Iqtisodiy bilim asoslari

37
8- MAVZU
FIRMANI BOSHQARISH — MENEJMENT
Ma’lumki, har bir firma faoliyati ma’lum bir maqsadni amalga 
oshirishga qaratiladi. Bu maqsadga erishish uchun esa firmani boshqarish 
lozim bo‘ladi. Boshqaruv jarayoni menejment deb ham yuritiladi (inglizcha 
“management” so‘zi “boshqarish” degan ma’noni anglatadi). Boshqaruv 
haqidagi fan ham menejment deb ataladi va u boshqaruv usullari, shakllari 
va vositalarini o‘rganadi. 
Firmani yuritish ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, uning har bir jabhasi 
boshqarishni talab qiladi. Masalan, ishchi-xizmatchilarni boshqarish, 
ishlab chiqarish vositalarini boshqarish, moddiy resurslarni boshqarish, 
ma’lumotlarni boshqarish, moliyaviy mablag‘larni boshqarish va 
boshqalar.
FAOLLASHTIRUVCHI SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1- rasmdagi qandolatchilik sexida 6 nafar ishchi, 2- rasmdagi bankda 
35 nafar xodim, 3- rasmdagi to‘qimachilik fabrikasida 300 nafar xodim, 
4- rasmdagi zavodda esa 2 000 nafar ishchi ishlaydi.
1. Bu korxonalar qay tariqa boshqariladi, deb o‘ylaysiz?
2. Ularda ishchilarni boshqarish bilan shug‘ullanadigan xodimlar soni 
nimaga bog‘liq bo‘lishi mumkin, deb o‘ylaysiz?
3. Menejment va menejer atamalarining ma’nosini bilasizmi?
4. Korxona uchun boshqaruv tizimining mavjudligi qanchalik muhim?
3
2
1
4
http:eduportal.uz

---

38
Boshqaruv bevosita inson tomonidan amalga oshiriladi. Firmada 
ishlaydigan, maxsus boshqaruv ilmini egallagan, ish yurituvchi va 
boshqaruvchi menejer deb ataladi. Har qanday rahbar xodim yoki menejer 
ish vaqtining 70 — 80 foizini odamlar bilan muloqot qilishga sarflaydi. 
Shu bois, menejmentni tom ma’noda qo‘l ostida ishlayotgan xodimlar 
faoliyatini o‘zaro muloqot orqali boshqarish deb ham aytish mumkin. 
Menejer oldida turgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni 
ketma-ket bajarishi kerak bo‘ladi: 1. Rejalashtirish; 2. Tashkil qilish;
3. Rahbarlik qilish; 4. Nazorat qilish.
Rejalashtirish bosqichida menejerlar korxona maqsadidan kelib chiqib, 
istiqbolli rejalar va dasturlarni ishlab chiqadilar. Rejani amalga oshirish 
uchun korxonaning hamma bo‘limlari ishini o‘zaro muvofiqlashtiradilar. 
Ularning ishini tashkil qiladilar, bevosita rahbarlik qilib, ishning bajarili-
shini nazoratga oladilar. Menejerlar xodimlarni korxona oldida turgan 
ma’lum maqsadga erishishiga chorlovchi va jamoani bunga otlantiruvchi, 
safarbar qiluvchi kishilardir.
Firmani boshqarishda menejerlarning yuqori salohiyatga egaligi, 
iqtisodiy bilimlarni chuqur bilishi, o‘zining imidjiga ega bo‘lishi, ma’naviy 
jihatdan yetukligi, muomala, so‘zlashuv madaniyatining yuksakligi katta 
ahamiyat kasb etadi.
Firmaning katta-kichikligiga qarab, boshqaruvning turli xil tashkiliy 
tizimlari tuziladi. Faraz qilaylik, kichik do‘konda uning egasi va yana 
bir kishi ishlaydi. Bu holatda, boshqaruvchi va boshqariluvchi orasidagi 
o‘zaro munosabat 8.1- chizmadagidek bo‘ladi. Bu tizim sodda tashkiliy 
tizim deyiladi. Bir nechta bo‘limlardan tashkil topgan supermarketdagi 
boshqaruv tuzilmasini ko‘z oldimizga keltiradigan bo‘lsak, uning 
tuzilmasi (boshqaruv bo‘g‘inlari) birmuncha murakkabroq bo‘ladi. Uni 
sxema tarzida 8.2- chizmadagidek tasvirlash mumkin. Yangi tizimning 
avvalgisidan asosiy farqi faqat xizmatchilar sonining ko‘pligidagina 
bo‘lmay, balki bir necha quyi darajali qismlardan tashkil topganligidadir. 
Endi ishchi va xodimlarning bir qismi bevosita do‘kon egasiga emas, 
balki kichik bo‘limlarni boshqaruvchi menejerlarga bo‘ysunadi.
Agarda firma savdo-sotiqdan tashqari ishlab chiqarish bilan ham 
shug‘ullansa, uning tashkiliy tizimi yanada murakkabroq bo‘ladi.