Keyingi o’rta asrlar davri
Download 1.48 Mb. Pdf ko'rish
|
Jahon tarixi(Orta Asrlar tarixi) 2 kitob
|
Tayanch so’zlar, iboralar va tushunchalar:Normandiya gersogi,
«kvadrad», «minora», yepsikop, Relef, «Daxshatli sud kitobi», «Daniya puli», Bordarilar, kottarilar, frigolderlar, «erkin kishilar» «sotnya», «Anju imperiyasi», villan, abbat, arxiyepiskop, «Tenglar sudi», monastir, «manor odamiga», kotterlar, «Namunali parlament», yeschitor, «subsidiya», baron, lordlar palatasi, kommutatsiya, lord, domenan, «qora o’lat», plebey, «Ishchi qonunchiligi», «faqir poplar», lollardlar, «tayler», Qizil va oq gullar qo’zgoloni, «Kapital», Yuz yillik urush, regent, «Kenterberi hikoyalari», Yezop. XI-XIII asrlarda Angliyada siyosiy markazlashishning boshlanishi. XI asrdagi o’rta asrlar Angliyasi tarixidagi eng yirik voqea Normandiya gersogi Vilgelm boshliq fransuz-normand feodallari tomonidan Angliya istilosi qilinishi bo’ldi. Bu istilo uchun Vilgelm Istilochi degan laqab oldi. 1066 yil 14 oktyabr Vilgelm La-Mansh bo’gozidan suzib o’tib, qariyb 15 ming kishilik katta ritsarlar qo’shini bilan Angliya territoriyasiga bostirib kirdi. Vilgelm qo’shinida faqat normandlargina emas, balki Fransiyaga qarashli boshqa viloyatlarning yer-mulk va krepostnoylar izlovchi ritsarlari ham bor edi. Vilgelmga ro’baro chiqqan ingliz qiroli Garold normandlarning hujumini to’xtata olmadi. Bir qismi ritsarlardan, boshqa bir qismi dehqonlarning piyoda lashkarlaridan iborat bo`lgan ingliz-saks qo’shinlari Gastings shahri yonida jangda batamom maglubiyatga uchradi. Garold o’ldirildi. Shundan keyin Vilgelm aylanma yo’l bilan Londonga qarab bordi, so’ng Duvr, Kenterberi va Sautvork shaharlarini bosib oldi. Uning qo’shinlari 23 Londondan yuqoriroqda Temza daryosini kechib o’tdi. London Shimoldan kesilib qoldi va u taslim bo`lishi lozim edi. Vilgelm Istilochi tomonidan Angliya aholisining ro’yxatga olinishi (1086) XI asrdagi g`oyat katta tadbir edi. Angliyada hech qachon qurilmagan bu tadbirga aholi qo’rqinch bilan qaradi. Ro’yxatga olish natijasida tuzilgan varaqalar xalq orasida «Daxshatli sud kitobi» deb ataldi. Qirol xazinasi yer egaligining hajmi to`g`risida endi aniq ma’lumotlarga ega ekan, aholi ro’yxati hukumatga «Daniya puli» deb atalgan eski yer solig’i ko`paytirilgan miqyosda undirish imkonini berdi. Yangi normand-fransuz lordlarining ingliz qishlog’idagi krepostnoy ahvoli rasmiylashtirishga intilishi ana shu ro’yxatda ravshan aks etdi. 1086 yilgi ro’yxatda dehqonlar turli nomlar ostida gavdalandilar: ozod kishilar (kelajakda ular frigolderlar yoki yerni erkin tasarruf qiluvchilar deb ataldilar), soqmenlar, villianlar, bordarilar, kottarilar, shuningdek, ko`pgina miqdorida qo’llar ham uchraydi. Ammo villanlar ro’yxatda tez-tez uchrab turadilar. XI-XII asrlar sharoitida krepostnoy tabaqa xususiyatlariga ega bo`lgan dehqonlarning bu kategoriyasi (feodal yer- mulki territoriyasida barshchina o’taydigan va shu territoriyaga biriktirib qo’yilgan) ingliz kishlog’ining feodal-krepostnoylik qiyofasini hammadan ko’ra ochiqroq harakterlab beradi. Ammo Angliyaning Shimoli-Sharqiy qismida, hatto 1086-yilgi ro’yxatda ham, dehqonlarning salkam yarim «erkin kishilar», qisman soqmenlar holatida qolaveradi. Genrix II