Электр хавфсизлиги

О`злаштириш саволлари
1. Титраш ҳақида тушинча беринг? 2. Титрашнинг инсон организмига та`сири қандай? 3. Шовқин ҳақида тушинтиринг? 4. Шовқиннинг инсон организмига та`сири қандай? 5. Титраш ва шовқин касалликлари ҳақида нималарни биласиз?


Таянч иборалар
Титраш, титрашнинг инсон организмига та`сири, шовқин, шовқиннинг инсон организмига та`сири, титраш ва шовқин касалликлари.


Електр хавфсизлиги асослари


Режа:
1. Електр токи хақида
2. Електр токининг инсон организмига та`сири


Електр токи хақида
Саноатда електр енергиясидан кенг ко`ламда фойдаланиш ё`лга қо`йилганлиги сабабли електр токи та`сирида ро`й бериши мумкин бо`лган бахциз ҳодисалар ва улардан сақланиш масалалари муҳим масалалар қаторига кириб бормоқда. електр токи та`сирининг енг хавфли томони шундаки, бу хавфни олдинроқ сезиш имконияти ё`қ.
Шунинг учун ҳам електр токи хавфига қарши ташкилий ва техник чора-тадбирлар белгилаш, то`сиқ воситалари билан та`минлаш, шахсий ва коллектив муҳофаза тизимларини о`рнатиш ниҳоятда мухим.
Умуман електр токи та`сири фақат биргина биологик та`сир билан чегараланиб қолмасдан, балки електр ёйи та`сири, магнит майдони та`сири ва статик електр та`сирларига бо`линадики, буларни билиш хар бир киши учун керакли ва зарурий ма`лумотлар жумласига киради.


