isti (50-dən 100°C-dək) və qaynar (100°S-dən yuxarı) 



olur. Tərkibindəki qazlar əsasən karbonlu, hidrogen-sulfidli, azotlu, 

kükürdlü, metanlı  və qarışıq sulara ayrılır. Y.s.-ı-içməli sular, sənaye 

suları, mineral sular və termal sulara ayırırlar. 

YERALTI SULARIN ÇİRKLƏNMƏSİ  – sənaye müəsisələrinin, 

xüsusilə energetika, neft-kimya və kimyəvi komplekslərinin fəaliyyəti, 

həmçinin neftin çıxarılması zamanı çirkləndirici maddələrin yeraltı 

sulara daxil olması. 

Kənd təsərrüfatı da çirklənmə  mənbəyi ola bilər: tarlalardan 

gübrələrin yuyulması, maldarlığın çirkab axıntıları. 



YERALTI TROPOSFER – torpaq və torpaqaltı hava torpağın bərk 

hissəcikləri tərəfindən udulan, onların məsamələri arasında yerləşən, 

torpaq və torpaqaltı sularda həll olan hava. Y.t. yer səthindən 1,5 km 

dərinliyə qədər yayılmışdır. 



YERİN QÜTBLƏRİ  – Yerin gündəlik fırlanmasında  şimalda və 

cənubda «hərəkətsiz”» qalan iki nöqtəsidir, bu nöqtələrdə Yerin xəyali 

oxu yer səthi ilə kəsişir. 

YERİN  İSTİLİK BALANSI – bütövlükdə (atmosferlə birlikdə) – 

Yer üçün, habelə ayrılıqda bütün atmosfer və bütün yer üçün olan istilik 

balansı. 

YERİN MANTİYASI  – Yerin daxili təbəqələrindən biri, yəni yer 

qabığı ilə yerin nüvəsi arasındakı  təbəqə. Y.m.-nın aşağı  sərhədi 

təxminən 2900 km dərinlikdə yerləşir. Y.m. qalınlığı 2 min km-ə 

yaxındır, əsasən maqnezium və dəmir zəngin ağır metalardan ibarətdir. 

500 km dərinlikdə temperaturu 1500

0

. 2900 km dərinlikdə  təzyiq 1,35 



milyon kq/sm

2

-ə bərabərdir. 



YERİN NÜVƏSİ  – Yerin mərkəzi, daha dərin geosferi. Y.n.-nin 

temperaturu 5000

°-yə, sıxlığı 12,5 t/m

3

-a yaxındır. Onun üst hissəsinin 



maye, daxili hissəsinin isə bərk olduğu ehtimal edilir. 

YERLİ FLORA – nisbətən kiçik quru sahəsinin və ya akvatoriyanın 

florası: (hər hansı bir dağın, gölün, inzibati rayonun, vilayətin, fiziki-



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

497 


 

coğrafi bölmənin, qoruğun, yaşayış yerinin və s.-nin florası). 



YERLİ  İQLİM  – müəyyən bir sahənin (mühitin) iqliminin kiçik 

məsafədə (1 km və az) ona qonşu sahələrdən bir və ya bir neçə elementi 

ilə seçilməsi. Mezoiqlim anlayışına yaxındır. 

YERLİ KÜLƏK  – müəyyən coğrafi  ərazidə tez-tez təkrarlanan və 

həmin ərazinin havası üçün səciyyəvi olan külək. Y.k.-lərə xəzri, gilavar 

misal ola bilər. 

YERLİ NÖV – bax. aborigenlər. 

YERŞÜNASLIQ, ÜMUMİ YERŞÜNASLIQ – fiziki coğrafiyanın 

bölməsi. Yer qabığının tərkibi, strukturu və inkişafının ümumi 

qanunauyğunluqlarını öyrənir. Çox vaxt Y. fiziki coğrafiyanın sinonimi 

kimi istifadə edilir, bəzən isə Yeri bir planet kimi öyrənən bütün 

fənnlərin məcmusunun qısaldılmış adı kimi ifadə olunur. 

