Fazliddin o‘taganov davlat tili uzbek tili

3. Lafziy-yu ma’naviy san’atlar 
So‘zning ham tovush, ham ma’no jihatlari bilan bog‘liq badiiy san’atlar jami lafziy-yu ma’naviy (ham 
lafziy, ham ma᾽noviy) san’atlar deb yuritiladi. Uning tashbeh, istiora, tanosib, tamsil, ta’riz, kinoya, tajnis 
kabi rang-barang ko‘rinishlari bor. 
Tanosib (arabcha – bir-biriga munosib)da bir-biriga jinsdosh, mutanosib bo‘lgan so‘zlar ishlatiladi va 
ular vositasi bilan lirik (kayfiyat, kechinma) qahramonning qiyofasi go‘zal ifoda etiladi. 
Ko‘z birla qoshing yaxshi, qabog‘ing yaxshi,
Yuz birla so‘zing yaxshi, dudog‘ing yaxshi,
Eng birla menging yaxshi, saqoqing yaxshi,
Bir-bir ne deyin boshtin-ayog‘ing yaxshi. 

---

FAZLIDDIN O‘TAGANOV
Davlat_tili_uzbek_tili
24 
Tamsil (arabcha – misol keltirish) professor Anvar Hojiahmedovning yozishicha, she’r baytining 
birinchi misrasida ifodalangan fikrga dalil sifatida ikkinchi misrada hayotiy bir hodisani misol qilib 
keltirishga asoslangan san’atdir... 
Lutfiyning: 
Ey ko‘ngil, jonni xayoli olida qil peshkash,
Har nima bo‘lsa aziz, eltur kishi mehmon sori, 
baytida ikkinchi misrada keltirilgan hayotiy hodisa – mezbonning o‘zi uchun eng aziz bo‘lgan narsani 
mehmon oldiga qo‘yishi birinchi misradagi fikr qiyosi emas, balki dalili, tasdiqiga xizmat qiladi. Baytdagi 
„Har nima aziz bo‘lsa, kishi mehmoniga tutadi, shuning uchun, ey ko‘ngul, sen ham joningni, ya’ni eng aziz 
narsangni yor xayoliga peshkash qil" mazmuni ham tamsil mohiyatini ko‘rsatib turibdi (A. Hojiahmedov. 
„She’r san’atini bilasizmi?" 7- bet). 
Qalb (arabcha – chappa, teskari ma’nosi ham bor) san’ati bayt yoki baytdagi biror so‘zni o‘ng va teskari 
holatlarda (non, amma kabi) bir xil o‘qilishi bilan bog‘liqdir. 
„Alisher Navoiy shahzoda Abobakr mirzoga adabiy saboqlar berar ekan, unga qalb san’atini ham o‘rgatgan. Kunlarning birida 
Abobakr mirzo ustozi huzuriga kirib: „Men bir qalb so‘z topdim",– debdi. Navoiy „Qaysi?", – degan ekan, shahzoda „Qovoq", – 
deb javob beribdi. Navoiy shahzoda topqirligidan mamnun bo‘lib, „Shobosh!"– debdi. 
Adabiy dahomiz aytgan ana shu birgina so‘zga ahamiyat beraylik: birinchidan, vaziyatni hisobga olaylik; o‘quvchi bir san’atga 
misol topib aytgani uchun ustoz uni „Shobosh!" („Yasha! Qandingni ur, balli!") deb maqtadi. 
Ikkinchidan, shogirdi qalb so‘z topgan edi, ustozning mamnuniyati qalb so‘zda ifodalandi. Darhaqiqat, shahzoda aytgan 
„qovoq" va Navoiy javobidagi „shobosh" so‘zlarining har ikkisi ham o‘ng va teskarisidan o‘qilsa, o‘sha so‘zlarning o‘zi 
takrorlanadi. 
Uchinchidan, bu so‘zning yasalishi va kimga aytilganini hisobga olsak, „shobosh"ning yangi ma’nosi yuzaga chiqadi: mumtoz 
shoir bu so‘zni shahzodaga „shobosh", ya’ni podshoh bo‘lgin, degan niyatda ham aytgan... (V. Rahmonov. „She’r san’atlari", 
69-bet). 
Bu san’at Polindromon (grekcha – qaytuvchi) deb ham yuritiladi. Unda ham she’r misralari o‘ngdan chapga va chapdan o‘ngga 
o‘qilganda bir xil bo‘lgan, badiiyligi esa muayyan tilning tuzilishiga bog‘liq sanalgan. Xitoy tilida ko‘plab g‘oyaviy-badiiy 
baquvvat polindromonlar uchrasa, rus tilida yaratilgan polindromonlar (masalan, V. Xlebnikovning „Razin" poemasi shu 
shaklda yaratilgan) yasamaroq va sun’iyroq ekanligini yaqqol ko‘rish mumkin: „Раб, нежь жен бар" kabi. Shoir A. Fet ijodida 
ham polindromonlar uchraydi: „А роза упала на лапу Азора"...