Fizikadan praktikum


BIOLOGIK  SUYUQLIKLARDAGI


Download 104 Kb.
Pdf ko'rish
bet22/27
Sana08.03.2017
Hajmi104 Kb.
#1923
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   27

BIOLOGIK  SUYUQLIKLARDAGI 
ZARRALARNING  0 ‘LCHAMLARI  BO‘YICHA 
TAQSIM LANISHINI  0 ‘RGANISH 
(SENTRIFUGALASH)
Kcrakii  asbob  va  materiallar.  1.  Sentrifuga  yoki  Burchak 
rotori  RU  180L.  2.  Turli  xil  konsentratsiali  eritmalar.
Ishdan  maqsad.  Z arralarning  dispers  fazada  c h o ‘kmaga 
tushish  kinetikasini  o ‘rganish.
Nazariy  qism
Suyuqlik  ichida  bo‘lgan  mayda  zarralami  markazdan  qochma 
inersiya  kuchlari  yordam ida  suyuqlikdan  ajratish  jarayoniga 
(separatsiya qilishga) sentrifugalash deyiladi.  Bu hodisaning fizikasini 
tekshiraylik. Turli zichlikka ega bo'lgan zarralarning suv suspenziyasi 
bor  deylik.  Og‘irlik  va  Arximed  kuchlari  ta ’siri  tufayli  bir  qancha 
vaqtdan so'ng zarraiar qatlamlaiga ajrala boshlaydi: zichliklari suvning 
zichligidan  kattaroq  bo ‘lgan  zarralar  cho‘kib  ketadi,  zichliklari 
suvnikidan  kamioq  bo‘lganlari  qalqib  chiqadi.  Kattaroq  zichlikka 
ega bo‘lgan ayrim  zarraga ta’sir etgan  natijalovchi  kuch
Fp =   mg~Fa  =
 
p ,  
Vg-p Vg  =   ( pr p) Vg
ga teng, bunda: p j— zarralar moddasining zichligi; p — suvning 
zichligi; 
V —
  zarra  hajmi.
Agar  P[  va  p bir-biridan kam  farq qilsa, 
Fp
  kichik. bo'Iadi  va 
zarralarning qatlamlarga ajralishi ancha sekin b o ‘ladi.  Sentrifuga 
(separator)da  bunday  ajratishni,  markazdan  qochm a  inersiya 
kuch id an   foydalanib,  m ajburiy  ravishda  vujudga  keltiradi. 
M arkazdan qochm a inersiya kuchi aylanishning  burchak tezligi 
bilan  belgilangani  uchun  bu  kuchning  qiymati  sentrifuganing 
b u rchaq   tezligini  o ‘zgartib  turish  m um kin.  Faraz  qilaylik, 
sentrifuga hajmini biror bir jinsli suyuqlik to ‘la egallagan bo‘lsin.
Aylanish  o ‘qi 
00'
  dan 
r
  masofada  kichik  bir  hajm 
V
 ni 
ajratam iz  (4.7.1-rasm).  Sentrifuga  tekis  aylanganda  ajratilgan

suyuqlikning biror siljishi  ro‘y bermaydi 
q
  |
va ajratilgan hajm  sentrifugaga nisbatan 
^  
j---------
q o ‘zg‘alm as  bo ‘ladi  (noinersial  hisob 
'■» 
^  
'
sistemasi),  barcha kuchlam ing teng ta ’sir 
I
etuvchisi  nolga  teng  Ajratilgan  hajmga 

.
og'irlik va Arximed kuchidan boshqa ikki 

|
kuch  ta ’sir etadi:  birinchisi  hajm  atrofi- 
|
dagi  suyuqlik  to m o n d an   b o 'lay o tg an  
~
 T
kuch,  ikkinchisi  —  markazdan  qochm a 

inersiya 
kuchi.  Bularning  birinchisi
aylanish  markaziga yo'nalgan  va 
4 .7   l-r a sm .
F  =   тк>2г
 =   pKcoV 
(4.7.1)
ga teng,  ikkinchisi,  aksincha, aylanish  markazidan yo‘nalgan 
va quyidagi  ifodaga teng:
F
  =  
тш2г —
  p 
V(o2r.
Endi  ajratilgan  hajm 
V
 ni,  bu  zichligi  p ^ p   bo‘lgan  sepa- 
ratsiyalanuvchi  zarra  deb  faraz  etaylik,  u  holda  zarra  atrofidagi 
suyuqlik tom ondan  bo'layotgan  kuch  o'zgarm as  b o ’ladi,  zarra 
zichligiga bog'liq bo'lgan markazdan qochm a inersiya kuchi  esa 
boshqacha
F - p {V(i>2r
 
