H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi
Download 5.61 Mb. Pdf ko'rish
|
1 tom Mamedov, H., Muminov, N., Umarov, A., Ismailov, A.
- Bu sahifa navigatsiya:
- Hayot va iqtisodiyot
|
X Tovar A uchun malum foydalikka ega. Agar istemolchi X tovardan izchil
ravishda xarid qilib tursa, har bir yangi xarid A ning X tovardan oladigan foydaliligini ko‘paytiradi. Barcha sotib olingan X tovar foydaliligining summasi X tovarning umumiy yo birgalik foydaliligi, deb aytiladi. Agar A yana bitta o‘sha X tovardan xarid qilsa, umumiy naflilik total utiliti -U bilan belgilansa, o‘ta naflilik marginal utiliti MU bilan belgilanadi. Boshqacha aytganda, eng yuksak naflilik umumiy foydalikka qo‘shilgan bir kattalikdagi naflilikdir, ya’ni umumiy olingan tovarga qo‘shilgan yana bir tovardan kelgan naflilik. Hayot va iqtisodiyot Qiymatning yangi nazariyasi ne’matlarning birgalikdagi va o‘ta foydaliligini chegaralash zarurligini hisobga olar edi. Bunday chegaralash mashhur «Smit paradoksi»ni ilmiy tushuntirish imkonini berdi. Uning mohiyati quyidagichadir: agar qiymat naflilik samarasiga bog‘liq bo‘lsa, nima uchun inson hayotida eng yuqori naflilikka ega bo‘lgan ne’matlar (masalan, suv, non, agar havo haqida gapirmaganda) nihoyatda past qimmatga ega (brilliantga o‘xshagan), inson uchun foydasi hamma vaqt ham aniq bo‘lmagan narsalarning qiymati juda yuqori? Smit bu paradoksga yechim topa olmadi va ularni xarajatlar bilan bog‘ladi. Undan keyin D.Rikardo, K.Marks, J.Mill va boshqalar ham shunday qilishdi. Marjinalizm «Smit paradoksi»ga boshqa yechim topdi. Haqiqatan ham normal sharoitda suv brilliantga nisbatan ancha past baholanadi, ammo bu 230 normal sharoitda 1 litr suv bilan konkret ehtiyojni qondirish va shu bilan birga, bir brilliant bilan ham konkret ehtiyojni qondirish mumkin bo‘lgan hollarda shunday bo‘ladi. Agar jahondagi chuchuk suvning butun zahirasini jahondagi brilliantlar zahirasiga solishtirsak, birinchisi ikkinchisiga nisbatan cheksiz yuqori qiymatga ega ekanligini ko‘ramiz. Ne’matning birgalikdagi foydaliligi bilan uning eng yuksak foydaliligining bunday chegaralanishi -qiymat nazariyasiga kiritilgan muhim konsentual yangilikdir. Ehtiyojlarni qanday qondirilganligini tahlil qilish uchun eng yuksak naflilik nazariyasi abstraksiyaning turli uslub va darajalarini qo‘llaydi. Tahlilning birinchi bosqichida ular inson hayotinig uslubidan foydalanadilar. Bu uslub izlanishlarni maksimal «toza holda» ayirboshlash jarayonlari va xo‘jalik yuritishning spetsifik ijtimoiy shakllarini e’tiborga olishdan avval, olib borish imkonini beradi. Keyin izlanishlar navbatdagi bosqichga o‘tadi va tahlilga ayirboshlash jarayoniga kiruvchi tovar ishlab chiqaruvchilar ham qo‘shiladi. Eng yuksak naflilik tushunchasining ilk ko‘rinishini ko‘rib chiqish uchun «yakka inson hayoti» uslubidan foydalanamiz. Yakkayu yolg‘iz insonning chuchuk suvi bor qoyali orolda, deb tasavvur qilamiz. Insonga har kuniga chanqovini qondirish va ovqat tayyorlash uchun 3 litr suv kerak bo‘ladi, deylik. Yana 12 litr suv unga yuvinish-tarashga, kir yuvishiga va polizni sug‘orishga kerak. Kuniga inson hammasi bo‘lib 15 litr suv ishlatadi. Suv manbasi kuniga 100 litr suv beradi, deb faraz qilaylik. Unga 85 litr suv ortiqchadir. Inson uchun 1 litr suvning qiymati nolga teng, chunki 1 litrni ishlatib, 99 litr suvga tegmayapti, bu esa, hamon unga keragidan ancha ortiq. Qurg‘oqchilik natijasida manba kuniga atigi 15 litr suv berayapti, deb faraz qilaylik. Inson hali ham o‘z ehtiyojlarini to‘liq qondirmoqda, ammo endi hatto 1 litr suvning yo‘q bo‘lishi uning uchun ba’zi bir qiyinchiliklar tug‘diradi. Manba qanchalik ko‘p qurib borsa, inson uchun har bir litr suvning yo‘q bo‘lishi sezilarli bo‘ladi. Biron-bir ne’mat birligining qiymati shu birlik yordamida qondirilayotgan ehtiyojning muhimlilik darajasi bilan o‘lchanadi. Yuqorida keltirgan misolimizda 1 litr suv ham hamda manbaning butun suvi cheksiz yuqori qiymatga ega. Keyingi litr suv esa, bora-bora oz qiymatini yo‘qotadi. Shu bilan birga, ichilgan 1 litr suv qolganidan hech qanday hususiyati bilan farq qilmaydi. Shuning uchun insonni chanqov azobidan qutqargan 1 litr suv uchun cheksiz yuqori qiymatni berish mumkin emas. Ne’matning bir xil birliklari turlicha qiymatga ega bo‘lmaydi, chunki har bir birlikni boshqasi osonlik bilan almashtirishi mumkin. |
