I bo'lim. Jahon xo'jaligi tizimi 1-bob. Jahon xo‘jaligining mohiyati, vujudga kelishi va rivojlanish bosqichlari

Iqtisodiy rivojlanish bosqichlari nazariyalari. Amerikalik iqtisodchi, sotsio- 
log va tarixchi Uilyam Rostou 1960-yilda «Iqtisodiy o‘sish bosqichlari: nokommu- 
nistik manifest» deb nomlangan kitobida iqtisodiy o‘sish bosqichlari nazariyasini 
yaratdi. Unda iqtisodiy o‘sishning quyidagi besh bosqichi ajratib ko‘rsatiladi:
• an’anaviy jamiyat;
• o‘sish uchun shart-sharoitlarni yaratish bosqichi;
• o‘sish (siljish, ko‘tarilish);
• yetuklikka intilish bosqichi;
• yuqori ommaviy iste’mol davri.
Iqtisodiy o‘sish bosqichlarini ajratishda, quyidagi mezonlardan foydalanildi: tex- 
nikaning rivojlanish darajasi, iqtisodiyotning tarmoq tarkibi, jamg‘armaning milliy 
daromaddagi ulushi, iste’mol tarkibi va h. k.
An’anaviy jam iyatda (feodalizm davrigacha) aholining 75 % dan ortig‘i oziq- 
ovqat ishlab chiqarish bilan band bo‘ladi. Ikkinchi bosqich ko‘tarilish davri- 
ga o‘tish bosqichi hisoblanadi: qishloq xo‘jaligi, transport va tashqi savdo kabi 
sanoat tarm og‘i hisoblanm agan sohalarda sezilarli o‘zgarishlar yuz beradi. 
Uchinchi bosqich — ko‘tarilish bosqichi hisoblanib, ikki yildan bir necha o‘n 
yilliklarni o‘z ichiga oladi (sanoat to‘ntarishi). Ushbu davrda investitsiyalar haj- 
mi oshadi, mahsulot ishlab chiqarish hajmining aholi jon boshiga to‘g‘ri keluv- 
chi miqdori ortadi va yangi texnika, texnologiyalarni ishlab chiqarishga tezda 
joriy etish boshlanadi.
U. Rostou yetuklikka qarab harakatlanish davrini (industrial jamiyat) tex- 
nik taraqqiyotning uzoq davom etadigan bosqichi sifatida tavsiflaydi: urbaniza- 
tsiya jarayoni chuqurlashadi, malakali mehnat ulushi oshadi, sanoatdagi rahbarlik 
malakali boshqaruvchi menejerlar qo‘lida to‘planadi. Beshinchi bosqichda (yuqo­
ri ommaviy iste’mol) taklifdan talabga, ishlab chiqarishdan tovar va xizmatlarni 
ommaviy iste’mol etishga qarab siljish ro‘y beradi. U. Rostou «Siyosat va o‘sish 
bosqichlari» (1971) asarida iqtisodiy o‘sishning oltinchi bosqichini ham ko‘rsatadi. 
Unga muvofiq insonning ma’naviy rivojlanishi birinchi o‘ringa qo‘yiladi va ush­
bu bosqich hayot sifatiga erishish bosqichi, deb ataladi.