Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

valyutaviy holati
yoki valyuta pozitsiyasi deyiladi. Valyutaviy holat 
ochiq va yopiq
b
o‗lishi mumkin. 
Xohlagan bir valyuta b
o‗yicha ochiq valyuta pozitsiyasi deganda 
bankning shu xorijiy valyuta b
o‗yicha aktivlarining majburiyatlaridan 
oshgan summasi tushuniladi. Ochiq valyuta pozitsiyasi 2 ga b
o‗linadi. 
Bular: uzun valyuta pozitsiyasi va qisqa valyuta pozitsiyasi. Agarda 
bankning sotib olgan valyutasi b
o‗yicha aktivlari va talablari uning shu 
valyuta b
o‗yicha passiv va majburiyatlaridan yuqori bo‗lsa, bankda 
mazkur valyuta b
o‗yicha holat uzun valyuta pozitsiyasi deyiladi. 
Aksincha, aniq bir valyuta b
o‗yicha passivlar va majburiyatlar aktivlar 
va talablardan yuqori b
o‗lsa, ya‘ni xorijiy valyutani sotish uni sotib 
olishdan yuqori b
o‗lsa valyuta pozitsiyasi qisqa bo‗ladi. 
Agar valyuta b
o‗yicha talablar va majburiyatlar teng bo‗lsa, valyuta 
pozitsiyasi yopiq
b
o‗ladi. Tijorat banklarining ochiq valyuta pozitsiyasi 
doimo risk bilan bo
g‗liq. Valyuta kursining o‗zgarishi natijasida bank 
valyutani sotib olishda yoki sotishda y
o‗qotishlarga uchrashi mumkin. 

---

208
muntazam kotirovka qilinadi, qator tijorat banklari esa qimmatli 
qo
g‗ozlar bozorida professional faoliyatni amalga oshirish uchun 
brokerlik idoralarini tashkil etgan holda fond bozorida samarali faoliyat 
yuritib, aksiyadorlik jamiyatlarining aksiyalarini sotish va sotib olish 
orqali ularning q
o‗shimcha daromad olishini ta‘minlamoqda. 
Qimmatli qo
g„oz – o‗zi bilan bog‗liq mulkiy huquqlarni aks 
ettiradigan hujjatdir, u daromad manbayi b
o‗lib xizmat qiladi, fond 
bozorida muomalada yuritilishi va oldi-sotdi vositasi b
o‗lishi mumkin. 
Qimmatli qo
g‗ozlar bozori kredit munosabatlari bilan birgalikda, o‗z 
qiymatiga ega b
o‗lgan, sotish, sotib olish va to‗lovini amalga oshirish 
mumkin b
o‗lgan maxsus hujjatlar (qimmatli qog‗ozlar)ga egalik qilish 
bilan ham bevosita bo
g‗liq. Qimmatli qog‗ozlar o‗zida mulkchilik 
huquqini mujassamlashtirgan bozorda erkin aylanadigan, sotib olish-
sotish va boshqa bitimlarning obyekti b
o‗ladigan, doimiy va bir martalik 
daromad olish manbayi b
o‗lib xizmat qiladigan, pul kapitalining bir 
k
o‗rinishidagi hujjatdir. «Qimmatli qog‗ozlar bozori to‗g‗risida»gi 
O‗zbekiston Respublikasi qonuniga o‗zgartish va qo‗shimchalar kiritish 
haqida
‖gi 2015-yil 4-iyunda e‘lon qilingan O‗zbekiston Respublikasi 
qonunining 3-moddasiga asosan qimmatli qo
g„ozlar – hujjatlar bo‗lib, 
ular mazkur hujjatlarni chiqargan yuridik shaxs bilan ularning egasi 
o‗rtasidagi mulkiy huquqlarni yoki qarz munosabatlarini tasdiqlaydi, 
dividendlar yoki foizlar tarzida daromad t
o‗lashni hamda ushbu 
hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni boshqa shaxslarga 
o‗tkazish 
imkoniyatini nazarda tutadi. 
Qimmatli qo
g‗ozlar turli subyektlar tomonidan chiqarilishi 
mumkin. Umumiy holda bu emitentlar 5 guruhga b
o‗linadi: 
hukumat; 
davlat korxonalari; 
xususiy sektor; 
Markaziy bank; 
chet el subyektlari. 
Egaligi yoki emitentiga qarab qimmatli qo
g‗ozlarni davlat, xususiy, 
xalqaro qimmatli qo
g‗ozlarga ajratish mumkin. Xususiy sektor tomoni-
dan chiqarilayotgan qimmatli qo
g‗ozlar tarkibida turli ishlab chiqarish 
korxonalari, tijorat banklari, investitsion banklar, investitsion fondlar va 
boshqalarning qimmatli qo
g‗ozlari alohida o‗rin tutadi. Xalqaro qimmat-
li qo
g‗ozlar esa ularning hisoblanadigan valyutasiga qarab va emitentlari 
b
o‗yicha bo‗linadi. 
193
XX asrning 70-yillaridan boshlab valyuta va kredit risklarining 
oldini olish va qoplash uchun yangi usullardan foydalanila boshlandi. 
Ular qatoriga: 
- valyutaviy opsion (birinchi marta 1973-yil Chikago birjasida 
q
o‗llanila boshlagan) 
- banklararo 
―svop‖ operatsiyasi 
- forvard valyuta operatsiyasi 
- valyutaviy fyuchers (1973-yildan boshlab Nyu-York valyuta bo-
zorida, 1972-yildan boshlab Chikago valyuta bozorida v.b.). 
Yuqorida sanab 
o‗tilgan operatsiyalarni bir so‗z bilan muddatli val-
yuta operatsiyalari deb ham nomlash mumkin, banklarda esa ular asosan 
konversion operatsiyalar nomi bilan ataladi. 
Xalqaro t
o‗lov oborotida xorijiy valyuta naqd emas, balki naqdsiz 
amal qiladi. Tabiiyki, turli xil t
o‗lov vositalari kurslari turlicha, chunki 
ularning ishonchliligi va valyutaviy risk darajalari turlichadir. Telegraf 
o‗tkazmasi bo‗yicha valyuta kursi eng yuqoridir, chunki unda xorijiy 
valyuta shu zahoti yoki kelasi kuni t
o‗lanadi. Bu operatsiya valyuta 
riskini deyarli chetlab 
o‗tish imkonini beradi. Odatda, valyuta kurslari 
rasmiy byulleten va kotirovka jadvallarida 
e‘lon qilinadi. Boshqa to‗lov 
vositalari kursi u asosida aniqlanadi. 
Valyuta bozorida turli turdagi shartnomalar amal qiladi. Ularning 
k
o‗pchiligi spot shartlari asosida amalga oshiriladi. Svop operatsiya-
larining asosiy xususiyati shundaki, bitimni imzolash va bajarish vaqtlari 
qariyb mos keladi. Bu bitim b
o‗yicha valyuta sotuvchidan sotib oluvchi-
ga shartnoma imzolanishi bilanoq (k
o‗pi bilan ikki ish kuni ichida) yet-
kaziladi. Spot shartnomalariga jami valyuta shartnomalarining 90% i 
t
o‗g‗ri keladi. 
Valyuta shartnomasining ikkinchi turi