Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

Opok, trepel va diotomitlar suv hayvonlari diotom, radiolar va
boshqalarning skeletlarini, ammorf kremnezem mahsulot massalarining
cho‘kishi va ularning turli biokimyoviy yo‘llar bilan o‘zgarishi jarayonida
hosil bo‘ladi. Diotom va trepellar opokka qaraganda g‘ovak hamda
yengilligi bilan ajraladi. Shuni aytish kerakki, kimyoviy va biokimyoviy
yo‘llar bilan hosil bo‘lgan cho‘kindi tog‘ jinslari boshqa cho‘kindi tog‘
jinslariga nisbatan kam tarqalganliklari bilan xarakterlidir.
4.3.5. TEXNOGEN JINSLAR
Texnogen jinslar deganda odamlarning xo‘jalik va injenerlik
faoliyatlari natijasida paydo bo‘lgan jinslar tushuniladi. Bu jinslarni fanda
ba’zi antropogen jinslari deb ham yuritiladi (F.V.Kotlov, 1967,
A.M.Xudayberganov, 1970). Demak, texnogen jinslar kishilik jamiyati-
ning butun tarixiy taraqqiyoti davomida ularning yashash sharoiti bilan
bog‘liq holda vujudga kelgan.
Respublikamiz hududida bu jinslar nihoyatda ko‘p tarqalgan bo‘lib,
o‘zlarining paydo bo‘lish sharoitiga qarab shaharlar, imoratlar bunyod
etilishi, buzilishi va qayta qurilishi bilan, kanallar, ariqlar qazilishi bilan,
konlarning ochilishi va ishlatilishi jarayonlari bilan, suv, gaz omborlari,
to‘g‘onlar, tabiiy bo‘lmagan ko‘llarni vujudga keltirilishi sharoiti bilan,
yerlarni o‘zlashtirilishi, bir qancha minglab yillar davomida sug‘orilishi,
yo‘llar o‘tkazilishi oqibatida paydo bo‘lgan jinslarga bo‘linadi. Jumladan,
shaharlar, imoratlar bunyod etilishi bilan bog‘liq bo‘lgan jinslar Toshkent,
Samarqand, Buxoro, Andijon, Xiva va boshqa shaharlar hududida ko‘p
tarqalgan bo‘lib, qalinligi 1,5 m dan 20 metrga yetadi (4.3-jadval).
4.3-jadval
O‘ZBEKISTONNING BA’ZI BIR SHAHARLARIDAGI TEXNOGEN
JINSLARNING QALINLIGI
Qalinligi, m 
¹ 
Shaharlar 
O‘rtacha 
Eng ko‘p 
Texnogen jinslarning mahsuliy 
tarkibi 
1 
Toshkent 
8—10 
20 
2 
Samarqand 
6—8 
15 
3 
Xiva 
2—3 
5—6 
4 
Buxoro 
2—3 
5—6 
5 
Andijon 
1,5—2 
4—5 
6 
Shahrisabz 
1,5—2 
2—3 
7 
Qo‘qon 
1,5—2 
2—3 
Gil, sog‘ tuproqlar, qum, qumoq 
tuproqlar, g‘ishtlar, chaqiq toshlar, 
sopol va keramika buyumlari, 
temir-tersaklar, kul, har xil xo‘jalik 
chiqindilari, yog‘ochlar, ularni 
chirishidan vujudga kelgan 
mahsulotlar va h.k. 
Suv chiqarish, sug‘orish majmualari bilan bog‘liq bo‘lgan texnogen
jinslarga bundan yuz, hatto bir necha minglab yillar avval tog‘ yon-
bag‘irlaridan o‘tkazilgan hamda hozirgi vaqtda mavjud bo‘lgan ariqlar,

---

6 9
kanallar atrofida vujudga kelgan jinslar kiradi. Bu kanallarga Toshkent
oldi hududidagi va Toshkent shahari maydonini kesib o‘tgan Zax, Xonum,
Bo‘zsuv, Anhor, Qoraqamish, Bo‘rijar kanallarini, Samarqand shahrini
kesib o‘tuvchi Dargom, Buxoro yaqinidagi Zarafshon darayosidan ajratib
olingan Shohrux kanallarini ko‘rsatish mumkin. Ana shu kanallar bo‘ylab
vujudga kelgan texnogen jinslarning qalinligi ularning ishlash davri va
rejimiga qarab, 2—3 metrdan 8—10 metrga yetadi. Litologik tarkibi
bo‘yicha bu jinslar gil va lyossimon jinslar guruhiga kiradi.
Qazilma konlari bilan bog‘liq bo‘lgan texnogen jinslar respublika-
miz hududidagi faoliyat ko‘rsatgan va faoliyat ko‘rsatayotgan hamma
konlar atrofida mavjud. Jumladan, Angren, Olmaliq atroflarida bu jins-
lardan qalinligi 45—95 metrga yetadigan tepaliklar vujudga kelgan. Bu
jinslar o‘z litologik tarkibi bo‘yicha nihoyatda har xil bo‘lib, gil, qum,
shag‘al, hatto xarsang toshlardan tashkil topgan.
Yo‘l qurilishlari bilan bog‘liq bo‘lgan texnogen jinslari Buyuk Ipak
yo‘li o‘tgan hamma hududlarda, shaharlararo, davlatlararo harakatdagi
hamma temir va avtomobil yo‘llari o‘tkazilgan hududlardagi mavjud
tabiiy tog‘ jinslari tarkibiga bog‘liq o‘zgarib boradi.