Iii bob. Suv resurslarini boshqarishning turlari va darajalari 1 Suv resurslarini boshqarish tushunchasi

Suv resurslarini boshqarish - jamiyat va tabiatninig kerakli sifat va 
miqdordagi suvga bo‘lgan extiyojini muntazam qondirishni barcha makon va 
vaqt kesimlarida - operativ, yillik, ko‘p yillik va istiqbolli miqyoslarda doimiiy 
ta’minlashi zarur. Boshqacha so‘z bilan aytganda, suv resurslarini boshqarish- 
suv resurslari va unga bo‘lgan extiyojlarining muvozanatini muntazam 
saqlashdir. 
 
3.3. Suv resurslarini boshqarish turlari, darajalari va evolyusiyasi 
Dastlabki irrigatsion tizimlar Osiyo mamlakatlari va Misrning qurg‗oqchil 
xududlarida eramizdan avvalgi 3000-chi yillarda qurilgan. Bunday tizimlar 
daryolardan uzoqda joylashgan dalalarni sug‗orish tizimi sifatida qo‗llanilgan 
kanallar va suv xavzalarini o‗zida aks ettiradi. Sug‗orish jarayonini 
avtomatlashtirish va suvni kerakli balandlika ko‗tarish maqsadida turli xildagi 
mexanik vositalar, masalan «arximed vinti» kabi vositalar qo‗llanilgan. SHunday 
qilib suv resurslarini boshqarishning evolsion rivojlanishi qadimgi davrlardan 
boshlagan va uni quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin. 
suv resurslarini ibtidoiy (eng oddiy usullarda) boshqarish bosqichi; 
suv resurslarini muxandislik-texnologik boshqarish bosqichi. Mazkur 
bosqichda suv resurslarini boshqarish bo‗yicha barcha hal qiluvchi qarorlar 
asosan muxandislik-texnologik fikrga negizida qabul qilingan (hozirda ham 
keng qo‗llanilmoqda va asta-sekin keyingi bosqichga o‗ta boshlandi); 
suv resurslarini boshqarish bo‗yicha qarorlar qabul qilishda ekologik, 
ijtimoiy va iqtisodiy jihatlarni ham e‘tiborga olinadigan suv resurslarini 
integratsiyalashgan holda boshqarish bosqichi (zamonaviy, asta-sekin 
tarqalib borayotgan); 

---

yukorida keltirilganlardan tashqari iqlim o‗zgarishi, suv tizimlarining zaifligi 
va qarorlar qabul qilishdagi noaniqliklarni xam xisobga olingan holda qaror 
qabul qilish asosida suv resurslarini adaptiv boshqariladi (istiqbolli). 
Vizantiya davrida Prokopiy - irrigatsiya jarayonini «xamkorlikda sug‗orish 
o‗rtoqligi» deb atagan va unga quyidagicha ta‘rif bergan: «Daryo tog‗lardan 
tushib, tekisliklarga etadi. U yerni aholi xoxishlariga muvofiq sug‗oradi, chunki 
ular suv xarakatini o‗zlari uchun eng foydali deb, xisoblaganlaridek 
boshqaradilar. Insonlar daryo suvlari oqadigan ko‗plab kanallar barpo etadilar. 
Daryoning bir qismi yer ostidan o‗tadi, keyin yana yuzada paydo bo‗ladi, va o‗z 
suvlarini bir oqimda birlashtiradi. SHu tarzda tekislikning katta qismida daryo 
kanallarni tusiqlar bilan to‗sadigan, bir ularni ochib, suvdan o‗z xoxishlariga 
ko‗ra foydalanadigan insonlar ixtiyoridadir».
Sun‘iy boshqaruv Markaziy Osiyo davlatlari xalqlari uchun birinchi darajali 
axamiyatga ega.
Yer sharining dehqonchilik uchun yaroqli yerlarining katta qismida namlik 
etishmaydi, shuning uchun qadim zamonlardan insonlar tabiiy omillar 
mutanosibligidagi disproporsiyani tug‗rilash va yerlarning suv ta‘minotini 
yaxshilashga intilib, katta kuch sarflaganlar.
Markaziy Osiyo, ayniksa, ikki daryo oralig‗i (Sirdaryo va Amudaryo) 
sivilizatsiya, madaniyat va sug‗orma dehqonchilikning eng qadimiy o‗chog‗i 
bo‗lgan. Yeramizning 6-7 asrlaridayok mazkur mintaqani bosib olgan arablar, uni 
«e‘tiqodli musulmonlar xalifasining bog‗i» deb ataganlar, chunki mintaqa 
hududining deyarli 50% u paytda bog‗ va uzumzorlardan tashkil topgan edi. Butun 
tarix mobaynida Markaziy Osiyo aholisi sug‗orma dehqonchilik bilan bir qatorda 
yaylov chorvachiligi, bog‗dorchilik va shu kabilar bilan shug‗ullangan, bu esa 
sug‗oriladigan yerlarga 6-7 yil dam berish imkonini yaratgan. O‗sha paytdayok 
Markaziy Osiyoning tabiiy sharoitlari uzoq muddatli sug‗orish uchun maqbul 
emasligi, keyinchalik xududning katta qismi tabiiy drenajlanmaganligi oqibatida 
qishloq xo‗jaligida foydalanishdan chiqaralishi haqida ma‘lum bo‗lgan. Bugun 