davrida (1154-1189) ingliz qirolligining chegaralari g`oyatda kengaydi. O’zining ko`p sonli mulklaridagi moddiy resurslariga tayanib, shuningdek, feodallar O’rtasida bundan oldin yuz bergan o’zaro urushlaridan aholi ichidagi o’rta sinflarning norozi bo`lganligidan foydalanib, Genrix II qirol hokimiyatining obro’- e`tiborini yanada ko’tara oldi. O’z qirolligining boshidanoq u grafliklarga barcha sheriflarini (Angliya grafligida oliy ma’muriy va sud lavozimidagi shaxs Tarj) o’zgartirib, ularning o`rniga o’ziga ishonchliroq bo`lgan yangi odamlarni tayin etdi. G’alayonlar mahalida feodallar tomonidan o’zboshimchalik bilan qurilgan «qonunsiz» qasrlarning ko`pchiligi yo’q qilib tashlandi. Ayni zamonda mamlakatda qirollik sudining ahamiyati ortdi. Genrix II ning sud sohasidagi asosiy 24 islohoti sud maslahatchilarining o’rnatilishi edi. Qirol har bir ritsarga, har bir shaharlik va erkin dehqonga feodal va baronlarning sudlariga emas, balki qirollik sudiga murojaat etish huquqini berdi. Genrix II doimiy qo’shin tuzmoqchi bo’ldi. Chunki vassallarning ritsarlik xizmati bir yilda ma’lum kunlar bilan cheklangan bo’lardi, bu etsa quruqlikda uzoq urushlar olib borishda o’ngaysizlik tug’diradi. Shu sababli Genrix II ritsarlarning bir qismini harbiy xizmatdan bo’shata boshladi. Bunday ritsarlar shaxsiy xizmat qilish o`rniga harbiy yoki qalqon solig’i to`lashlari rozi bo`lgan ritsarlarni yoniga yollashi mumkin edi. Qalqon pulining joriy qilinishi muhim ijtimoiy oqibatlarga ega bo’ldi. Bu tadbir tufayli ingliz ritsarlari harbiy-feodal xizmatdan ertaroq ozod bo`lib, tinch qishloq xo’jayinlariga aylana boshladilar. Kelgusida bu holat quyi ingliz dvoryanlarini shahar burjuaziyasi bilan yaqinlashtirishda katta ro’l o’ynadi. Genrix II ning o’g’illari Richard I Sher Yurak (1189-1199) va Ioann (Jone) Yersiz (1199-1216) davrlarida qirol hokimiyati zaiflashib qoldi. Richard deyarli Angliyada yashamadi ham, chunki hamisha yo Sharqda salib yurishi bilan, yo Fransiyadagi urushlar bilan band bo’ldi. Ioann Yersiz Filipp II Avgust bilan kurashda doimo muvaffaqiyasizlikka uchradi va pirovardida, Normandiyani, Anjuni va Fransiyadagi boshqa bir qancha mulklarni qo’ldan boy berdi. Bundan tashqari, Yangi Keterbedi arxiyepiskopini saylash masalasiga aralashib, u papa Innokentiy III bilan to’qnashib qoldi. Papa Ionni cherkovdan quvib, butun Angliyada ibodat qilishni man etdi (1208). Taxtdan ajralish xavfi ostida qolgan va jamiyatning yetarlicha qo’llab-quvvatlashga ko’zi yetmagan qirol taslim bo`lishga majbur bo’ldi. U o’zini papaning vassali deb tan oldi va har yili papaning xazinasiga bir ming funt sterling xiroj to`lash majburiyatini oldi. (1213). Papa bilan to’qnashuvdagi muvaffaqiyatsizlik mamlakatda qirolning obro-e`tiborini juda tushirib yubordi. Ioann va uning amaldorlari qo’llab kelgan har xil tamagirliklar, nohak yig’inlar yig’ilishi va zo’ravonliklar qilinishi faqat baronlar va yepiskoplar orasidagina emas, balki ritsarlar va shaharliklar orasida ham qirolga qarshi norozilik tug’diradi. 