Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

Takrorlash va tekshirish uchun savollar
1. Yer o‘zining tuzilishi va rivojlanishi tarixi bo‘yicha qaysi davrlarga bo‘linadi?
2. Geoxronologiya so‘zining ma’nosini tushuntirib bering.
3. Geoxronologiya shkalasini tuzishda olimlar asosan qanday ma’lumotlarga
asoslangan?
4. Yer jinslarining nisbiy va absolut yoshi to‘g‘risida nimalar bilasiz?
5. Yer jinslar yoshini radiologik usullar yordamida qanday aniqlanadi?

---

7 9
TO‘RTINCHI QISM
6-BOB
YERNING ICHKI QISMIDA SODIR BO‘LADIGAN
KUCHLAR BILAN BOG‘LIQ BO‘LGAN HODISALAR
6.1. TEKTONIK HODISALAR
Yerning ichki qismlarida paydo bo‘ladigan kuchlarning ta’siri natija-
sida, yer qobig‘i qatlamlarining harakatga kelishi, yotish holatlarining
o‘zgarish hodisalarini fanda tektonik hodisalar, bu hodisalarni vujudga
keltiruvchi harakatlarni esa tektonik harakatlar deb yuritiladi.
Tektonik harakatlar Yerning uzoq o‘tmishidan boshlab, Yer shari-
ning ichki va tashqi qiyofasini o‘zgartiradigan birdan bir kuch bo‘lib
kelganki, bu kuch asosan yerning ichki qismlarida sodir bo‘lib, ba’zan
gorizontal yotgan tog‘ jins qatlami (6.1-
a, b rasm) holatlarini tubdan
o‘zgartirib, murakkab burmalarga aylantirib yuborishga (6.1-a rasm),
ba’zan ana shu jins qatlamlarining ma’lum bir qismini ikkinchi qismiga
nisbatan cho‘rt uzib, yuqoriga ko‘tarib yoki pastga tushirib yuborishga
qodirdir (6.1-e rasm). Bunday harakatlarning kelib chiqishida yer qobiq-
6.1-rasm. Tektonik harakatlar natijasida yer qobig‘i qatlamlari holatlarining o‘zgarish
sxemasi: a) tektonik harakatlar sodir bo‘lguncha yer qobig‘i qatlamlarining holati;
b) radial tektonik harakatlar sodir bo‘lishi davrida yer qatlamlariga ta’sir qiluvchi
kuchlarning yo‘nalishi; d) radial yo‘nalishdagi tektonik harakatlar natijasida yer
qatlamlarining o‘zgargan holati; e) tangensial tektonik harakatlar sodir bo‘lishi
davrida yer qatlamlariga ta’sir qiluvchi kuchlarning yo‘nalishi; f-g) tangensial
tektonik harakatlar natijasida yer qatlamlarining o‘zgargan holati.

---

8 0
larining, ayniqsa, mantiya bilan yadrodagi bo‘ladigan o‘zgarishlarning
ahamiyati katta.
Tektonik harakatlar asosan ikki xil ko‘rinishda yuz beradi. Birin-
chisi — radial ko‘tarilish yo‘nalishdagi tektonik harakatlar; ikkinchisi —
tangensial (gorizontal) yo‘nalishdagi tektonik harakatlar (Xayn, 1979).
Tektonik harakatlarning birinchi turi ancha sekinlik bilan sodir bo‘lib,
yer qobig‘i qatlamlariga asosan perpendikular yo‘nalishda ta’sir qiladi
(6-b rasm). Bu holatda yerning ba’zi qismi ko‘tarilib, ikkinchi bir qismi
egila boshlaydi, tangensial tektonik harakatlar esa tog‘ jinslari qatlam-
lariga parallel, yon tomonidan yo‘nalgan bo‘ladi va radial tektonik
harakatlarga nisbatan ancha kuchli, shiddatli yuz berib, murakkab
burmalarni hosil qiladi (6.1-g, d rasm). Shuning uchun tektonik
harakatlarning bu ikkinchi turini geologiya fanida