Iii bob. Suv resurslarini boshqarishning turlari va darajalari 1 Suv resurslarini boshqarish tushunchasi

3.1.1. Suv resurslarini boshqarishning gidrologik jixatlari 
Nazariy va amaliy jixatdan ma‘lumki suv xo‗jaligi sohasining barcha 
mutaxassislari barcha turdagi suv resurslarining moddalarning xarakatlanishi va 
muvozanati qonuniga asosan gidrografik xavzalar doirasidagi gidrologik sikllarga 
bog‗liqligini yaxshi bilishadi, ammo ularni barchalari xam buni o‗z faoliyatlarida 
inobatga olmaydilar. Suv resurslari gidrografik havzalar doirasida shakllanadilar, 
xarakat qiladilar, qaytadilar va qayta fodalaniladilar. Bu jarayonlarning barchasi o‗ta 
o‗zaro bog‗liqlikda kechadi.
Xar bir gidrografik havza o‗zining asosiy daryo o‗zani, uning daryogacha etib 
boruvchi va etib bormaydigan irmoqlari, yer osti suvlarining dinamik zaxiralari 
hamda shakllanadigan qaytuvchi suv resurslariga ega. Daryoning tabiiy suvliligi 
uning xavzasiga yog‗uvchi yog‗ingarchilik va undan amalga oshadigan bug‗lanish, 
oqim moduli shakllanishi, muzliklar va qor qatlamlaridan shakllanadigan oqimlar 
hamda yer osti va grunt suvlari oqimlariga bog‗liq bo‗ladi.

---

4 
Havza hududida mavjud bo‗lgan suv resurslarining umumiy balansi suvning 
tabiiy oqib keladigan va oqib ketadigan oqimlari hamda inson tomonidan tabiatga 
qaytarilayotgan oqimning antropogen tashkil etuvchi qismlaridan iborat bo‗ladi. Suv 
balansining mazkur tashkil etuvchilar shu qadar turli darajadaki ularni sanab o‗tish 
mushkul, biroq ularning bari mavjud va ular o‗zlari bilan bog‗liq muxitlarga ta‘sir 
etadi.
Ularni tizimlashtirishga harakat qilamiz:
O‗zgarish, natija, oqibat 
− suv yig‗ilishi havzasida o‗rmonlarning ko‗payishi (yoki kamayishi)
− grunt suvlari satxining pasayishi (ko‗tarilishi) 
− suv hajmi va oqimining yil davomidagi tarqalishini o‗zgarishi;
− yeroziyaning ko‗payishi (yoki kamayishi);
− suv resurslarining shakllanish zonasida dexqonchilik, shu jumladan sug‗orma 
dehqonchilik, miqyosning kattalashuvi; 
− yerlar maxsuldorligini oshishi;
− suv loyqaligini ortishi;
− pastki gorizontlarga suv oqimini ortishi va quyida joylashgan yerlarda yer osti 
suv sathining ko‗tarilishi;
− sug‗orish va boshqa maqsadlar uchun yer usti suvlarini olishni ko‗payishi; 
− suv olish nuqtalaridan pastda suv oqimining kamayishi;
− daryoda suv sifatini yomonlashishi;
− qaytuvchi suvlarni shakllanishi;
− grunt suvlari oqimini ko‗payishi va ularning sifatini o‗zgarishi;
− tuproq sifatini o‗zgarishi;
− deltaga etib boruvchi yer usti suvlarning kamayishi;
− deltaga etib boruvchi yer usti suvlarning kamayishi − grunt suvlari satxini 
pasayishi;
− infiltratsion yog‗inlar miqdorini ortishi;
− oqim modulining o‗zgarishi;
− aeratsiya zonasi va suv iste‘moli hajmining ortishi;

