I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

Yog’ kislotalaridagi kimyoviy bog’lanishlar energiyasi 
Atomlar 
orasidagi 
bog`lanish turi 
Bog`lanish 
energiyasi, 
kdj/mol’ 
Atomlar orasidagi 
bog`lanish turi 
Bog`lanish 
energiyasi, 
kdj/mol’
C - H 
C - C 
C = C 
C 

C 
O - H 
C - O (spirtlar 
va efirlarda) 
358 
262 
419 
526 
460 
314
C = O (al’degidlarda) 
C = O (ketonlarda) 
COOH (karboksil) 
COOC 
(murakkab 
efir guruhi) 
628 
648-657 
1510 
1370 
23-jadval 
Turli tarkibdagi molekulalarda kimyoviy bog’lanishlarning 
parchalanishi (uzilishi) energiyasi 
Molekula formulasi va 
parchalanadigan C - C 
bog`lanish 
C - C bog`ning 
parchalanish 
energiyasi, 
kdj/mol’ 
Molekula 
formulasi va 
parchalanadigan
C – H bog`lanish 
C – H bog`ning 
parchalanish 
energiyasi, 
kdj/mol’
CH
3
– CH
3 
C
2
H
5
– CH
3 
C
2
H
5
– C
3
H
7
н 
.
C
3
H
7
– CH
3 
CH
2
= CH – CH
3 
CH
2
=CH–CH
2
-CH
3 
347 
343 
330 
330 
377 
251 
CH
3
– H 
C
2
H
5
– H 
н 
.
C
3
H
7
– H 
(CH
3
)
2
CH – H 
(CH
3
)
3
C – H 
CH
2
=CH–CH
2
-H 
422 
410 
398 
372 
356 
322 
2.5.2. Yog’ kislotalarining karboksil guruhi ishtirokida 
 boradigan reaktsiyalari. 
2.5.2.1.Tuzlar hosil bo’lishi 
Ishqorlar ta`sirida tuzlar (sovunlar) hosil bo`ladi: 
RCOOH + KOH → RCOOK +H
2
O 
Molekulada 8 dan ortiq uglerod atomi bo'lgan yog 'kislotalarining ishqoriy 
metall tuzlariga sovun deyiladi. Boshqa barcha metallarning shunday yog 
'kislotalari tuzlariga metall sovunlari deyiladi. 

---

133 
Ushbu reaktsiya katta tahliliy ahamiyatga ega. 1 g yog 'kislotasi yoki yog'
kislotalari aralashmasini neytrallash uchun zarur bo’lgan kaliy gidroksidining 
milligrammlarda ifodalangan miqdori neytrallash soni (n.s.) deb ataladi. 
Neytrallash sonini bilib turib, karbon kislotaning molekulyar og'irligini yoki 
bunday kislotalar aralashmasining o'rtacha molekulyar massasini formula bo'yicha 
hisoblash mumkin: 
MM
kisl
 = KOH/ n.s. = 56110/ n.s. 
Kislota soni va neytrallanish sonilarini bilgan holda erkin yog’ kislotalari 
miqdorini quyidagicha hisoblash mumkin: 
Erkin yog’ kislotalari miqdori, % mas.  = к.s. 
.
100 / n.s.; 
bunda к.s. – kislota soni. 
Yog 'kislotalarini kaliy yoki natriy karbonatlarining suvli eritmalari bilan past 
haroratda qizdirganda, reaktsiya sovun va bikarbonat hosil bo'lishi bilan 
cheklanadi: 
RCOOH + Na
2
CO
3
→ RCOONa + NaHCO
3
RCOOH + K
2
CO
3
→ RCOOK + KHCO
3
Metall sovunlari yog 'kislotalarining tegishli metall oksidlari, gidroksidlari 
yoki karbonatlariga ta'siri natijasida olish mumkin: 
Me(OH)
2
+ 2RCOOH → (RCOO)
2
Me +2H
2
O 
Ko'pincha metall sovunlari suvli eritmalardan yog' kislotalarining natriyli 
tuzlarini tegishli metallarning tuzlari bilan almashinishi orqali olinadi: 
2RCOONa + CuCl
2
→ (RCOO)
2
Cu + 2NaCl 
Adabiyotlarda natriy sovunlari uchun nordon tuzlarning uch turi ko'rsatilgan, 
xususan: 
2RCOONa 
.
RCOOH; RCOOH 
.
RCOONa; 2RCOOH 
.
RCOONa; 
Ko’p suyultirilgan sovun eritmalarida sovunlar eritilgan (sol’vatlangan) 
molekulalar ko'rinishida bo'lib, ular elektrolitik dissotsiatsiyaga uchraydi: 
RCOONa RCOO 
-
+ Na
+