---

mintaqa xududida avval sug‗orma dehqonchilikda band bo‗lgan va asta-sekin 
sho‗rlangan yerlarga aylangan 2 mln dan ortiq yerlar mavjud.
Markaziy Osiyo mintaqasida suv xo‗jaligi tarixi 4 bosqichga bo‗linadi: 
1. Suv xo‗jaligini Rossiya istilosidan avval asosan xalqona usul bilan, aholini 
qurilish va tiklash ishlariga jalb etish yo‗li bilan rivojlantirilishi davri;
2. Suv xo‗jaligi tizimlarining inshootlari va tizimlarini muxandislik qurilishi va 
qayta joylashtirilishi davri; 
3. Suv xo‗jaligi inshootlari va tizimlarining muxandislik qurilishi va qayta 
qurilishi. Mintaqada yagona suv xo‗jalik tizimining yaratilishi davri;
4. XX asrning 50-80–yillarida qishloq xo‗jaligining ekstensiv rivojlantirilishi 
sababli suv xo‗jalik sharoitlari va ekologik muammolarning murakkablashuvi 
davri;
5. YAgona suv xo‗jaligi tizimidan milliy suv xo‗jaligi tizimlariga o‗tish bosqichi.
Suv ziddiyatlari paydo bo‗lishi extimolining ortishi davri.
Mintaqaning suv xo‗jaligi tarixi – bu Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy-
siyosiy va madaniy-iqtisodiy tarixi bilan chambarchars bog‗lanib ketgan
dehqonlarning suv uchun ko‗p asrlik kurashlaridir. Qadim o‗tgan zamonlardayok 
mintaqadagi dehqonlar daryolar tartibini uzoq vaqt kuzatish natijasida daryolardagi 
suv satxining ko‗tarilish va tushish davrlarini yaxshi o‗rganganlar. Yirik 
daryolarning toshqini kalendari mavjud bo‗lgan: Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon 
daryosi, daryo oqimida yuz berayotgan o‗zgarishlarning belgilari, vaqti va 
davomiyligi aniq ko‗rsatilgan daryolar toshqini xar yillik kalendari mavjud 
bo‗lgan.
Suv resurslarini boshqarish uchun mintaqa dehqonlari maxsus suv xo‗jaligi 
ob‘ektlari qurishgan. O‗zbekiston, Janubiy Kozogiston, Turkmaniston, Tojikiston 
va Qirg‗iziston xududlarida qurg‗oqchil va suvsizlik yillarida suv to‗plash uchun 
qurilgan kichik suv omborlari, kanallar va tug‗onlarning qoldiqlari topilgan. 
Amudaryoning o‗rta oqimida suv etishmovchiligi muammosini xal etish uchun 
XIX asr boshlarida buyuk olim va mutafakkir A.Donish Amudaryodan suv 
oladigan kanal qurishni taklif etgan va bo‗lajak kanal sxemasini takdim etgan. 

