Ishlab chiqarishni boshqarish tizimlarining tasnifi. Texnologik jarayonlarini avtomatlashtirilgan tizimlarini tarkibi va strukturasi

2.1.7. Konstruktorlik tayyorlash
Ishlab chiqarishni konstruktorlik tayyorlash yangi mahsulotni loyihalash va 
avval chiqarilgan mahsulotni modernizatsiyalash, shuningdek korxonani yoki 
uning ayrim bo‘limlarini rekonstruksiya qilish va qayta jihozlash loyihasini ishlab 
chiqishdan iborat.
Loyihalashda mahsulotning xususiyati, uning konstruksiyasi, fizik-kimyoviy 
xususiyatlari, tashqi ko‘rinishi, texnik-iqtisodiy va boshqa ko‘rsatkichlari 
belgilanadi. Konstruktorlik tayyorlashning natijalari texnik hujjatlar - chizmalar, 
kimyoviy mahsulotning retsepturalari, materiallar spetsifikatsiyalari, tayyor 
mahsulot namunalari va hokazolar shaklida rasmiylashtiriladi.
Yangi 
mahsulot 
loyiha-texnologik 
va 
ilmiy-tadqiqot 
institutlari, 
ilmiytexnologik markazlar, shuningdek korxonalarning konstruktorlik bo‘limlari 
va laboratoriyalar tomonidan ishlab chiqiladi.
Ishlab chiqarishni konstruktorlik tayyorlash vazifalariga quyidagilar kiradi: 
- mahsulot sifatini doimiy yaxshilash; 
- tayyorlashning progressiv usullaridan foydalanib, mahsulotni tayyorlash 
jarayonini takomillashtirish. Bu esa mahsulotni tayyorlashda ishlab chiqarish 
resurslaridan foydalanish unumdorligini oshiradi;
- tayyor mahsulotning iste’mol xususiyatlarini yaxshilash, mahsulot birligiga 
materiallar sarflanishining me’yorlarni kamaytirish, foydalanish xarajatlarini 
kamaytirish tufayli tayyor mahsulotning tannarxini kamaytirish; 
- mahsulotni loyihalashda mavjud standartlardan va unifikatsiyalashtirilgan 
yarim tayyor mahsulotlardan foydalanish.
Ishlab chiqarishni konstruktorlik tayyorlash quyidagi bosqichlarga bo‘linadi:
- loyiha topshirig‘ini, eskiz loyihasini ishlab chiqish; 
- tajriba namunasini tayyorlash va sinovdan o‘tkazish; 
- texnik loyihani, ish loyihasini ishlab chiqish; 
- tajribaviy partiyalarning mahsulotini tayyorlash va sinovdan o‘tkazish;
- sinovlar natijalari bo‘yicha konstruksiyani moslab etkazish;
- ish loyihasini aniqlash va uni rasmiylashtirish;

---

- ish loyihasini ishlab chiqarishni texnologik tayyorlash organlariga 
topshirish.
Buyurtmachi (korxona) yoki uning topshirig‘iga binoan loyiha tashkiloti 
tuzadigan loyiha (texnik) topshirig‘i yangi mahsulotni loyihalashning boshlanishi 
uchun asos bo‘ladi.
Loyiha topshirig‘ida mahsulot nomi, uning maqsadi, qo‘llanish sohasi, ishlab 
chiqarish va foydalanish jarayonidagi texnik va iqtisodiy ko‘rsatkichlar 
ko‘rsatiladi. Loyiha topshirig‘ida yangi mahsulotning avval chiqarilgan 
mahsulotdan tub asosiy farqlari aniqlangan, uning ro‘yxati va tayyorlash 
zarurligining asoslanishi keltirilgan, ham iste’molchi uchun, ham ishlab 
chiqaruvchi uchun hisoblangan samarasini hisobga olgan holda yangi 
mahsulotning unumdorligini hisoblash keltirilgan bo‘lishi kerak.
Buyurtmachining loyiha topshirig‘ini tahlil qilish va mahsulotlarning 
ehtimoliy echimlarining har xil turlarini taqqoslash, ishlab chiqiladigan va mavjud 
mahsulotning foydalanish xususiyatlarini, shuningdek patent materiallarini hisobga 
olib, echimlarni qiyosiy baholash natijasida texnik taklif - loyihani keyingi ishlab 
chiqishning maqsadga muvofiqligini texnik va texnik-iqtisodiy asoslashni o‘z 
ichiga olgan konstruktorlik hujjatlarining yig‘indisi tuziladi.
Texnik taklif belgilangan tartibda kelishilgan va tasdiqlanganidan keyin eskiz 
(texnik) loyihani ishlab chiqish uchun asos bo‘ladi.
Eskiz loyihasi - konstruktorlik hujjatlarning yig‘indisi bo‘lib, u mahsulot va 
undan foydalanish haqida umumiy tasavvur beruvchi tub asosiy konstruktiv 
echimlar, shuningdek, uning maqsadi va asosiy tavsiflarini belgilaydigan 
ma’lumotni o‘z ichiga olishi lozim.
Eskiz loyihasini ishlab chiqishda yangi mahsulotning tub asosiy tavsifi 
aniqlanadi, eng samarali echimni, uning texnik, texnologik, foydalanish 
xususiyatlarini tanlash amalga oshiriladi. Eskiz loyihasi doimo bir necha 
variantlarda, keyin ulardan birini tanlash uchun tuziladi. Eskiz loyihasi belgilangan 
tartibda kelishilgan va tasdiqlanganidan keyin texnik loyihani yoki ish 
konstruktorlik hujjatlarini ishlab chiqish uchun asos bo‘ladi.
Texnik loyiha - konstruktorlik hujjatlarning yig‘indisi bo‘lib, unda ishlab 
chiqiladigan mahsulotning tuzilishi haqida to‘liq tasavvur beruvchi yakuniy texnik 
echimlarni va ish hujjatlarini ishlab chiqish uchun boshlang‘ich ma’lumot bo‘lishi 
kerak. Texnik loyiha asosida materiallar va yarimfabrikatlar tanlanadi, mahsulotni 
tayyorlash prinsiplari ishlab chiqiladi va iqtisodiy jihatdan asoslanadi.
Texnik loyiha belgilangan tartibda kelishilgan va tasdiqlanganidan keyin ish 
konstruktorlik hujjatlarini ishlab chiqish uchun asos bo‘ladi. Avval ishlab chiqilgan 
konstruktorlik hujjatlari odatda yangi mahsulotni ishlab chiqishda yoki 