(4.7.2)
bo'lib qoladi.  Bu ikki  kuchning natijalovchisi quyidagi ifodaga 
teng:
Fp
  =   (p,—p) 
Va
)
2
r. 
(4.7.3)
(4.7.3) 
ni  tahlil  qilib,  p,>p  bo'lganda  teng  ta ’sir  etuvchi 
m a rk a zd a n   y o ‘n a lg a n in i,  p(
yo!nalganini  qayd  etam iz,  ya’ni  suyuqlikdan  og'irroq  zarralar 
sentrifuga  periferiyasiga,  yengil  bo'lganlari  —  aylanish  o'qi 
tom onga  ko'chadi.  Teng ta ’sir etuvchi  kuch  (4.7.3)  ga  bog'liq 
va keng chegarada o'zgarishi  mumkin.  Sentrifugalash bilan ajra- 
tishni  og'ir’ik  kuchi  yordam ida  ajratish  bilan taqqoslanadi:
о   I
«  ►
I  r  , 
- b

л 
=  
F„ / F j   = ( ( P r P ) Vn
й2) / ( ( Р г Р >  
Vg)  =   rfr/g . 
(4-7.4)
Bir  sekundda  m inglab  ay lan ad ig an   zam onaviy  s e n tri- 
fugalarda  burchak  tezlikning  qiym ati  ю  =
2
л  ■
 
103
  ra d /s  gacha 
yetadi, bundan 
r =  
0,1  m  bo ‘lganda (4.7.4) ga muvofiq topamiz: 
(2n 
10
3
)
2
- 0 ,l / 9 ,8 * 4  
10
5.
Qurilma  haqida  m a’lumot. 
Ishni  bajarish  uchun  burchak 
rotoridan foydalanamiz.  Burchak  rotori  RU180L  zichligi  2  g/sm

gacha  b o ‘lgan  suyuq  sistem alarni  ajratishga  m o ‘ljallangan. 
Rotorning  korpusida  16  ta  silindrik  tirqishlar  mavjud:  4  ta 
tirqishga hajm i  25  sm
3
 b o ‘lgan probirkalar;  4 ta  tirqishga  hajmi 
10  sm
3
 bo ‘igan probirkalar va 
8
  ta tirqishga hajmi  5  sm
3
 b o ‘lgan 
probirkalar joylanadi.  R otor markazida  qopqoqli  burash  uchun 
tirqish joylashtirilgan.  Rotor bilan ishlayotgan vaqtda quyidagilar 
ta ’qiqlanadi:
A)  aylanish  chastotasini  8000  ayl/m in  (133,3  s)da  oshirish;
B)  rotorning  qopqog‘isiz  ishlashi;
D)  rotor qopqog‘ini  uning  to ‘liq to ‘xtashidan  oldin  ochish.
Ishni  bajarish  taitibi
1.  Probirkalarga  5  m l  dan  eritm a  quying.
2.  Probirkalarni  rotorga joylashtiring.
3.  Rotorning  qopqog‘ini yoping.
4.  Rotorning aylanish chastotasini m inutiga  1000 ta aylanish 
qilib belgilang 
(1 0 0 0
  ayl/m in).
5.  Rotorning aylanish vaqtini  5 minutga qo‘ying va quiilmani 
yoqing.
6
.  Qurilma o ‘chgach,  rotorning qopqog'ini oching va probir- 
kalam i oling.
7.  Probirkalarda ajralgan  suyuqlikning  hajm ini  aniqlang.
8
.  Yuqoridagi  ishlam i  rotorning  10,  15,  20  minutli  vaqt 
rejimida bajaring.
M ustaqil  tayyorlanish  uchun  savollar
1.  Sentrifuganing  tuzilishini  tushuntiring.
2.  Sentrifugalash  deganda  nimani  tushunasiz?