---

Turkistonning dushmanlar tomonidan ishg‗ol qilinishining sabablaridan biri 
Zarafshon daryosining suvi etishmovchiligi yoki to‗silishi mumkinligini bashorat 
kilingan, va bu bashorat biroz vaktdan keyin chor Rossiyasining xarakatlari orkali 
tasdiklandi. Mintaqa suv xo‗jaligi tarixining o‗tmishida ibratli vokealar juda ko‗p, 
ayniqsa, suv resurslarini taqsimlash tamoyili, qishloq xo‗jaligini yilning suvliligini 
xisobga olgan xolda tartib bilan olib borish va b.. 
Misr, Xindiston, Xitoy, Afrika va Osiyoning ayrim hududlarida, Janubiy 
Amerikada qadim zamonlarda yirik sug‗orish kanallari, tug‗onlar, ximoya 
dambalari qurilgan. Markaziy xukumatga bog‗liq bo‗lgan va bu xukumatning 
irrigatsiya hamda melioratsiya ishlariga beparvo munosabati tufayli xozir biz 
qachonlardir yaxshi ishlov berilgan Palmira, Petra, Yaman xarobalari va Misr, 
Eron va Xindistonning ulkan maydonlarini foydasiz va cho‗lga aylangan xolatda 
ko‗rib.
Markaziy Osiyo Evroosiyo qit‘asining ichki oqim yopiq zonasidagi Orol-
Kaspiy xududida joylashgan. U Atlantika okeanidan xam, Tinch okeanidan xam 
deyarli bir xil uzoqlikda joylashgan va shu narsa iqlimning aridligini shartlaydi. 
O‗rta Osiyo xududini sun‘iy sug‗orish qadim zamondan boshlangan. O‗troq aholi 
dehqonchilik uchun maqbul sharoitlarni tog‗ oldi hududlari, Amudaryo, Sirdaryo, 
Zarafshon daryolari va ularning irmoqlari xavzasidagi kichik daryolar yuqori 
qismidagi voxalar hududlarida topib sug‗orma dehqonchilikni amalga oshirgan. 
Taraqqiyotning o‗sha bosqichida O‗rta Osiyo xalqlari tez oqimlar, qirg‗oqlarning 
emirilishi (ayniqsa, yirik daryolarda) bilan samarali kurashishga qodir emas edilar. 
Bular sug‗orish kanallariga suv olishdagi asosiy to‗siqlar edi.
Keyinroq dehqonlar unumdor yerlarni, ko‗proq Amudaryo va Sirdaryo o‗rta 
oqimi va quyi qismidagi yerlarning ulkan maydonlarini sug‗orish va o‗zlashtirishni 
boshlashdi.
Irrigatsiya davlat birlashmalarining hosil bo‗lishi va jamiyatning sinflarga 
ajralishi bilan birga rivojlanadi. Asrlar davomida O‗rta Osiyo xududidagi davlat 
formatsiyalarining taraqqiyoti va tanazzuli o‗zgarmas tarzda dehqonchilik va 