---

5 
− ifloslangan suvlarni daryolarga tashlanishi − daryolarda suv sifatini 
yomonlashuvi; 
− to‗g‗onlar qurilishi − suv havzalari sathidan bug‗lanish miqdorini ortishi;
− suv havzalarida suvni turib qolish hodisalari;
− loyqa bosishi;
− daryoda suv loyqaligining kamayishi;
− suv oqimi rejimini o‗zgarishi;
− daryolarning qishki rejimini yomonlashuvi;
− grunt suvlariga oqimni ortishi;
− suv bosgan zonalarni hosil bo‗lishi;
− kanallarda suv bilan yuvilish hodisasining ko‗payishi.
Biroq qaror qabul qilishda gidroekologik barqarorlik shartidan kelib chiqib, aniq 
mezonlar ishlab chiqilsa va unga amal qilinsa yuqorida sanab o‗tilgan o‗zgarish va 
ta‘sirlarning barchasini muayyan darajada tartibga solinishi mumkin. Bunda:
• daryo va uni to‗yintiruvchi suv yig‗iluvchi hudud o‗rtasida suv va tuz 
almashinuvi minimumga intilishi lozim;
• aeratsiya zonasi va grunt suvlari o‗rtasida suv va tuz almashinuvi nolga 
intilishi lozim;
• daryodan olinadigan jami suv resurslari miqdori, ularning tabiat talablarga 
(daryo deltasi, suv botqoqli xududlar va h.o.) zarar etkazmaydigan limitidan ortib 
ketmasligi lozim.
Mazkur barcha mezonlarga nafaqat o‗rtacha suvli, balki kam suvli va ko‗psuvli 
yillarda xam amal qilinishi ma‘lumotlar, bashorat va modellarning aniqligini, 
shuningdek havza va uning alohida qismlarida suv resurslarini boshqarish va ulardan 
foydalanishda qatiy tartibni talab etadi. Afsuski amalda ko‗pincha hatto alohida 
mamlakatlar miqyosida ham maqsadli ravishda disbalans va suv ta‘minotining 
o‗zgarishi xolatlari vujudga kelmoqda.
Tabiiy va antropogen noaniqliklar parametri havzani gidrografik boshqarishda 
sezilarli darajada murakkabliklar keltirib chiqarmoqda. Amalda gidrografik 
noaniqlikning uchta turi mavjud:

---

6 
• oqimning tabiiy o‗zgaruvchanligi;
• bilimlarning etarli emasligi, ma‘lumotlardagi noaniqliklar yoki ularning 
etishmasligi tufayli yo‗l qo‗yilgan xatoliklar; 
• modellarning etishmasligi va ulardagi xatoliklar miqdori; 
• o‗lchov tizimining rivojlanmaganligi, ulardagi xatoliklar, aproksimatsiyada 
qo‗llanilgan noto‗g‗ri formalar va h.o.; 
• daryo yoki uning havzasini boshqarish bo‗yicha qabul qilingan qarorlardagi 
daryo yoki xavzaning boshqa bo‗limlaridagi o‗zgarishlarga, jumladan yer usti yoki 
yer osti suvlaridagi o‗zgarishlarga olib keluvchi noaniqliklar.
So‗nngi davrda mintaqada informatsion ta‘minot darajasi hatto milliy 
miqyoslarda xam bir oz pasaydi. Hatto yirik daryolarda ham gidrometeorologik 
postlar soni kamaydi. Suv sifati to‗g‗risidagi ma‘lumotlar esa deyarli yo‗q darajada. 
Qirg‗iziston va Tojikiston hududidagi muzliklardagi kuzatuv nuqtalari tugatildi. 
Fedchenko muzligida 1914 yildan beri faoliyat ko‗rsatib kelgan stansiya kuzatuv 
ma‘lumotlarini bermay qo‗ydi. Ma‘lumot almashinuvi nafaqat mamlakatlar o‗rtasida 
balki mamlakatlar ichida ham etarli emas. O‗z o‗zini ta‘minlash tashvishlari ustida 
bosh qotirayotgan Gidrometeorologiya xizmatlari ma‘lumotlarni, ularni tayyorlash 
xarajatlaridan ham bir necha qimmat narxdagi tovarga aylantirishdi. Bularning 
barchasi boshqaruvdagi noaniqliklarni oshishiga sabab bo‗lmoqda. Natijada 2000 
yilgi qurg‗oqchilikni (kam suvlilikni) oldindan aniqlash imkoni bo‗lmadi va Sirdaryo 
va Amudaryo havzalarining ayrim xududlarida katta zararlar ko‗rildi.