3.  M arkazdan  qochma  kuchni  tushuntiring.
4.  Zarraning  o ‘lchami  ch o ‘kma  tushish  tezligiga  bog‘liqligini 
tushuntiring.
5.  Suyuqlikning  zarraga  ta ’sirini  tushuntiring.
8 -laboratoriya  ishi.
NERV  T O ‘QIM ALARJNING  BIOELEKTRIK 
AKTIVLIGINI  О  R G A N ISH
K erakli  asbob  va  m ateriallar. 
1
.  Ikki  n u rli  ossillograf.
2.  Elektrostimulator.  3.  Ikkita  kuchaytirgich.  4.  Baqaning  nerv 
tolasi.  5.  Ikki juvt  qayd  etuvchi  elektrod. 
6
.  Bir jufit  sinuslash- 
tiruvc-hi  elektrod.
Ishdan  maqsad. 
Nerv  to ‘qim alarining bioelektrik  aktivligini 
o'rganish  va  o ‘z.garuvchi  kuchlanishni  qayd  etish.
Nazariy  qism
Finch  va turg‘un  holat  kuchlanishlari. 
To'qim alarning sirtqi 
qatlam   pardasini  ionlarga  nisbatan  o ‘tkazuvchanligi  h ar  xil 
bo ‘ladi.  Pardaning  tashqi  va  ichki  qatlamlarida  aynan  m a’lum 
bir turdagi  ionlar araiashm asining  m iqdori ham  turlicha bo ‘lib, 
ichki qatlamda to ‘qimaIar uchun zarur bo‘lgan miqdordagi ionlar 
aralashmasini  hosil  qilib  turadi.  Demak,  sitoplazm a bilan  uni 
o ‘rab turuvchi m uhit o ‘rtasida to ‘qim alar norm al rivojlanadigan 
kuchlanish  vujudga  kelar  ekan.  Bu  kuchlanishga  turg£un  holat 
kuchlanishi  deb ataladi.
Turg‘un  holat kuchlanishini  vujudga keltiruvchi asosiy omil 
N a+,  K+  va  Cl-  ionlaridir.
Po'stloqning  sirtidan ichiga  va  ichidan  sirtiga  oqib  o ‘tuvchi 
ionlar zichliklarining  ishoralar b o ‘yicha  yig‘indisiga teng:
Z   =   Z Na  +   Z
k
+   Z a  

 
(4.8.1)
Turg'un  holatda ionlar oqimi zichliklarining yig‘indisi nolga 
teng b o ‘ladi  ( Z =  
0
),  ya’ni vaqt birligi  ichida p o ‘stloqning birlik 
yuzasidan ichki  va  tashqi  qismga  oqib  o ‘tuvchi  ionlar miqdori

teng  ЬоЧаг  ekan.  Musbat  ishorali  (N a+  va  K+)  ionlar  oqimi 
zichligi
\ М а + \ - е у,\М а +Л 
=  
PNa
  V 
------- 1
^  
(4.8.2)
e * '- l
Г я +1

J
I
 

Jn 
ev - l
ifodalardan,  manfiy ishorali  (Cl  )  ionlaning oqim  zichligi:
Г сг1 
— e v \
 Cl""!
------ ‘--------  
(4-8-4>
ifodadan topiladi.
Turg‘un  holat  uchun  oqim lar yig‘indisini  hisoblaymiz:
Г
N a+ ~\i — ev \N a +1 
\ K +'1  -  e4' Г+]
P   ш  J=--------- —
------------ t----------r i  
+   p   yi;  L------- =*!----------- !=-------dtL  -j-
Na 
ш 
л
 
л   1 
ш 
<
c*  - 1  
t'  - 1
Г
а т
]  - e ^ f i r l
------------- -  = 0 . 
(4.8.5)
e
—l

ZF 
D K
 
,
Bundan: 
у /
-
------ 
К у/
 
1
to ‘qimalar ichidagi va tashqarisidagi  ionlar aralashmasi belgilan-
¥
gan.  (4.8.5)  ifodani  ------ r  ga  qisqartirib  va guruhlab
e  -
  I
PNa
  ¥  
[N et],  +   Рк м>  { Г } ,
  +  
Pa
 
4

[ C t]0  =
=   e^{ 
\j/  [ A / i T |J   +
+ /V V   [AT
+]0
  +   Pc, v   [C /],.} 
(4.8.6)
ifodani  hosil  qilamiz.  B undan 
ev
 
ni  topamiz:

  = -
logarifmlab 
у   =  
In
p
Na
Г— 

+
•J
>

1
. + / <
K +
+   / n L C 1 “ J o
P
1 Na
N a +
K +
o + /,n [ C T ] (
P
1 Na
N a *
o
1
tG
,
r\
+
 
----
----
----
----
----
----
----
----
----
----
----
----
----
--Э
P
1 Na
N a r
0 +/>*
AM

pa  
Г c r ]

L 1  L 
-4
(4.8.7)
R T   .
I n
p
1 Na


?

i
, + P *
~ A + '
+
 


(“
*\
1—
» 1
1,
 


о
\  r 
—  
Ш
V m   _  
F
P
1  Na
N a
+  
PK 

*
A  
j

\ 
tG 
j
о
buni 1 asosga ko‘ra (4.8.6) tuig' un  holat kuchlanish formulasini 
hosil  qilamiz yoki  buni elektr kuchlanish ko‘rinishida  yozsak:
(4.8.8)
ifoda  hosil boMadi.  (4.8.8)  ifodaga G oldm an—Xodjikin.
—Kats tenglamasi deyiladi.
G oldm an—Xodjikin—Kats  tenglam asining  tatbiqini  kalmar 
ulkan  aksonini  (^ = lm m )  turg‘un  holati  kuchlanishni  topish 
misolida ko‘ramiz.
4.8.1- 
jadvalda  ionlar  aralashm asining  m iqdori  berilgan. 
lonlarning p o ‘stloqdan  o'tuvchanligi  organizm  holatiga  bogMiq 
boMib,  turg‘un  holat  uchun  o ‘tkazuvchanlik  koeffitsiyentlari 
quyidagicha:
p
,
  ■ 
P*:-  Pa =
  1  :  ° ’04  ;  ° ’45-
Bundan  ko‘rinib  turibdiki,  turg‘un  holatdagi  kuchlanishni 
asosan K+ va С Г  ionlari vujudga keltirar ekan.  (4.8.7)  formulaga 
ko‘ra 
t =
  30°C. boMganda
8.3-303,  340-1 + 0,45-592 
„   ,   r.
a .    
-------------------
i n
------------------------------------------*
5 9 , I m v
9,6-10 
10,4-1 + 0,45-114
boMadi,  bu  qiymat tajriba yoMi bilan hosil  qilingan.

Ton
Aralashma,  m ol miqdorda  1  kg suvda (H zO)
T o ‘qim a ichida
T o ‘qima tashqansida
K+
340
10,4
N a+
49
463
C l
114
592
Goldman — Xodjikin — Kats tenglamasidan bir iondan boshqa 
ionlarni o ‘tuvchanligini  hisobga olmasak,  ya’ni 
{P Na
 =   0: 
Pa  =
  0 
va 
Р
к ф
  0)  b o ‘lsa,  muvozanat  holat  uchun  Nepnst  tenglamasini 
keltirib  chiqarish  mumkin:
R T ,
ю  -
-----
1
 
n
F
A"
(4.8.9)
Q o ‘z g ‘atuvchi  kuchlanish  va  uning  tarqalishi.
N erv  t o ‘qim alari  tashqi 
ta ’sir  natijasida  q o ‘zg‘alganda 
to ‘qimalar bilan tashqi  m uhit o ‘rtasidagi  kuchlanishlar ayirmasi 
o‘zgaradi,  ya’ni qo‘zg‘atuvchi  kuchlanish vujudga keladi va nerv 
tolasi bo‘ylab qo‘zg‘atuvchi kuchlanish  impulsi tarqaladi  (4.8.1- 
rasm).
N erv  to ‘qim alari  p o ‘stlog‘i  qarshiligini  q o ‘zg‘altiruvchi 
kuchlanish  vujudga  kelgan  vaqtda  o ‘lchash  shuni  ko‘rsatadiki,
u  m a’lum  b ir  ko‘rinishda  vaqt 
b o ‘y ic h a   o 'z g a r g a n   h o ld a  
ta k r o r la n a r   e k an .  Q o ‘z g ‘a l- 
tiru v c h i  k u c h la n ish   v u ju d g a
............ ......... 
k e lg a n d a   p o 's tl o q d a n   qaysi
to k n in g   o ‘tu v c h an lig i  o ‘zga- 
ris h in i  a n iq la s h d a   p o ‘stlo q  
ichidagi  kuchlanishni qisqa vaqtli
_______ _ 
ortishiga  e ’tib o r  berish  kerak
~ Г  
(4.8.1 -rasm ).  Po‘stloqning  ichki 
qismida tashqi  qismiga msbatan
4
.
8
.
1
-rasm 
o lg a n d a  
m a n fiy  
b o ‘lg a n
+30
0
-30
I
a