---

chorvadorlik asosi sifatida sun‘iy sug‗orishning rivojlanishi va tanazzulga yuz 
tutishi bilan sodir bo‗lgan.
Urushlar va ko‗chmanchi qabilalar bosqinlari vaqtida, ulkan davlatlarning 
tanazzulida irrigatsiya xo‗jaligi zaiflashgan, sug‗orish tizimlari buzilgan, voxalar 
yakson bo‗lgan vaktlarda aholi sug‗oruvsiz qolgan yerlarni tashlab ketgan.
Kuchli davlat qurilishi davrlarida yangi sug‗orish tizimlari, tug‗on, suv olish 
va qirg‗oqni ximoya qilish dambalari, tonnellar, yirik suv taqsimlovchilari, 
akveduklar ko‗rinishidagi yirik irrigatsiya inshootlari qurilgan, sug‗orish 
maydonlari kengaytirilgan. Irrigatsiya inshootlari qurilishida minglab dehqonlar 
qatnashgan. Kanallar bo‗yida voha va manzilgohlar xosil bo‗lgan.
Arab tarixchilari Ibn Xavkal va Yoqutlarning guvoxlik berishlaricha, VIII 
asrda Zarafshon voxasida ko‗plab sug‗orish kanallari mavjud bo‗lgan. Zarafshon 
daryosini ta‘riflab, tarixchilar kizikarli ma‘lumotlar keltirishgan: «U Samarqandga 
tegishli bo‗lgan Varigzor nomli manzilga etadi, bu yerda to‗g‗on qurilgan, unga 
qarab turish tub aholiga topshirilgan, bu ular uchun jon solig‗i xisoblanadi; bu 
yerda suvlar ko‗p sonli kanallarga ajraladi, keyin bitta asosiy daryoga 
birlashadilar….». demak, to‗g‗on Ravotxo‗ja chegarasida, ya‘ni xozir Birinchi 
may tug‗oni joylashgan yerda qurilgan, bu uning uchun joy to‗g‗ri tanlanganini 
tasdiqlaydi.
1000 yil avval xozirgacha amalda bo‗lgan yirik magistral kanallar Zarafshon 
daryosidan chiqarilgan: Dargom, Narpay, Mirzaarik, Shoxrud, Vobkent, Pirmast, 
Sultonobod va b.
Qadimiy davlatlarning poytaxtlari Zarafshon kanallari bo‗yida qurilgan: 
Dargom arigi Samarkandni (Maroqand) suv bilan ta‘minlagan, «mukaddas» 
Buxoro orqali katta Shoxrud arig‗i oqib o‗tgan.
Arxeologik qazish ishlari va tadqiqotlar ko‗rsatdiki, garchi yirik sug‗orish va 
transport magistrallarining qurilishi yangi davrgacha davom etgan bo‗lsa-da, 
Amudaryoning quyi qismidagi irrigatsiya tarmog‗i yeramizning VI asridan III 
asrigacha eng yuqori taraqqiyot darajalariga erishgan. 