1215-yilgi Hartiya 63 moddadan iborat katta siyosiy xujjat edi. U lotin tilida tuzilgan edi. Hartiya asosan 25 feodallar sinfining manfaatlarini ko’zda tutuvchi ko`pdan-ko`p yon berishlar va imtiyozlarni o’z ichiga olgan edi. U baronlarga va feodallarga o’z feodallarini meros qilib qoldirishni va «odatga ko’ra» mo’tadil vassalik to’lovlari to`lashni ta’minlar edi. Ular uchun imtiyozli bo`lgan «Tenglar sudi»ni topshirib qo’yildi. Tenglar sudining qonuniy hukmidan va mamlakat qonunlaridan tashqari, Angliyada birorta erkin kishi kamoqqa olinmaydi, avaxtaga qamalmaydi. Feoldallar xujjati bo`lgan va avvalo yirik baronlarning manfaatlarini ta’minlagan Buyuk erkinlik hartiyasi,har holda, progressiv ahamiyatga ega edi. Hartiya baronlar ayrim gruppasining talabi bo’lmasdan, balki siyosiy markazlashish prinsipini endi rad etmagan, bu prinsip bilan hisoblashgan va davlatni idora qilishni ma’lum darajada tartibga tushirishiga intilgan, umuman, feodal dvoryanlar barcha toifasining ham talabi edi. Buyuk erkinlik hartiyasining shaharliklar talabini hisobga olishi juda muhim bo’ldi. Angliyadagi uchinchi toifa birinchi marta shu yerda siyosiy kuch sifatida maydonga chiqdiki, feodallar u bilan hisoblashishga majbur bo’ldilar. Buyuk qirollik kengashi yoki hartiyada eslatib o’tilgan baronlar va risarlar parlamenti tez orada (shu XIII asrda) ingliz parlamentiga aylandi. Bu parlamentda fransuzlarning General shtatlaridagiga o’xshash qirollikda uchta toifaning vakillari bor edi. Angliyada parlamentning vujudga kelishi. XIII asr mobaynida Angliyada qishloq xo`jaligi ham, sanoat ham zo’r berib taraqqiy etdi. Yerni ishlash takomillashdi, bu vaqtda agronomiyaga doir turli traktat (ilmiy asar)larning bosilib chiqishi shuni ko`rsatadi. Ikki dalali sistema o’z o`rnini ko`proq uch dalali sistemaga bo’shatib beradi. Qoramol ko`proq urchitila boshlashi munosabati bilan dalalarni go’nglash keng qo’llaniladigan bo’ldi. Angliyada qo’ychilik ayniqsa ko`p rivojlana bordi. XII asrda Angliyada dehqonchilik sohasida erishilgan yutuqlarni ana shu fakt ko’rsatib beradiki, bu asrda Angliyada Yevropa qit’asiga ko`p g’alla olib ketilar edi. Feodallar orasida ko`p sonli ma’muriyatga ega bo`lgan, o’zidan keyin hiyla murakkab manorial buxgalteriyasi qoldirgan monastir va yepiskop manorlari bozor munosabatlariga eng ko`p tortilgan edi. Dunyoviy yirik feodallar-baronlar bozor bilan uncha aloqa qilmas edi. Baronlar krepostnoylari yetishtirgan mahsulotning 26 ko`p qismi feodalning va uning mulozimlarining ehtiyojlariga sarflanardi. Mamlakatdagi ishlab chiqarish kuchlarining umumiy o’sishi va uning iqtisodining mustahkamlanishi sharoitida XIII asrda rivojlanib borayotgan feodal jamiyatning ijtimoiy ziddiyatlari g`oyat keskinlashdi. Ziddiyatlarning bir yo’li feodallar bilan dehqonlar o’rtasida bordi. Ingliz dehqonlari XIII asrdan boshlab og`ir davrni boshidan kechirar edi. XIII asrda ingliz qishlog’ida asosiy siymo hisoblangan villanlar turar joyiga biriktirilgan bo`lib, haftalik barshchinani o’tashga majbur bo`lgan, Lordga nikoh solig’i va boshqa boshqa nohak soliqlar to`lagan, uning sudiga bo’ysundirilgan tamomila krepostnoy kishi edi. XIII asrdagi ingliz dehqoni aslida villanga emas, balki servga o’xshab ketardi. Ingliz yuristlari «rim huquqi»ni dalil keltirib, villanlar Rim qulining bir turi deb ochiq-oydin fikr bildirgan edilar. XIII asrda turli minoralarda ko`plab tartibsizliklarning yuz berishi. Dehqonlarning tez-tez