Ijtimoiy hodisa

§ Tovush o‘zgarishlari

O‘zakka qo‘shimcha qo‘shilganda ba’zan o‘zakning tovush tarkibida o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bu tovush o‘zgarishlari (fonetik hodisalar) tovush tushishi, tovush almashishi va tovush orttirilishidan iborat. Tovush o‘zgarishlari 2 xil tarzda namoyon bo‘ladi:

1. YOZUVDA AKS ETADIGAN TOVUSH O‘ZGARISHLARI
2. YOZUVDA AKS ETMAYDIGAN TOVUSH O‘ZGARISHLARI


1. YOZUVDA AKS ETADIGAN TOVUSH O‘ZGARISHLARI.


Tovush tushishi.
shahar+i= shahri yig‘i+la=yig‘la qizil+ar=qizar
ulug‘+ay= ulg‘ay past+ay=pasay qayir+il=qayril
sen+ning= sening singil+i=singlisi sariq+ay=sarg‘ay(tush., alm.)
o‘g‘il+im= o‘g‘lim ko‘ngil+i=ko‘ngli
qiyin+a= qiyna men+ni=meni
o‘yin+a= o‘yna sust+ay=susay
qorin+i=qorni bag‘ir+i=bag‘ri
shahar+i=shahri ayir+il=ayrilma


Tovush almashishi
son+a=sana sayla+v=saylov
ot+a=ata chanqa+v=chanqov
yosh+a=yasha ong+la=angla
qayna+q=qaynoq o‘qi+v=o‘quv
sovi+q=sovuq taroq+im=tarog‘im
yutuq+i=yutug‘i kiprik+im=kiprigim
sochiq+i=sochig‘i yurak+im=yuragim
tilak+i=tilagi kurak+i=kuragi
tuproq+i=tuprog‘i bilak+i=bilagi


Tovush orttirilishi
u+ga=unga shu+da=shunda obro‘+im=obro‘yim
shu+ga=shunga achi+q=achchiq parvo+im=parvoyim
bu+ga=bunga haq+im=haqqim
isi+q=issiq sasi+q=sassiq


2. YOZUVDA AKS ETMAYDIGAN TOVUSH O‘ZGARISHLARI


Assimilyatsiya (tovush moslashtirish). Bu hodisa qator kelgan nutq tovushlarining bir-biriga ta’sir qilib o‘ziga moslashtirishdir. Assimilyatsiya 2 xil:

1. 
   progressiv assimilyatsiya;
   
2. 
   regressiv assimilyatsiya
   

Progressiv assimilyatsiyada oldingi tovush keyingi tovushni o‘ziga o‘xshatadi: aytdi-aytti, otdan-ottan, ketdi-ketti, ishdan-ishtan.
Regressiv assimilyatsiyada keyingi tovush oldingi tovushni o‘ziga moslaydi: yigitcha-yigichcha, shanba-shamba, yonma-yon – yomma-yon, tuzsiz-tussiz, izsiz-issiz.


Dissimilyatsiya (tovushni noo‘xshash qilish). Bunday fonetik hodisada tovushning ta’siri natijasida noo‘xshash tovush talaffuz qilinadi. Bu hodisda ham 2 xil:

1. 
   progressiv dissimilyatsiya;
   
2. 
   regressiv dissimilyatsiya.
   

Progressiv dissimilyatsiyada oldingi tovush ta’sirida keyingi tovush noo‘xshash bo‘lib qoladi: zarur-zaril, zarar-zaral, birorta-bironta.
Regressiv dissimilyatsiyada keyingi tovushning ta’siri bilan oldingi tovushda noo‘xshashlik yuzaga keladi: pochta-poshta, maqtanchoq-maxtanchoq, uchta-ushta.
Ba’zi so‘zlarda har ikki hodisa ham (assimilyatsiya, dissimilyatsiya) baravar uchraydi: uchdi-uchti, uchdi-ushti, ichdi-ichti, ichdi-ishti.


Metateza hodisasi. Og‘zaki nutqda ba’zan yonma-yon kelgan undosh tovushlarning talaffuzda o‘rni almashishi metateza hodisasidir:
r-y: daryo-dayro h-v: ahvol-avhol
m-g‘: yomg‘ir-yog‘mir r-g: o‘rganmoq-o‘granmoq
m-l: yamlamoq-yalmamoq g‘-r: to‘g‘ramoq-to‘rg‘amoq
p-r: tuproq-turpoq n-g: o‘rganmoq-o‘granmoq
b-r: tebratmoq-terbatmoq n-m: aylanmoq-aylamnoq


Eliziya hodisasi. So‘zlardagi yozuvda aks etmaydigan tovush tushish hodisasidir. Bunda bir necha holat kuzatiladi:

1. 
   birinchi so‘z oxiridagi unli tushib qoladi: yoza oladi-yozoladi, bora oladi-boroladi;
   
2. 
   unli bilan boshlanuvchi ikkinchi so‘zning bosh unlisi tushib qoladi: borar ekan-borarkan, yozar ekan-yozarkan;
   

d) ayrim ismlarda va so‘zlarda bir yoki bir nechta harf tushib qoladi. Bu eliziyaning murakkab ko‘rinishidir: Abdusalom-Absalom, Abdujabbor-Abjabbor, olib kel-opke.

Yozuvda aks etmaydigan tovush tushishi.

So‘z boshida: yig‘ach-ag‘ach (shevada), yirik- iri (shevada).
So‘z o‘rtasida: pishiq-pshiq, kishi-kshi, bilan-blan.
So‘z oxirida:Samarqand-Samarqan, sust-sus, do‘st-do‘s, past-pas, go‘sht-go‘sh, xursand-xursan.

Yozuvda aks etmaydigan tovush orttirilishi.

So‘z boshida: stakan-istakan, spravka-ispravka.
So‘z o‘rtasida: fikr-fikir, sinf-sinif, hukm-hukum, doklad-dokolad, doir-doyir, doim-doyim.
So‘z oxirida: disk-diska, bank-banka, tank-tanka, otpusk-otpuska, blank-blanka.


IZOH: Bu kabi yozuvda aks etmaydigan tovush o‘zgarishiga uchragan so‘zlarni yozuvda qo‘llash va yozish imloviy xato hisoblanadi.


§ Alifbo
Muayyan tizimda joylashgan harflar tizimi alifbo (alfavit) deyiladi. So‘zni alfavit tartibida joylashtirish amaliy ahamiyatga ega. Jumladan, lug‘at tuzishda, kishilarning ism-familiyasi ro‘yxatini tuzishda, kutubxona kartotekasini va boshqa maqsadlarda foydalanishda alifboning ahamiyati katta.