Jizzax – 2018 Til haqida umumiy ma’lumot

So’zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko’ra turlari Ular 4 xil bo’ladi:
1. Omonimlar (shakldosh so’zlar) 2. Sinonimlar (ma’nodosh so’zlar) 3.Antonimlar (zid ma’noli so’zlar) 4. Paronimlar (ohangdosh so’zlar).
Omonimlar (shakldosh so’zlar). Aytilishi va yozilishi bir xil, turli atash ma’nolarni bildiruvchi so’zlar omonimlar deyiladi: chang, o’t, ot, qo’y, kuya, sir, yoz, yon, bor, til, soch, tut, tik, yosh, palla, palata, yuz, soz, kuy, kech, sur, ol, osh, uy. Omonimlar bir so’z turkumi doirasida ham, har xil so’z turkumi doirasida ham bo’lishi mumkin: davlatning siri (ot), idishning siri (ot); bizning uy (ot), qog’ozlarni uy (fe’l). Agar omonimlar bir xil so’z turkumi doirasida bo’lsa, ularga grammatik shakllar qo’shilganda, omonimlik xususiyatini saqlab qoladi: dasturxonni yozdi, daftarga yozdi. Agar omonimlik har xil so’z turkumi doirasida bo’lsa, ularga grammatik shakllar qo’shilganda omonimlik xususiyatini yo’qotadi: Qo’ylar o’tlayapti, daftarni qo’ydi.
Eslatma: Agar bitta omonim so’z ham bitta so’z turkumi doirasida, ham har xil so’z turkumi doirasida bo’lsa, unga grammatik shakllar qo’shilganda, omonimlik qisman yo’qoladi: O’tni (o’rdi, o’chirdi), ariqdan o’tdi. Ko’p ma’noli so’zlarni omonim so’zlardan farqlash. Ko’p ma’noli so’zlar orasida ichki bog’lanish bo’ladi: Qattiq sovuq, qattiq uyqu, qattiq odam.
Omonim so’zlarda esa umuman ichki bog’lanish bo’lmaydi: yoqmoq – qog’ozni yoqmoq, birovga yoqmoq. Ko’p ma’noli so’zlar: 1. Ma’nolar o’zaro bog’liq, biri 2-sidan o’sib chiqqan. 2. Bittadan ortiq atash ma’noli bir so’z. Omonimlar: 1. Ma’nolar o’zaro bog’liq bo’lmaydi. 2. Shakllar teng keluvchi bir necha so’z. Omonimlar 3 xil bo’ladi: 1. Leksik omonimlar so’zlarning omonim bo’lishidir: tuz, un, yot, uch, och, yut, oq, qirq.
2. Affiksal omonimlar qo’shimchalarning omonim bo’lishidir: -lar, -ik, -oq. 3.Frazeologik omonimlar (iboralarning omonim bo’lishi): U har doim onasini boshiga ko’taradi(e’zozlaydi). Agar javob bermasa, bolalar xonani boshiga ko’taradi (shovqin qiladi).(ko’z yummoq, dam bermoq bular ham omonim iboralardir).
Quyidagi so’zlar 3 xil so’z turkumi doirasida omonimlikni yuzaga keltiradi:
1.Terma (fe’l), terma (ot), terma(sifat).
2.Tik (fe’l),tik (ot), tik (sifat).
3.Tom (fe’l),tom (ot), tom (sifat).
4.Oshiq (fe’l), oshiq (ot), oshiq (sifat).
Omonimlarni yuzaga keltiruvchi vositalar: 1.Ko’p ma’noli so’zlarning ma’nolari o’rtasidagi bog’lanishning yo’qolishi natijasida: dam, gap
2.Bunda o’zga tillardan olingan so’z bilan o’z tildagi so’z talaffuz yoki shaklan bir xil bo’lib qoladi: bog’ (bog’lam)-o’zbekcha, bog’(mevazor)-tojikcha; tok (uzumzor)-tojikcha, tok (elektr)-ruscha. Omonimlar vositasida badiiy adabiyotda tuyuq janri va tajnis san’ati yuzaga keladi. Bunda misra oxiridagi qofiyalarning o’rnida omonimlar ishlatiladi. Tuyuq faqat turkiy adabiyotda yaratilgan: Taqdirni o’z qo’ling bilan yoz Qariganda halovat kerak Mening bilan qishni qilgan yoz Arzir men ham tin olsam yengil Erkinlikning osmonida uch Lekin bunga yurmaydi yurak Maqsad sari qanotingni yoz Ko’ngil desam,ko’nmaydi k o’ngil