kuchlanish  m usbat  kuchlanishga  o ‘zgaradi.  N epnst  (4.8.9) 
tenglamasiga  ko‘ra,  Kalm ar aksonining  m uvozanat  kuchlanishi 
hisoblangan  (4.8.2- jadval).
4 .8 .2 -  j a d v a l
K+
Na+
Cl
Ionlar
-90
+46
-29
Kuchlanish  (mV)
Po‘stloqda  qaysidir ionga  nisbatan  o ‘zgaruvchanlik vujudga 
kelsa, shu ion po ‘stloq ichida va tashqarisida muvozanatlashishga 
h a ra k a t  qiladi.  H iso b lab   to p ilg a n   io n la rn in g   m u v o zan at 
kuchlanishi qiymatlaridan ko‘rinib turibdiki,  faqat N a f ioni mus­
bat  kuchlanishga  ega  (4.8.2-  jadval).  Demak,  po ‘stloq  ichida 
m usbat  k u ch lan ish n in g   vujudga  kelishi  p o ‘stloqning  N a + 
ionlariga nisbatan o'tkazuvchanligi  oshishi bilan izohlanadi, ya’ni 
пег/  to ‘qimalari  q o ‘zg‘atilganda  dastlab  qisqa  vaqt  davomida 
N aJ  ioniga  nisbatan  o'tkazuvchanligi  oshar ekan.
N a +  ionlari  p o ‘stioq  ichida  va  tashqarisida  turg‘un  holat- 
dagiga  nisbatan miqdoriy nisbat o ‘zgarishi qo‘zg‘atuvchi kuchla- 
nishni  vujudga  keltiruvchi  asosiy  omildir.
P o ‘stloqni  m a’lum   bir  turdagi  ionga  nisbatan  o ‘tkazuv- 
chanligini  (boshqacha aytganda,  p o ‘stloqning shu turdagi ionga 
nisbatan  elektr  o ‘tkazuvchanligini  yoki  qarshiligini),  agar  tok 
kuchi  bilan  kuchlanish  m a’lum  bo'lsa,  Om  qonuniga  ko‘ra 
aniqlasa bo‘ladi.
Lekin  amalda  bu  masalam  hal  qilish  ancha  murakkabdir, 
chunki  vaqt  o ‘tishi bilan qo ‘zg‘atilgan to ‘qim alar po ‘stlog‘ining 
o ’tkazuvchanligi  (elektr qarshiligi)  o ‘zgaradi.
Bu  esa  p o ‘stloqdagi  kuchlanish  o ‘zgarmagan  holda  elektr 
kuchlanisnni  tan n o q lard a  qayta  taqsim lanishiga  olib  keladi. 
Po'stlcqdagi  kuchlanishni  aniqlash  tajribasini  birinchi  bo ‘lib 
Xodjikin,  Xaksli  va Kats o'tkazishdi.  U larb u  tajribada ion tokini 
va  shunga  ko ‘ra  p o ‘stloqni  ion  o'tkazuvchanligi  (qarshiligi)ni 
aniqlaydi.  Tajribaning natijasi 4.8.2-rasm da tasvirlangan.  1- egri 
ch iziq   K alm arning  ulkan  aksoni  p o ‘stloqdan  oqib  o ‘tuvchi

ion  tokining  vaqt  bo'yicha  o'zgarishi,  po'stloqdagi  kuchlanish 
+50  mV gacha  o'zgarganda olingan  (turg'un  holat kuchlanishi
—  60mV).  Tokning  yo'nalishi  m anfiy  ekanligi  p o 'stlo q d an  
to'qim a  ichiga  musbat  ishorali  ionlar o'tayotganini bildiradi.
Bu  tok  to 'q im alarn i  qo 'zg 'altirish n in g   dastlabki  davrida 
ionlarni to'qim a ichiga tashqarisidan o'tishi  (to'qim a tashqarisida 
ichidagiga  nisbatan  yetarli  darajada  ortiq)  va  to'qim a  ichidagi 
ionlar  muvozanatini  buzilishi  natijasida  K +  ionlari  to 'q im a 
tashqarisiga  chiqishi  (to'qim a  ichida  tashqarisidagiga  nisbatan 
yetarli  darajada  ortiqcha  ionlar  bor  bo'lgani  uchun)  natijasida
vujudga keladi.
Tokning  qaysi  qismini  N a" 
ionlari  va  qaysi  qismining  K+ 
ionlari  hosil  qilishini  aniqlash 
u c h u n   ta jr ib a   s u n ’iy  h o s il 
q ilin g a n  
m u h itd a , 
y a ’ni 
a k s o n in i 
o 'r a b  
tu r u v c h i 
m uhitda N a +  ionlari bo'lm agan 
holda o'tkaziladi.  Natijada faqat 
K+ ionlari  hosil  qilgan tokning 
vaqt  bo'yicha o'zgarish  grafigi 
olingan.  Birinchi va  ikkinchi  egri 
chiziqlar farqi  uchinchi  egri  chiziqni  hosil  qiladi  (3  =   1—2).
3  —  egri  chiziq  N a+  qismiga  N a+  ionlari  nisbatan  po'stloqning 
o'tkazuvchanligi  oshgan  va 
b
  qismiga  esa  kamaygan  (inaktiva- 
malar)  vaziyati to 'g 'ri  keladi.
Po'stloqning  ion  yo'llari  har  xil  ionlarni  tanlab  (selektivno) 
o'tkazadi.  Ion  yo'llari har xil  tuzlarni va zaharli  m oddalar ionlari 
bilan berkilib  qolgan bo'lishi  mumkin.  Bu holda ion yo'llarining 
o'tkazuvchanligini oshirish dorivor moddalarning ta ’sirigabog'liq 
bo'ladi.  Shuning  uchun  po'stloqdagi  ion  yo'llari  nazariyasi 
molekular farmakologiyaning asosiy qismini tashkil  qiladi
Xodjikin  va  Xaksli  o'tkazgan  tajribalaming  natijalari  asosida 
grafigi qo'zg'altiruvchi kuchlanishni har xil qo'zg'altirilgan holatlar 
uchun  juda  yaxshi  ifodalaydigan  matematik  model  yaratdi  va 
po'stloqlardan o'tayotgan natijaviy tok zichligini  hisoblash uchun:
(4.8.2-  rasm,  2 —  egri  chiziq)

ifodani  keltirib  chiqardi.  B undan 
С  —
  p o ‘stloq  sig‘imi:  (q>— 
Фк)—  qo'zg'atuchi  kuchlanish  (po'stloq  ichi  va  tashqarisidagi 
kuchianishlar  ayirmasi): 
q>K,
  ф№ 
lar,
  (p^, 
K+,  N a
f  va  ionlarga 
mos  muvozanat  kuchlanishlari: 
gK,  gNa,  gv.
  Po‘stloqning  shu 
ionlarga  nisbatan  solishtarm a  o ‘tkazuvchanligi  (po'stloqda  shu 
ionga  nisbatan  t o ‘liq  o 'tk azu v ch an lik   vujudga  kelganda 
n 
po'stloqdagi  ionlari  faol  ochilib  yopiladigan  o'tish  yo'llarini  KT 
ionlariga tegishli  xissasi: 
m —
  N a+  ionlariga  tegishli  hissasi: 
h — 
N a !  io n la rin i  o 'tk a z u v c h i  k a n a lla rin i  fa o lla sh m a y d ig a n  
(yetishmaydigan)  qismi.  (4.8.10)  ifodadan  ko'rinib  turibdiki, 
p o'stloqdan  o'tayotgan  tok  zichligi  po'stloq  ichki  va  tashqi 
qismlaridagi  zaryad  miqdorlarini  o'zga  shi  bilan  ifodalangan 
sig'imi  va  po'stloqdan  har  xil  ionlarni  oqib  o'tishi  natijasida 
hosil 
b o 'lad ig an   o 'tk azu v ch an lik   (4.8.10)  ifodaning  o 'n g  
tom onidagi  oxirgi  uchta qo'shiluvchisi  toklaridan  iborat  ekan.
Q o'zg'atuvchi  kuchlanishning  nerv tolasida tarqalish  mexa- 
nizm i  norm al  fiziologiya  kursida  o'rganiladi.  Bu  jarayonning 
m atematik modeli differensial tenglama ko'rinishida ifodalanadi, 
xuddi  elektromagnit to'lqinlarini ikki simli tarm oq bo'yicha yoki 
koaksial o'tkazgichda tarqalishini  ifodalaydigan tenglam a bilan 
bir xil:
52У
  .  
2 p ° ( ( '   d(p
 