YETİŞKƏN LANDŞAFT  –  ətraf mühitlə  ən sabit müvazinət 

vəziyyətinə çatan landşaft. 



YETİŞMİŞ EKOSİSTEM – bax klimaks ekosistem. 

YIRTICI QUŞLAR – (Falconiformes) – quşlar dəstəsi. Bədəninin 

uzunluğu 16,5 sm-dən (cırtdan qızılquşlar) 112 sm-dək (kərkəslər) olur. 

Azərbaycan Respublikasında 36 növü yayılmışdır. Y.q. zəif və ya xəstə 

heyvanları qırmaqla populyasiyanı sağlamlaşdırır. Bəzi növləri ovçuluq 

təsərrüfatına zərər verir. 

YIRTICILAR, PREDİATORLAR  –  (Carnivora) – məməlilər 

dəstəsi. Bədəninin uzunluğu 13 sm-dən (gəlincik) 3 m-dək (ayılar), 

çəkisi 30 q-dan 700 kq-dəkdir. Y.-əsasən ətyeyən, az qismi bitki və hər 

şey yeyən heyvanlardır. Azərbaycan Respublikasında18 növü 

məlumdur. Y-ın bir qismi xeyirli (xəz və  dərisinə görə) heyvanlardır. 

Bir çoxu zərərli gəmiriciləri məhv edir; az qismi (məs. canavar) 

heyvandarlığa zərər verir. 

YOX OLMA, ÖLÜB SIRADAN ÇIXMA – təbii proseslər və 

antropogen təzyiq nəticəsində canlının istənilən sistematik vahidinin 

başdan-başa yox olması (nəsil saxlamadan); kütləvi çoxalmanın  əks 

hadisəsidir; nəsli kəsilmək təhlükəsi olan növlər Qırmızı kitaba daxil 

edilib dövlət tərəfindən mühafizə olunur. 

YOL EROZİYASI  toplanmış  səthi su axını  nəticəsində yolun və 

küvetin yuyulub dağılması. Buna qarşı profilaktik tədbirlər üç üsulla 



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

498 


 

yerinə yetirilir: su axan yerlərin davamlılığını artırmaq üçün çim qatı 

yaradılır, beton su ötürücülər, şəlalələr və s. düzəldilir. 

Səthi su axınının sürətini azaltmaqdan ötrü yollar az meyllik 

istiqamətində layihələşdirilməlidir. 

YOL VERİLƏN (DÖZÜLƏN) KONSENTRASİYA HƏDDİ  – 

mühitdə  zərərli maddələrin (agentlərin) maksimum miqdarı, praktiki 

olaraq canlı orqanizmlərə, o cümlədən insana mənfi təsir göstərmir. 

– Suda maddələrin yol verilən konsentrasiyası (S.m.Y.V.K.). 

– S.m.YVK-dan yüksək olduqda, su bir və ya bir neçə növ üçün 

yaramır. 

–  Atmosferdə qarışıqların YVK – Atmosferdə qarışıqların YVK 

insan üçün ziyanlı təsir göstərmir. 

–  Yol verilən tullantı – elmi-texniki normativ, yer səthi qatda 

çirkləndirici maddələr (mənbədən)  əhali, bitki və heyvanat aləmi üçün 

zərər yetirmir. 



 

İŞÇİ ZONASINDA HAVADA ZƏRƏRLİ MADDƏLƏRİN  

YOL VERİLƏN KONSENTRASİYASI 

 

Say 

№-si 

Zərərli maddələrin adı 

YVK, 

mq/m

3

 

1. Qazşəkilli karbohidrogenlər 300 

2. 