---

134 
Sovun eritmalarining 0,05% va bir oz yuqoriroq konsentratsiyalarida ular 
tarkibidagi yog 'kislotalari anionlari birlashadi (assotsiatlar hosil bo’ladi), ular 
sharsimon shaklga ega bo’lgan va mitselyar ionlar yoki ionli mitsellalar deb 
ataladigan komplekslarni hosil qiladi (23-rasm). 
Ularning bunday shakli, uglevodorod radikallari o'rtasidagi molekulalararo 
tortishish natijasida kislotalar anionlarining ushbu kompleksda saqlanib qolishi va 
manfiy zaryadlangan qismlari esa bir-birini itarishi bilan bog'liqdir. Mitselyar 
ionlar atrofida sovunning tegishli metall kationlari joylashgan. 
Ularning bunday shakli, uglevodorod radikallari o'rtasidagi molekulalararo 
tortishish natijasida kislotalar anionlarining ushbu kompleksda saqlanib qolishi va 
manfiy zaryadlangan qismlari esa bir-birini itarishi bilan bog'liqdir. Mitselyar 
ionlar atrofida sovunning tegishli metall kationlari joylashgan. 
Sovun eritmasining konsentratsiyasi yanada oshgani sayin tuzlarning - yog ' 
kislotalari sovunlarining elektrolitik dissotsiatsiyasi pasayishi va yog' kislotalari 
anionlari kontsentratsiyasining pasayishi bilan birga mitsellyar ionlarning miqdori 
ham kamayadi. Shu bilan birga, sovun molekulalarining miqdori ortadi va ularning 
juftlari hosil bolishi hamda bu juftlarning birlashib, assotsiatlar hosil bolishi 
boshlanadi. Natijada plastinkasimon sovun mitsellalari hosil bo'ladi (24-rasm). 
Suvli eritmalarda natriy va kaliyning sovunlari, kuchsiz kislotalar va kuchli 
asoslarning tuzlari sifatida, gidrolizlanadi: 

---

135 
Gidroliz suvli sovun eritmasining ishqoriy reaktsiyasi sababli bo’ladi. Sovun 
gidrolizi tufayli fenolftalein ishtirokida yog' kislotasini ishqorning suvli eritmasi 
bilan titrlashning iloji yo’q. 
Suvli eritmalardagi sovunlarning gidrolizlanish darajasi bir qator omillarga 
bog'liq. Sovunni tashkil etadigan yog ' kislotasi qanchalik kuchli bo'lsa, gidroliz 
shunchalik zaiflashadi. Shu sababli, to'yinmagan kislotalarning sovunlari yuqori 
molekulyar og'irlikdagi to'yingan kislotalarning sovunlariga qaraganda kuchsizroq
gidrolizlanadi.
Sovun eritmalari qizdirilganda, sovunning gidrolizlanishi kuchayadi, ammo 
ular shaffof bo'lib qoladi, bu nordon sovunining eruvchanligi oshishi bilan bog'liq. 
Sovunning gidrolizi ortiqcha miqdordagi ishqor, shuningdek, spirt bilan bostiriladi. 
Ko'pgina hollarda, turli xil yog' kislotalari sovunlari aralashmasining 
gidrolizlanishi 60% spirtda deyarli to’liq bostiriladi. Shu bilan birga, individual 
yuqori haroratlarda eriydigan (suyuqlanadigan) yog' kislotalari, masalan, natriy 
stearat sovunlarining gidrolizini bostirish uchun ko'proq konsentrlangan spirt talab 
qilinadi (taxminan 80%-li). 
Tarkibida ma’lum miqdordagi spirit bor yog' kislotalarining spirtli 
eritmalarida sovun gidrolizi sodir bo’lmasligi sababli, ular fenolftalein ishtirokida 
ishqor bilan to'liq titrlanishi mumkin. Suyuq va suyuqlanish harorati past bo’lgan 
yog' kislotalarining natriyli va kaliyli sovunlari qizdirilmasdan spirtda yaxshi 
eriydi. Spirtdagi yuqori erigan kislota sovunining erishi isitish bilan amalga 
oshiriladi. Suyuqlanish harorati yuqori bo’lgan yog' kislotalarining sovunlari 
spirtda qizdirilganda yaxshi eriydi. 
Ko'pgina organik erituvchilarda kaliy va natriy sovunlari erimaydi. Suyuq 
yog' kislotalarining ammoniyli sovunlari 13-14
0
C haroratda ammiakning 20%-li 
suvli eritmasida katta miqdorda eriydi, qattiq yog' kislotalarining sovunlari esa 
erimaydi. 
Metall sovunlarining eruvchanligi ham ma’lum qiziqish uyg’otadi. Yuqori
molekulyar yog’ kislotalarining og’ir metalli sovunlari suvda deyarli erimaydi.

---

136 
Ba’zi 
ikki 
valentli 
metallarning sovunlarini quruq 
haydaganda
dialkilketonlar va ushbu metallarning karbonatlari hosil bo’ladi: 
Bariyli sovunlar haydalganida metilketonlar hosil bo’ladi:
Bariyli sovunlar va bariy formiati aralashmasiga termik ishlov berilganda 
bariy karbonati va al’degid hosil bo’ladi: 
Qo’rg’oshin tuzlari(sovunlari) qizdirilganda qo’rg’oshin ajralib chiqadi: 
8Pb(OOCCH
3
)
2
→ 7CH
3
– CO - 
CH
3
+ 
8Pb + 3H
2
O + 11CO
2 
Xuddi shunday kumush tuzlarining ham parchalanishi sodir bo’ladi.