Fanning geografiya fanlari ichida tutgan o’rni

To`g`ri burchakli koordinatalar sistemasi koordinata oʻqlari oʻzaro perpendikulyar boʻlgan sistemaga nisbatan koordinatalar. Affin koordinatalarining xususiy holi. Agar Toʻgʻri burchakli koordinatalark. sistemada har bir oʻq boʻyicha masshtab oʻlchov birliklari teng boʻlsa, Dekart koordinatalar tizimi hosil boʻladi. Agar x va u ning qiymatlari nisbati juda katta boʻlsa, yqf(x) funksiya grafigini tegishlicha tanlangan masshtabli Toʻgʻri burchakli koordinatalark.da tasvirlash qulay. X-absissa o'qi Y-ordinata o'qi Z-aplikata o'qi

Ekker haqida

Javobi: Burchak o’lchash asboblari mavzusida

41. 
    Ketma-ket geometrik nivelirlash
    

Nuqtalar balandligini asbob gorizonti orqali hisoblash, masalan, yerlarni vertikal
tekislashda bir necha nuqtalar loyiha belgisini bir stansiyadan (nivelir o’rnatilgan joy) turib joyga ko’chirishda qulaylik tug’diradi. Yuqorida ko’rib chiqilgan ikki nuqtani bir stansiyadan nivelirlash oddiy nivelirlash deyiladi. Agar nivelirlanadigan ikki nuqta orasidagi masofa katta bo’lsa, nivelirlash uchun u bir nechta bo’laklarga bo’linib nivelirlab chiqilsa, unga ketma-ket nivelirlash deyiladi. Ketma-ket geometrik nivelirlashda nivelirlanadigan AC chizig’i (16-rasm) bo’laklarga bo’linadi va har bir bo’lak alohida stansiyadan nivelirlanadi. Nivelirni birinchi stansiya K1 da o’rnatib, 1-nuqtaning A nuqtasiga nisbatan nisbiy balandligi o’lchanadi: h1= a1 – b1.

42. 
    Topokartada masofa va maydonlarni o‘lchash Joyda masofani uch usulda: bevosita, bilvosita va dalnomer 
    yordamida o‘lchash mumkin. Bevosita o ‘lchash usulida masofa o‘lchov asbobi bilan 
    to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘lchanib, uzunligi aniqlanadi. Masofani bu  usulda o‘lchash uchun po‘lat lenta, ruletka va invar simdan  foydalaniladi. Bu asboblar po‘lat yoki invar (64% temir va 34% nikel qorishmasi) dan yasaladi. Po‘latdan yasalgan o‘lchov asboblari yordamida masofani  1:10001:25000 aniqlikda,  invardan yasalgan asbob-lar yordamida 1:25000-1:1000000  aniqlikda o'lchash mumkin.
    Masofani o‘lchash asbobi yordamida to‘g‘ridan to‘g‘ri  o‘lchamasdan uning uzunligini biror boshqa o ‘lchash natijalaridan 
    foydalanib matematik formulalar asosida hisoblab topishga 
    bilvosita (vositali) o ‘lchash deyiladi. Uchburchakning uchta 
    burchagi va bitta tomonini o‘lchash natijalaridan foydalanib, 
    qolgan ikki tomonini sinuslar teoremasi asosida aniqlashni bunga 
    misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bilvosita o‘lchash usulida masofa 
    uzunlngini 1:1000 - 1:250000 aniqlikda hisoblab chiqarish 
    mumkin. Joyda masofani bevosita va bilvosita o‘lchash ancha 
    murakkab ish hisoblanadi va bunga ko‘p vaqt ketadi. Shuning 
    uchun masofani o‘lchashning osonroq yo‘lini topish zarur bo‘lib 
    qoldi. Dalnomer deb ataluvchi asbob ixtiro qilingandan keyin bu 
    ish birmuncha osonlashdi, turli dalnomerlar, chunonchi optik 
    dalnomer, svetodalnomer, radiodalnomerlar ixtiro qilindi va 
    o‘zlashtirildi. Masofani o‘lchashda dalnomerlaming bundan 
    boshqa turlari ham ishlatiladi. Keyingi yillarda masofani bilvosita 
    o ‘lchashda lazerdan ham foydalanilmoqda. Masofa optik 
    dalnomerlar bilan 1:200 - 1:5000 aniqlikda, svetodalnomer va 
    radiodalnomerlar bilan 1:10000 - 1:400000 aniqlikda o‘lchanadi.. Masofani bevosita o‘lchash asboblari
    Ma’lumki, masofani bevosita o‘lchash asboblariga po‘lat 
    lenta, ruletka, invar simlar va boshqalar kiradi. Topogeodezik 
    ishlarda masofani bevosita o‘lchashda ko‘proq po‘lat lenta va 
    ruletkalardan foydalaniladi.
    Po‘lat lenta uzunligi 20, 24 yoki 54 m, qalinligi 0,3-0,5 mm va 
    eni 15-20 mm bo'lgan po‘lat tasmadan iborat. Po‘lat lentalar 
    shtrixli (5.1-rasm, a) yoki shkalali (5.1-rasm, b) bo‘ladi.
    Shtrixli lentaning boshlang‘ich (0) shtrixiga ilgak shaklida 
    kesik qilingan, masofa o‘lchanayotganda shpilka (temir qoziqcha) 
    shu kesikka kiritiladi. Har bir po‘lat lentaning 6 yoki 11 ta 
    shpilkasi bo‘ladi (5.1-rasm, v). Lentaning har bir metri 
    tunukachalar bilan, yarim metrli bo‘laklari chegalar bilan, 
    desimetrlari esa teshikchalar bilan belgilangan. Lentaning ikki 
    uchida dastasi bor. Lentannng ikkala tomoni chiziqchalar bilan 20 
    teng qismga bo‘linib, 0 dan 20 gacha raqamlar bilan ko‘rsatilgan. 
    Uning bir tomonidagi raqamlar to‘g‘ri io‘nalishda, ikkinchi 
    tomonidagi raqamlar esa unga qarama-qarshi yo‘nalishda 
    yozilgan. Shkalali lentaning ikkala uchida mdllimetrlarga 
    bo‘lingan shkalasi bor. Shkalali lenta masofani aniqroq 
    o‘lchashda ishlatiladi.
    Po‘lat lentani olib yurish oson bo‘lishi uchun u temir xalqa 
    ustiga o‘ralib, qisqichlar bilan qisib mahkamlanadi (5.1- rasm, g).
    1951-yilda Д, A. Lukerin xloreip izolyatsiyalangan, yetti 
    qavatli telefon simidan tayyorlangan masofa o‘lchash asbobini 
    taklif etdi. Uning uzunligi 24, 50 va 100 m. Bu asbobdan po‘lat 
    lenta o‘mida foydalaniladi.
    Ruletka uzunligi 5, 10, 20, 50 va 100 m keladigan tasma yoki 
    po‘lat lentadan iborat bo‘lib, dasta yordamida dumaloq shakldagi 
    quti ichiga o‘raladi. Ruletkaning lentasi chiziqlar bilan metr, 
    santimetr va millimetrlarga bo‘lingan. Tasmali ruletka har gal 
    ishlatilganidan so‘ng quritilishi kerak, aks holda oMchashi 
    o‘zgarishi va tezda yirtilishi mumkin. Po‘lat lentali ruletka esa 
    ishlatilgandan keyin zanglamasligi uchun artib, moylab qo‘yiladi.
    

43.