Yanacaq benzin (karbon hesabı ilə) 100 



3. Ağneft fraksiyası (karbon hesabı ilə) 300 

4. Benzol 

 



5. Toluol 



 

50 


6. Ksilol 

 

50 



7. Qaz 

kondenatı 300 

8. Metal 

spirti 


9. Etanolamin 

 

0,5 


10. Etilenqlikol 

 

0,2 



11. Amonium 

 

20 



12. Etilen 

 

300 



13. Karbon 

oksidi 


20 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

499 


 

14. Qaz 


hisi 

(qurumu) 

3,5 

15. Etil 



spirti 

1000 


16. Kəsgin (yeyici) qələvilər (məhlul) NaOH hesabı ilə 0,5 

17. Azot 

oksidləri (NO

2

 hesabı ilə) 5 



18. Toz 

 



19. Xlor 

 



20. Sulfat 

turşusu, kükürd anhidridi 

21. Metal 



civə 

0,01 - 


0,005 

22. Kalsiumlaşdırılmış soda 

23. Dördxlorlu 



karbon 

20 


24. Hidrogen-sulfid 

(karbohidrogenlərlə qarışıq) 3 

25. Dixloretan 

10 


 

YOL VERİLƏN REKREASİYA YÜKÜ vahid rekreasiya 

sahəsində (adətən meşə) müəyyən vaxt ərzində əhalinin kütləvi istirahəti 

üçün  ətraf mühitə nisbətən zərərsiz istifadə edilən təbii kompleksdə 

istirahətçilərin yol verilən sayı. Y.v.r.y. ekoloq-mütəxəssislər tərəfindən 

mürəkkəb hesablamalar əsasında müəyyənləşdirilir. 

YOLKƏNARI MEŞƏ ZOLAQLARI – dəmiryolları  və  şose 

yollarını qardan, qum və tozlardan, yuyulmadan qorumaq üçün, 

həmçinin dekorativ məqsədlə zolaq şəklində meşəliklər salınır. Bu 

meşələr həm də sanitar-sağlamlaşdırıcı funksiyası daşıyır. 

Dəmir yolları boyu meşə zolaqları  kənar yoldan 15-20 m aralı 

yerləşdirilir. Meşəlik bir və ya çoxzolaqlı ola bilər. Bir zolağın eni 10-

25 m, 2-7 cərgəli götürülür. 

Avtomobil yolları boyu meşə zolaqları yoldan 15-50 m kənarda 

yerləşdirilib, eni 4-20 m, adətən 2-4 cərgəli olur. 

Y.m.z. uzunömürlü, küləyə, qara və qaza davamlı ağac cinslərindən 

salınır. 

 


Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

500 


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Lənkəran-Astara şose yolu kənarı meşə zolağı 

 

YOLUXMA  ƏMSALI  – hər hansı populyasiyanın ümumi 

miqdarının (sayının) zərərvericilərin kritik sayına (miqdarına) nisbəti. 

Y.ə. yoluxma dərəcəsini müəyyənləşdirməyə  və  zərərvericilərə qarşı 

effektiv mübarizə metodları seçməyə imkan verir. 



YOLUXUCU XƏSTƏLİKLƏR – bax infeksion xəstəliklər. 

YOSUNLAR  –  (Algae) – ibtidai bitki qrupu. Çiçək və toxumu 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

501 


 

olmayan su bitkiləridir. Tərkibində xlorofil və b. piqmentlər var; 

avtotrof orqanizmlərdir. 10 tipi, 30 minə qədər növü var. Ehtimala görə 

quru bitkiləri yaşıl Y-dan əmələ  gəlmişlər. Əksəriyyəti birhüceyrəlidir. 

İri Y. vegetativ yolla, bir çox Y. isə spor və qamet əmələ  gətirməklə 

çoxalır. Y.-ın əksəriyyəti suyun səthindən başlayaraq 20-40 m-dək, tək-

tək növləri (qırmızı  və qonur Y.) şəffaf sularda 200 m dərinlikdə 

yaşayır. Bəzi yosun növləri torpağın üst qatında və ya səthində, ağac 

qabığında, qaya və hasarlarda inkişaf edir. Göbələk və bəzi heyvanlarla 

simbioz yaşayan Y.da var (şibyələr). Yer üzərində il ərzində  əmələ 

gələn üzvi maddənin 80% qədəri Y. və b. su bitkilərinin payına düşür. 

Beləliklə, Y. bilavasitə  və ya dolayı yolla su heyvanlarının qidasını 

təşkil edir. Y-dan selikvarı aqar-aqar maddəsi, tərkibində mikroelement 

olan yem unu, yod və s. alınır. 



Download 3.98 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   60




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling