H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

 
11.3. Bozorning tarkibiy tuzilishi 
Bozor tarkibiy tuziliini tahlil qilishga kirishilar ekan, shuni ta’kidlash 
kerakki, narx-navoning tashkil topish prinsiplari universal xususiyatga ega, 
chunki har bir bozorda talab va taklif kuchlari amal qiladi, narx-navo ularning 
ta’sirida tarkib topadi. O‘z navbatida, narx-navo talab va taklifga ta’sir etadi. 
Shu bilan birga, narx-navo turli bozorlarda turli-tuman, bir-biridan qisman farq 
qiluvchi shakllarni kasb etadi. Agar barcha tovar bozorlarida narx-navo amal 
qilsa, mehnat bozorida u ish haqi shaklini, kapitallar bozori va pul bozorida -
ustama foiz shaklini, yer bozorida -renta shaklini kasb etadi.
Umuman, bozor anchagina rang-barang va murakkab tarkibiy tuzilishi 
bilan tavsiflanadi. Uning tarkibiy tuzilishi tasviri tasniflashning tanlangan 
mezonlariga bog‘liq . Bozor munosabatlari ob’ektlarining iqtisodiy vazifalari 
eng muhim mezonlardan biri hisoblanadi. Ana shu mezonga ko‘ra milliy 
iqtisodiy bozorlarning uch asosiy turini ajratib ko‘rsatish mumkin: iste’mol 
tovarlari va xizmatlar bozori, ishlab chiqarish omillari bozori, moliya bozori 
shular jumlasidandir. 
Iste’mol buyumlari bozori. Iste’mol tovarlari va xizmatlar bozori 
munosabat sohasi bo‘lib, uning vositasida xalqqa iste’mol tovarlari va 

---

253 
xizmatlar realizatsiya qilinadi. Ushbu soha turli ijtimoiy guruhlar, har bir oila, 
har bir kishining ehtiyojlari qondirilishini ta’minlaydi. Mazkur bozor talab va 
taklif, pul muomalasi, inflyatsiya tebranishlariga ayniqsa, sezgir. Pul 
muomalasining yuqorida keltirilgan ko‘rinishlari unda g‘oyat yuksak darajada 
o‘z aksini topadi. Mazkur bozor millatning farovonligiga bevosita ta’sir 
o‘tkazadi. Tovarlar va xizmatlar bozori faoliyat ko‘rsatish uchun ulgurji va 
chakana savdoning, marketing xizmatining rivojlantirilishi talab qilinadi. 
Iste’mol tovarlari va xizmatlar bozori doirasidagi oziq-ovqat mahsulotlari 
bozorini hamda sanoat yoki oziq-ovqat tovarlari bozorini ajratib ko‘rsatish 
zarur. Ularning har biri faqat o‘ziga xos xususiyatlarga ega, buning boisi, 
ularni turli sohalar ishlab chiqaradi, ularning ishlab chiqarishdan iste’molchi 
tomon harakat qilish usullari va ko‘rinishlari ham bir-biridan farq qiladi. 
Ishlab chiqarish omillari bozori ishlab chiqarishning mehnat, kapital, yer 
kabi omillari oldi-sotdisini taklif qiladi.