---

Saklanib kolgan tarixiy xujjatlarda Xorazm irrigatsion inshootlari va 
maydonlari o‗sha davr uchun yukori darajali texnikaga ega bo‗lgan eng kadimiy 
sug‗orish rayoni sifatida ajralib turadi. Xorazmning o‗ng qirg‗oq yerlarini 
Sultonuiztog‗ tepaligigacha sug‗orish uchun Amudaryodan chiqarilgan Gauxuare 
kanalining qurilishi eramizgacha bo‗lgan birinchi ming yillik o‗rtasiga taalluqli. 
Yeramizning birinchi asrida Sultonuiztog‗ tog‗oldi yerlarini sug‗orish uchun 
Tuproqqal‘a kanalidan katta shaxobcha qurilgan. G‗aznobod-Chermen-Yab 
kanalidan sug‗oriladigan yerlar maydoni ancha kengaygan. III-asrda Uzoq-G‗arbiy 
Qiyot kanali barpo etildi, VI asrda Guldursun va Burgutqal‘a kanallari atrofidagi 
voxalarda dehqonchilik tiklandi. IX asrda Amudaryoning quyi deltasidagi 
Gurganja hududining (Kunya-Urganch) irrigatsion o‗zlashtirilishi, Gaznobod 
kanali quyi qismlarida dehqonchilikning tiklanishi boshlandi, o‗sha paytda Shovot 
(Shoxoobod) Buve kanallari qurilgan. X asrda Amudaryoning chap qirg‗og‗ida 
Xivaning Xekanis kanalidan ikkita kanal chiqarilgan. 
XII –XIII asrlarda Xorazmda irrigatsiyaninig jonlanishi kuzatilgan; 
Gaznobod kanali (Gazovot) Chermen-Yab arig‗i bo‗ylab Shoxsanamgacha, Giryo 
kanali Kvatkal hududigacha etkazilgan. Keyinroq, inshoatlar buzilishi bilan bu 
hududlar suvsiz, odamsiz qolib qum ostida qoldi. Xozirgi vaktgacha faoliyatda 
bo‗lgan yirik qadimiy kanallardan O‗rta Osiyodagi eng yirik Toshsoqa 
shaxobchalariga aylantirilgan SHovot, Polvon va Gazovotlarni misol keltirish 
mumkin. 
Toshkent voxasida sug‗orish tizimlari Chirchik va Angren daryolarida 
qurilgan. Grek tarixchilari Toshkent atrofidagi yirik kanallar eramizgacha III-II 
asrlarda mavjud bo‗lganligini ta‘kidlashgan. Arab geograflari tomonidan Shosh 
davlati (Toshkent voxasi ) batafsil tariflangan va 50 ta aholi punktlari haqida xabar 
berilgan. Ulardan ba‘zilari bizning davrimizgacha saqlanib kolgan, masalan, 
Biskent (Pskent). Ferikent (Parkent) Zerikent (Zarkent) va boshqalar. Shaxarlar, 
qishloqlar va qadimiy Toshkentda aholi zich joylashgan, ularni ulkan uzumzorlar 
o‗rab turgan. Shosh madaniyat voxasi shimoliy-g‗arbdan ko‗chmanchi qabilalar 
bosqinidan Bo‗zsuv arig‗i va arablar tomonidan qurilgan katta devor bilan 

---

himoyalangan. Mazkur devor izlari Kamirdevol nomi ostida va katta Buzsuv arig‗i 
xozir xam saqlanib qolgan. Hozirda xam mavjud bo‗lgan ayrim qadimiy kanallar 
islom diniga kadar bo‗lgan nomlari bilan ataladi, masalan, Zax, Salar. 
Sirdaryoning ikkala qirg‗og‗i bo‗ylab o‗rta oqimda yirik sug‗orish kanallari, 
shaxar va manzilgohlar izlari ko‗rinib turibdi. 700-800 yil avval bu yerda katta 
kanallardan sug‗oriladigan, aholi zich joylashgan voha bo‗lgan. Aris daryosining 
Sirdaryoga quyilish joyida qachonlardir yirik savdo shaxri Utrorning xarobalari 
qolgan. 
Fargona vodiysida dehqonchilik madaniyati Chotqol va Farg‗ona tog‗ 
tizmalaridan oqib tushadigan va Sirdaryoga qo‗shiladigan Norin va Qoradaryoga 
quyiladigan mayda irmoqlarda rivojlangan. Tog‗ daryolarining suvi eramizgacha X 
asrdayoq yerlarni sug‗orish uchun foydalanilgan. Daryo va soylarning 
qirg‗oqlarida yirik qishloqlar - Kosonsoyda Kosonsoy va Aksikent, Margilonsoyda 
Marg‗ilon, Isfarasoyda Ifara, Xujaobodsoyda Xujand, Oqbura daryosida 
qirg‗oqlarida esa O‗sh va boshqalar shaxarlar qad ko‗targan. So‗x daryosidagi 
Qo‗qon (200 yil avval) Namangansoydagi Namangan (350 yil avval) Namangan 
shaxarlarining paydo bo‗lishi ancha kechroq davrda yuz byergan. Asrlar davomida 
xalq ustalari maxsus ilmlarni, gidravlika qonunlarini bilmay turib, mexanizm va 
murakkab asboblarga ega bo‗lmay turib o‗z tajriba idroklariga tayanib sug‗orish 
kanallari, irrigatsiya tizimlarini qurishgan va ajoyib gidrotexnik inshoatlar barpo 
etishgan.