---

tayyorlanadigan mahsulotni modernizatsiyalashda qo‘llanadi, bu esa loyihalash 
muddatlari qisqarishiga olib keladi.
Ishlab chiqarishni konstruktorlik tayyorlashning yakuniy bosqichi chizmalar, 
yo‘riqnomalar, sxemalar va hokazolarni o‘z ichiga olgan texnik hujjatlarni: texnik 
sharoitlar, farmakopeya maqolalarini ishlab chiqishdir.
Texnik sharoitlar (TSH) va farmakopeya maqolalari (FM) mahsulotning 
(buyum, material, modda va hokazo) texnik hujjatlar to‘plamining ajralmas qismi 
bo‘lib, uning sifatini belgilab beradi. 
MTH konstruktorlik yoki boshqa texnik hujjatlarida ko‘rsatish maqsadga 
muvofiq bo‘lgan mahsulotning sifatiga, uni tayyorlashga, nazorat qilish, qabul 
qilish va etkazib berishga qo‘yiladigan barcha asosiy talablarni o‘z ichiga olishi 
lozim.
Tajribaviy partiyani sinovdan o‘tkazish va maromiga etkazishdan keyin ish 
loyihasi aniqlanadi, u yakunlangan shaklida ishlab chiqarishni texnologik 
tayyorlash uchun topshiriladi. Loyihalashning barcha bosqichlarida mahsulotning 
hamma texnik va iqtisodiy xususiyatlari aniqlanadi, muayyanlashtiriladi va 
yakuniy belgilanadi, mahsulotni takomillashtirishning boshida tanlangan yo‘lidan 
foydalanishning maqsadga muvofiqligi aniqlanadi va uni chiqarish yuzasidan qaror 
qabul qilinadi.
Kimyo va oziq-ovqat sanoat sohalarida mahsulotni loyihalash amaliy 
tadqiqotlar, izlanishlar va ishlanmalar, shuningdek ishlab chiqarishni texnologik 
tayyorlash bosqichida bajariladi.
Ishlab chiqarishni konstruktorlik tayyorlash uni o‘tkazish, sanoat, 
ilmiytadqiqot, loyiha-konstruktorlik tashkilotlari va korxonalari tomonidan ishlab 
chiqiladigan va qo‘llanadigan konstruktorlik hujjatlarini rasmiylashtirish va 
muomala qilishning yagona o‘zaro bog‘liq qoidalarini belgilaydigan davlat 
standartlarining to‘plamiga muvofiq amalga oshiriladi. Ularni qo‘llash ishlab 
chiqarishni 
ilmiy-texnik 
tayyorlashni 
chiqariladigan 
mahsulotlarning 
raqobatdardoshligini kafolatlashi, loyihalash vaqtini qisqarishi, bu jarayonning 
zaruriy bir xil yagonaligini ta’minlashi mumkin bo‘lgan yuqori darajasida 
ta’minlash uchun maqbul sharoitni yaratishga imkon beradi.