Електр токининг инсон организмига та`сири
Електр токидан инсон организмида термик (я`ни иссиқлик), електролитик ва биологик та`сир кузатилади.
Електр токининг термик та`сири инсон танасининг ба`зи участкаларида куйиш, қон ва нерв томирлари, ҳамда организм ҳужайраларининг қизиши сифатида кузатилади. електролитик та`сир еса, қон ёки ҳужайралар таркибидаги тузларнинг парчаланиши натижасида, қоннинг физик ва кимёвий хусусиятларини о`згаришига олиб келадиган ҳолат тушунилади. Бунда електр токи марказий нерв системаси ва юрак тизимини кесиб о`тмасдан тананинг ба`зи бир участкаларигагина та`сир ко`рсатиши ро`й беради.
Електр токининг биологик та`сири бу тирик организм учун хос бо`лган хусусият ҳисобланади. Бу та`сир натижасида инсон организмидаги тирик ҳужайралар, мускулларнинг кескин қисқариши натижасида то`лқинланади, бу асосан организмдаги биоелектрик жараёнларнинг бузилиши натижасида ро`й беради. ЙА`ни инсон организми асосан биоелектрик токлар ёрдамида бошқарилади. Бунга ташқи муҳитдан юқори кучланишдаги електр токининг та`сири, бу биотоклар режимини бузиб юборади ва бунинг натижаси сифатида инсон организимида ток уриши ҳодисаси вужудга келади. ЙА`ни бошқарилмай қолган организмда хаёт фаолиятининг ба`зи бир функциялари бажарилмай қолади: нафас олиш тизимлари ишларининг бузилиши, қон айланиш системасининг ишламай қолиши ва ҳ.к.
Електр токининг инсон организмига та`сирининг хилма-хиллигидан келиб чиқиб, умуман електр та`сирини икки группага бо`либ қараш мумкин: маҳаллий електр та`сири ва ток уриши.
Маҳаллий електр та`сирига куйиб қолиш, електр белгилари ҳосил бо`лиши, терининг металлашиб қолиши ҳолларини ко`рсатиш мумкин. електр та`сиридан куйиш, асосан организм билан електр о`тказгич о`ртасида волта ёйи ҳосил бо`лганда содир бо`лади. електр о`тказгичдаги кучланишнинг та`сирига қараб бундай куйиш турлича бо`лиши мумкин. Енгил фақат яллиг`ланиш билан чегараланиши, о`ртача ог`ирликдаги куйиш пуфакчалар ҳосил бо`лиши ва ог`ир куйиш - ҳужайра ва териларнинг ко`мирга айланиши билан о`тиб, ог`ир асоратларга олиб келиши мумкин. електр белгилари-бу терининг устки қисмида аниқ кулранг ёки оч-сарг`иш рангли 1-5 мм диаметрдаги белги пайдо бо`лиши билан ифодаланади. Бундай белгилар одатда хавфли емас. Терининг металлашиб қолиши електр ёйи ҳосил бо`лганда ро`й беради. Ма`лум вақт о`тгандан кейин бу тери ко`чиб тушиб кетади ва ҳеч қандай асорат қолдирмайди.
Електр уриши (ёки ток уриши деб ҳам юритилади) то`рт даражага бо`либ қаралади:
1-даражада мускуллар кескин қисқариши натижасида одам ток та`сиридан чиқиб кетади ва ҳушини ё`қотмайди.
2-даражада мускуллар кескин қисқариши натижасида одам ҳушини ё`қотади, аммо юрак ва нафас олиш фаолияти ишлаб туради.
3-даражада ҳушини ё`қотиб, нафас олиш тизими ёки юрак уриши то`хтаб қолади.
4-даражада клиник о`лим ҳолати-бунда инсонда ҳеч қандай ҳаёт аломатлари ко`ринмай қолади.
Клиник о`лим ҳолати бу ҳаёт билан о`лим орасидаги ма`лум оралиқ бо`либ, ма`лум вақтгача инсон ички имкониятлар ҳисобига яшаб туради. Бу вақтда унда ҳаёт белгилари: я`ни нафас олиш, қон айланиш бо`лмайди, ташқи та`сирларга фарқсиз бо`лади, ог`риқ сезмайди, ко`з қорачиг`и кенгайган ва ёруг`ликни сезмайди. Аммо бу даврда ҳали ундаги ҳужайраларда ҳаёт бутунлай со`нмаган бо`либ, ма`лум модда алмашинуви жараёнлари давом етади ва бу организмнинг минимал ҳаёт фаолиятини давом еттиришига етарли бо`лади, шунинг учун ташқи та`сир натижасида ҳаёт фаолиятини ё`қотган организмнинг ба`зи бир қисмларини тиклаш натижасида уни ҳаётга қайтариш имконияти бор. Клиник о`лим ҳолати 7 дақиқагача давом етади. Ҳеч қандай ёрдам бо`лмаган тақдирда енг олдин бош мия қобиг`идаги ҳужайралар парчаланади ва клиник о`лим ҳолати биологик о`лим ҳолатига о`тади.
Биологик о`лим-қайтариб бо`лмайдиган жараён бо`либ, организмдаги биологик жараёнлар бутунлай то`хташи билан характерланади, шунингдек организмдаги оқсил структуралари парчаланади. Бу клиник о`лим вақти тугагандан кейин ро`й беради. Токнинг инсон организмига та`сири бир неча омилларга бог`лиқ. Асосий омиллардан бири инсонга ток та`сирининг давомлилиги, яни одам ток та`сирида қанча ко`п қолиб кеца, у шунча ко`п зарарланади. Иккинчи омил сифатида одам организмининг шахсий хусусиятлари ва шунингдек токнинг тури ва частотаси катта рол о`йнайди.
Инсон организмининг ток та`сирига ма`лум қаршилиги, шунингдек токнинг кучланиши ма`лум та`сир даражасини белгилайди, чунки инсон организмининг қаршилиги о`згармаган ҳолда, кучланиш ко`пайиши натижасида организмдан оқиб о`тган ток миқдори ошиб кетади.
Инсон организмининг қаршилиги тери қаршилиги ва ички органлар қаршиликлари йиг`индиси сифатида олинади.
Тери асосан қуруқ ва о`лик ҳужайраларнинг қаттиқ қатламларидан ташкил топганлиги сабабли катта қаршиликка ега ва у умуман инсон организмининг қаршилигини ифодалайди.
Организм ички органларининг қаршилиги унча катта емас. Одамнинг қуруқ, зарарланмаган териси 2.000 дан 20.000 Ом гача ва ундан юқори қаршиликка ега бо`лгани ҳолда, намланган, зарарланган тери қаршилиги 40-5000 Ом қаршиликка ега бо`лади ва бу қаршилик инсон ички органлари қаршилигига тенг ҳисобланади. Айтилганларни ҳисобга олган ҳолда умуман техник ҳисоблар учун инсон организми қаршилиги 1000 Ом қабул қилинган.
Инсон организми орқали оқиб о`тган токнинг миқдори унинг асоратини белгилайди, яни оқиб о`тган ток қанча катта бо`лса, унинг асорати ҳам шунча катта бо`лади.
Инсон организми орқали 50 Гс ли саноат електр токининг 0,6-1,5 мА оқиб о`ца, буни у сезади ва бу миқдордаги ток сезиш чегарасидаги електр токи деб аталади.
Агар инсон организмидан оқиб о`тган токнинг миқдори 10-15 мА га еца, унда организмдаги мускуллар тартибсиз қисқариб, инсон о`з организми қисмларини бошқариш қолбилиятидан маҳрум бо`лади, яни, електр токи бо`лган симни ушлаб турган бо`лса, панжаларини оча олмайди, шунингдек унга та`сир ко`рсатаётган електр симини олиб ташлай олмайди. Бундай ток чегара миқдордаги ушлаб қолувчи ток дейилади.
Агар ток миқдори 25-50 мА га еца, унда ток та`сири ко`крак қафасига та`сир ко`рсатади бунинг натижасида нафас олиш қийинлашади.
Агар ток та`сири узоқ вақт давом еца, я`ни бир неча дақиқага чо`зилса, унда нафас олишнинг то`хтаб қолиши натижасида о`лиш мумкин.
Та`сир қилувчи ток миқдори 100 мА ва ундан ортиқ бо`лса, бундай ток юрак мускулларига та`сир ко`рсатади ва юракнинг ишлаш ритми бузилади, натижада қон айланиш системаси бутунлай ишдан чиқади ва бу ҳолат ҳам о`лимга олиб келади.
Инсон организми орқали оқиб о`тган токнинг давомлилиги ҳам алоҳида аҳамиятга ега. Чунки ток та`сири узоқ давом еца, унда инсон организмининг ток о`тказувчанлиги орта боради ва токнинг зарарли та`сири организмда йиг`ила бориши натижасида асорат ог`ирлаша боради.
Токнинг тури ва частотаси ҳам зарарли та`сир ко`рсатишда муҳим рол о`йнайди. енг зарарли ток 20-100Гс атрофидаги електр токи ҳисобланади. Частотаси 20 Гс дан кичик ва 100 Гс дан катта токларнинг та`сир даражаси камаяди. Катта частотадаги електр токларида ток уриш бо`лмайди, лекин куйдириши мумкин.
Агар ток о`згармас бо`лса, унда токнинг сезиш чегарасидаги миқдори 6-7 мА, ушлаб қолувчи чегара миқдори 50-70 мА, 0,5 с давомида юрак фаолиятини ишдан чиқариши мумкин бо`лган миқдори 300 мА гача ортади.