1
 
*   \
ox 

dt 
p m
 I
Bunda:  ф  —  turg'un  holat  kuchlanishga  nisbatan  o'lchan- 
gan  to 'q im a   ichidagi  kuchlanish; 
U
  nerv  tolasi  uzunligi 
 
masofada  va  /  vaqtga  bog'liq  ravishda  o'zgaradi; 
pa
  va  pm  — 
aksoplazma  va  po'stloqning  solishtirm a  qarshiliklari; 
r —
  nerv 
tolasining  radiusi; 
Cm  —
  po'stloqning  birlik  yuzasining  elektr 
sig'imi.

Nerv tolasi b o ‘ylab tarqalayotgan  qo‘zg‘aluvchi to 'lq in  bilan 
simda tarqalayotgan elektromagnit toMqinlari  o ‘rtasida o'xshash- 
lik  bo‘lgani  bilan  ayrim jiddiy farqlar  ham   mavjud.
E lek tro m ag n it  toM qinlarining  ta rq a lish   davo m id a  o ‘z 
energiyasining m a’lum bir qismini  tarqatish hisobiga surib boradi, 
ya’ni  to'lqinning  tebranish  energiyasi  molekulalarining  issiqlik 
harakati  energiyasiga  aylanadi.  Elektrom agnit  toMqinlaming 
energiya  manbayi,  shu  to ‘lqin  hosil  qiluvchi  m anbadir  (gene­
rator,  ucuqun  va  hokazolar).
Q o ‘zg‘altiruvchi  to 'lq in   so ‘nm aydi,  chunki  u  energiyani 
o ‘zi  ta rq a la y o tg a n   m u h itd a n   o la d i. 
0
‘zi  ta rq a la y o tg a n  
m uhitdan  energiya oladigan toMqinlarga avtotoMqinlar,  m uhit 
esa  faol  m u h it  deb  ataladi.  D em ak,  q o ‘zg‘altiruvchi  kuch- 
lan ish n in g   nerv  tolasi  b o ‘yiab  tarq alish i  a v to to ‘lqin  k o 'r i-  
nishida  boM arekan.  Q o ‘zg‘altirilgan  nerv  to ‘qim alari  —  faol 
m uhitdir.
H isoblashlar shuni  ko ‘rsatadiki,  q o ‘zg‘altiruvchi  to 'lq in - 
ning  aniq  m ilinizatsiyalanm agan  nerv  to lalarid a  tarqalish 
tezligi  ta x m in an   to lan in g   rad iu sid an   ch iq arilg an   kvadrat
ildizga  t o ‘g‘ri  p ro p o rsian al  ekan  (u  - 
J 2 )
  Ayrim  u m u rt-
q asizlarn in g   nerv  to la la ri  d ia m e tri  k a tta  
(1
  m m   g a ch a ) 
b o ‘lganda  q o ‘zg‘altiruvchi  kuchlanishga nisbatan  katta tezlik 
bilan  (20—30  m /s )  tarqaladi.
Umurtqali  hayvonlarda  qo ‘zg‘altiruvchi  kuchlam shni  ta r­
qalish tezligining katta boMishi nerv tolalarini milinizatsiyalanishga 
olib  keladi.  M ilenning  solishtirma  qarshiligi  boshqa  biologik 
po'stloqlarga  nisbatan  yuz  barobar  ortiqdir.  Q o‘zg‘altiruvchi 
tolqinning tarqalish  tezligi  po‘stloqning qalinligiga va solishtirma 
qarshiligiga  t o ‘g ‘ri  proparsional  boMgani  u ch u n   um urtqali 
hayvonlarda  u  yetarli  darajada  kattadir.  M ilen  qatlam ining 
o'zgarishi  qo‘zg‘altiruvchi  kuchlanishning tarqalishini  buzilishiga 
olib  keladi,  bu esa  og‘ir nerv kasalligini  keltirib  chiqaradi
Download 104 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   27




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling