Electr xa'm magnetizm lat

Zaryadlang’an kondensatordın’ energiyası. A’piwayı talqılawlar astarları arasındag’ı 
potentsiallar ayırması (astarlar arasındag’ı kernew) 
−
= bolg’an kondensatordın’ 
energiyasının’ 
=
1
2
( 
−
) =
1
2 =
2 =
2
 
(59) 
shamasına ten’ ekenligin ko’rsetedi. 

---

34 
Zaryadlang’an kondensatordın’ energiyasın onın’ astarları arasındag’ı elektr maydanın 
ta’ripleytug’ın shamalar arqalı an’latıw mu’mkin. Usı ma’sele menen shug’ıllanamız. 
(48)-formula boyınsha kondensatordın’ sıyımlıg’ı 
=
an’latpası ja’rdeminde anıqlanadı. 
Ekinshi ta’repten 
=
. Usı eki an’latpadan 
nı jog’altıp 
=
2 =
2
(60) 
formulasın alamız. 
qatnası astarlar arasındag’ı ken’isliktegi maydannın’ kernewligine, al 
ko’beymesi bolsa astarlar arasındag’ı 
ko’lemge ten’. Demek energiya ushın 
=
2
(61) 
formulasın, al onın’ ken’isliktegi tıg’ızlıg’ı ushın
=
=
2
(62) 
an’latpasın alamız. 
energiyasının’ kondensatordın’ astarları arasındag’ı elektr maydanının’ energiyası ekenligin, 
usıg’an baylanıslı elektr maydanının’ energiyag’a iye bolatug’ınlıg’ın, sonın’ menen birge elektr 
maydanının’ energiyasının’ elektr maydanının’ kernewliginin’ kvadratına proportsional 
ekenligin atap o’temiz. 
 
6-§. Elektr maydanındag’ı dielektrikler 
Dielektriklerdi polyarizatsiyalaw. Polyarizatsiya vektorı. Ortalıqtın’ dielektriklik sin’irgishligi 
ha’m qabıllawshılıg’ı. Eki dielektrik ortalıq shegarasındag’ı polyarizatsiya ha’m induktsiya 
vektorları ha’m elektr maydanı kernewligi vektorının’ u’zilisi. Dielektriklik kristallardın’ 
elektrlik qa’siyetleri. 
A’dette elektr maydanına qanday da bir dielektrik alıp kelingende elektr maydanı o’zgeredi. Biz 
endi dielektrik alıp kelingende elektr maydanının’ qalay o’zgeretug’ınlıg’ın ha’m bul qubılıstın’ 
sebepleri menen tanısamız. 
Bul ma’seleni ayqın qılıwımız ushın ta’jiriybelerdi ko’rip o’temiz. Elektrometrdi zaryadlaymız 
ha’m onın’ ko’rsetiwin belgilep alamız. Elektrometrge zaryadlanbag’an qanday da bir 
dielektrikti jaqınlatamız (mısalı shiyshe plastinkanı jaqınlatıw mu’mkin, 22-su’wret). Biz 
dielektrikti elektrometrge jaqınlatqanımızda elektrometrdin’ ko’rsetiwinin’ kishireyetug’ınlıg’ın 
bayqaymız. Al dielektrikti alıp ketsek elektrometrdin’ ko’rsetiwi o’zinin’ da’slepki qa’lpine 
keledi. 
Tap usınday qubılıstı zaryadlang’an elektrometrge o’tkizgishti alıp kelgende de baqlaw 
mu’mkin. Bul jag’dayda o’tkizgishte induktsiyalang’an zaryadlardın’ payda bolatug’ınlıg’ın, sol 

---

35 
zaryadlardın’ elektr maydanın o’zgertetug’ınlıg’ın bilemiz. Usıg’an baylanıslı dielektrik 
jag’dayında mınaday juwmaq shıg’arıw mu’mkin: elektr maydanında dielektrikte de zaryadlar 
payda boladı, dielektriktin’ elektrometrge jaqın turg’an bo’liminde belgisi boyınsha 
elektrometrdin’ zaryadına qarma-qarsı zaryadlar, al ekinshi ta’repinde belgisi elektrometrdin’ 
zaryadınday zaryadlar payda boladı. Bul jag’day 22-su’wrette ko’rsetilgen. 
22-su’wret. 
Zaryadlanbag’an dielektrikti elektrometrge alıp 
kelgende elektrometrdin’ ko’rsetiwi 
kishireyedi. 
Dielektriklerde zaryadlardın’ payda bolıwı (dielektrik da’slep zaryadlanbag’an bolsa da) usı 
dielektriklerdin’ o’zlerine ta’sir etetug’ın ku’shtin’ payda bolıwına alıp keledi. Jin’ishke sabaqqa 
shiyshe yamasa parafin tayaqshanı ildiremiz ha’m onı zaryadlang’an sharg’a jaqınlatamız 
(zaryadlang’an shardın’ o’zin jaqınlatsaqta boladı, 23-su’wret). Tayaqsha burıla baslaydı ha’m 
o’zinin’ ko’sheri boyınsha ku’sh sızıqlarına parallel bolıp jaylasadı (yag’nıy tayaqsha shardın’ 
orayına qarap burıladı). Bul ta’jiriybeden de sharg’a jaqın jaylasqan tayaqshanın’ ushında 
shardın’ zaryadına qarama-qarsı zaryadlar (atlas emes zaryadlar), al ekinshi ushında atlas 
zaryadlar toplanadı degen so’z. 
23-su’wret.
Elektr maydanında jaylasqan dielektrik 
tayaqshı burıladı ha’m maydan sızıqları boylap 
jaylasadı. 
Bul ta’jiriybe da’slep zaryadlanbag’an dielektrikti elektr maydanına alıp kelgende elektr 
zaryadlarının’ payda bolatug’ınlıg’ın ko’rsetedi. Dielektrikte elektr polюsı payda boladı ha’m 
sonlıqtan bul qubılıs dielektriklerdin’ polyarizatsiyası degen attı alg’an. Elektr maydanında 
dielektriklerde payda bolatug’ın elektr zaryadların polyarizatsiyalıq zaryadlar dep ataydı. 
Dielektriklerdin’ polyarizatsiya qubılısı menen o’tkizgishlerdegi induktsiya qubılısı bazı bir 
uqsaslıqlarg’a iye. Biraq ekewi arasında a’hmiyetli ayırma da bar. Elektr maydanında 
o’tkizgishti bo’leklerge bo’liw arqalı induktsiyalıq zaryadlardı da bo’liw mu’mkin. Sonlıqtan 
elektr maydanı joq bolg’annan keyin de sol bo’limler zaryadlang’an bolıp qaladı. Al elektr 
maydanında dielektriklerdi bo’limlerge ajıratsaq sol bo’limler zaryadlanbag’an bolıp qala beredi. 
Polyarizatsiyalıq zaryadlardı bir birinen ayırıw mu’mkin emes. 
Bunday ayırmanın’ orın alıwı bılayınsha tu’sindiriledi: metallardag’ı teris belgige iye zaryad 
o’tkizgishlik elektronları bolıp tabıladı. Olar o’tkizgish boyınsha u’lken qashıqlıqlarg’a qozg’ala 
aladı. Al dielektriklerde bolsa eki belgige iye zaryadlar da bir biri menen tıg’ız baylanısqan ha’m 
olar bir birine salıstırg’anda bir molekulanın’ sheklerinde g’ana qozg’ala aladı.

---

36 
Polyarizatsiyalanbag’an dielektrikti sırtqı elektr maydanı bolmag’an jag’dayda molekulalardın’ 
jıynag’ı dep qarawg’a boladı. Bul molekulalardag’ı on’ ha’m teris belgige iye zaryadlar 
molekulanın’ barlıq ko’lemi boyınsha ten’ o’lshewli tarqalg’an (24-a su’wret). Dielektrikti 
polyarizatsiyalag’anda molekuladag’ı ha’r qıylı belgige iye zaryadlar qarama-qarsı ta’replerge 
qaray awısadı – molekulanın’ bir shetinde on’ zaryadlar, al ekinshi ta’repinde teris zaryadlar 
payda boladı (24-b su’wret). Usının’ aqıbetinde ha’r bir molekula elektr dipoline aylanadı. 
24-su’wret. 
Polyarizatsiyalanbag’an (a) ha’m 
polyarizatsiyalang’an (b) 
dielektriktin’ modelleri.
Molekulalar ishindegi zaryadlardın’ awısıwı dielektrikte bazı bir zaryadlardın’ payda bolıwı 
sıyaqlı bolıp ko’rinedi. Haqıyqatında da polyarizatsiyalanbag’an dielektrikti ha’r qaysısı on’ 
ha’m teris zaryad penen ten’ o’lshewli toltırılg’an bir biri menen birdey bolg’an ha’m birinin’ 
u’stinde biri ornalasqan eki ko’lem sıpatında qarawg’a boladı (25-a su’wret). Dielektriktin’ 
polyarizatsiyasın usı eki ko’lemnin’ bir birine salıstırg’andag’ı kishi qarama-qarsı aralıqqa 
(molekulanın’ o’lshemindey aralıqqa) awısıwı dep qaraw mu’mkin (25-b su’wret). Usının’ 
menen birge dielektriktin’ ishinde on’ zaryadlardın’ mug’darı burıng’ısınsha teris zaryadlardın’ 
mug’darına ten’ bolıp qala beredi. Biraq dielektriktin’ bir ta’repinde kompensatsiyalanbag’an on’ 
zaryadlardın’ juqa qatlamı, al ekinshi (qarama-qarsı) ta’repinde kompensatsiyalanbag’an teris 
zaryadlardın’ juqa qatlamı, yag’nıy polyarizatsiyalıq zaryadlar payda boladı. 
25-su’wret. 
Dielektriktin’ polyarizatsiyası zaryadlardın’ 
awısıwı sıpatında.
a) polyarizatsiyalanbag’an dielektrik, b) 
polyarizatsiyalang’an dielektrik