qochishlari, butun jamoa dehqonlarining lord uchun majburiyatlarni bajarishdan bosh tortishlari bejiz emas edi. XIII asrda Angliyadagi ijtimoiy ziddiyatlarning boshqa bir yo’li bir tomondan, yirik feodallar, ya’ni lordlar, yepiskoplar, yirik monastrlarning abbatlari o’rtasida yuz bergan bo`lsa, ikkinchisi mayda ritsarlar o’rtasida kelib chiqdi. Yuqorida aytib o’tilgan yirik feodallar mamlakatdagi yerlarning ko`pchilik qismini egallab olgan edilar. Ularning har biri necha o’nlab, ba’zan esa yuzlab manorlarning egasi edi; krepostnoy dehqonlar, asosan shularga qarashli edi. Bularning hammasi ritsarlar bilan shaharliklarning birgalikda siyosiy chiqishlar qilish uchun sharoit yaratib berdi. XIII asrning ikkinchi yarmidagi siyosiy voqealar xuddi shuni ko`rsatadi. Ioann Yersiz Buyuk erkinlik hartiyasini imzolar ekan, haqiqatda uni bajarmoqchi emas edi. Ioann Yersizni o’zi ichgan qasamiga rioya qilish majburiyatidan halos etgan papa Innokentiy III ham qirol tomoniga o’tdi. Ioann baronlar bilan yangi urushga tayyorlana boshladi ham, ammo urush harakatlari ayni qizib turgan paytda qirol qazo qildi. Uning vorisi kichik yoshli o’g’li Genrix III (1216-1272) baronlar oligarxiyasi qo’lida uzoq vaqtgacha qirol bo`lib qoldi. Fransiyadan Angliyaga kelgan qarindosh urug’lari va ularning do’stlarini ingliz baronlariga qarshi qilib 27 ko’ymoqchi bo’ldi. Bu esa ingliz baronlari o’rtasida qahr-g’azab uyg’otdi. Dastlabki paytda baronlar ritsarlar bilan kelishib harakat qildilar. Ammo baronlar hokimiyatni faqat o’zlari uchun bosib olishga intilayotganliklarini, ritsarlar masalasida noaniq va’dalar berish bilan cheklanayotganliklarini ritsarlar tezda payqadilar. Ular norozilik bildirdilar. Harakat keyinchalik shaharliklar va bir qancha joylarda dehqonlar, qisman frigolderlar, qisman villanlar kelib kushildilar. Baronlar tudasi bo’linib ketdi. Demokratik elementlarning aktivligidan, xususan, boshlanib ketgan dehqonlar harakatidan qo’rqib ketgan baronlarning ko`pchiligi tezda qirol tomonga o’tdi. 1264 yil bahorida Simon qirolning tarafdorlari bo`lgan baronlarni yakson qilib, Genrix III ni va uning katta o’g’li shaxzoda Eduardni asir qilib oldi. 1265 yili boshida u keng sostavda parlament chaqirdi: parlamentga baron va yepiskoplardan tashqari, ritsarlarning va shaharlarning vakillari taklif qilindi. Shunday qilib, fransuz General shtatlariga o’xshash, Angliyada birinchi marta uch toifa vakillaridan iborat parlament chaqirildi. Eduard I (1272-1307) 50-60 yillardagi «g’alayondan» katta saboq olgan hiyla g’ayratli qirol edi. Ayni zamonda 1258-1265 yillardagi baronlar urushi mahalida o’rta va quyi sinflarning harakatidan qo’rqib qolgan feodallar endi qirollik toj-taxt tevaragida mustahkamroq zichlashdilar. Eduard I o’z mavqeini yanada kuchaytirish uchun bir qancha istilochilik urushlari qildi. Eduard I Uelsni istilo qildi (1282) va Shotlandiya bilan uzoq urush olib bordi. Shotlandiya bilan olib borilgan urush goh og`ir bo’ldi. Urushni davom qildirish uchun yetarlicha mablag’i bo`lmagan qirol juda mushkul bir ahvolga tushdi. 1295-yili qirolning o’zi umum toifaviy parlament chaqirdi. Bu parlamentning sostavi kelajakda ana shunday yigilishlar uchun namuna bo`lganligidan, uni keyinchalik «namunali parlament» deb atadilar. Fransiya bilan boshlanib ketgan Yuz yillik urush hukumatdan katta pullar talab qildi. Pulga muhtoj bo`lgan qirol har safar parlamentga murojaat etib, undan «subsidiya» yoki «ko’mak» so’rashga majbur bo’ldi. XIV asr ingliz parlamentining huquqi ham asosan rasmiylashdi. 1343 yildan e`tiboran parlament ikki palataga bo’lindi. Yuqori palata 28 lordlar palatasi deb atalib, u ruhoniy lordlar, arxiyepiskoplar, eng yirik monastirlarning abbatlari va dunyoviy lordlar (baronlar)dan iborat bulardi. Umumpalata deb atalmish quyi palata grafliklarning vakillari bo`lgan ritsarlar va shaharliklardan iborat bo’lardi. XIV-XV asrlarda Angliyadagi shahar idorasi tobora ko`proq yopiq sex-oligarxiya xarakteriga ega bo’ldi. XIV asrdan boshlab ritsarlar grafliklardagi hokimiyatni o’z qo’llariga kiritib olib, bu vaqtga kelganda endi bozor, savdo-sotiq bilan, ba’zan esa sanoat bilan ham yaqindan bog’langan qishloq xo’jayinlariga aylangan edilar. XIV asrning ikkinchi yarmidan boshlab tuzilgan murosaga keltiruvchi sudyalar degan yangi mansab, ritsarlarning joylardagi siyosiy hokimiyatning ifodasi edi. Ritsarlar bu mansabni bepul bajarar edi. Uot Tayler qo’zgoloni.XIII asrning ikkinchi yarmida va xususan XIV asrda Angliya o’z iqtisodida yana ancha katta siljishlarni boshidan kechirdi. Flandriya bilan va quruqlikdagi boshqa mamlakatlar bilan olib borilgan qizg`in savdo-sotiq munosabatlari ingliz qishlog’ini keng bozor aloqalariga tortdi. Angliya shaharlarning, avvalo Londonning o’zining o’sishi, Fransiya shaharlaridagi singari qishloq xo`jaligining boshqa mahsulotlariga – galla, go’sht, sut mahsulotlari, teri va hakozolarga bo`lgan talabni tobora oshirdi. Pul xo`jaligining rivojlanishi Angliyadagi krepostnoy yer –mulkining – manorning yemirilishiga sabab bo’ldi. Lordlar barshchinani pul obrogi bilan ayirboshlashni foydaliroq deb bilardi. Bunday paytda ular o’zlariga qarashli yerlarni (domenlarni) kam yerli dehqonlar orasidan chiqqan yollanma ishchilar mehnati bilan ishlaydigan bo’ldilar. Ba’zi bir lordlar hech qanday xo’jalik yurgizmay, yillik pul rentasi olishni afzal ko’rib, o’z domenlarini ijaraga berardilar. Kommutatsiya XIII asrdayoq katta yutuqlarga erishdi. XIV asrning birinchi yarmida bir qancha tumanlarda kommutatsiya barshchinani batamom siqib chiqardi. Kommutatsiya birinchi galda eng badavlat dehqonlar uchun foydali edi. XIII asr boshida o’rtahol dehqonlar kommutatsiyadan ko`pincha voz kechar edilar. Chunki ularning pul topishlari qiyin edi. Vaqt o`tishi bilan, qishloqda pul miqdori ko`payishi bilan o’rtahol dehqonlar ham kommutatsiya o’z ahvollarini yaxshilashishini bilib, unga boshqacha nazar bilan qaraydigan bo`lishdi. 29 Ammo lord belgilangan pul rentasining g`oyat yuqori ekanligidan dehqonlar norozi edilar. Ba’zi bir grafliklarda, chunonchi, Kent grafligida dehqonlar kam yerlikdan qattiq jafo chekar edilar. Lordlar bekor yotgan yerlarni bosib olib va dehqonlarni foydalanib turgan yaylovlaridan siqib chiqarib, jamoa o’tloqlarini qisqartirmoqda edi. Bularning hammasini dehqonlar orasidagi norozilikning tobora kengroq o’sib borishiga sababchi bo’ldi. 1348 yilda Angliyada dahshatli vabo epidemiyasi (yuqumli kasallik) avj oldi, zamondoshlar uni «qora o’lat» deb atashdi. Shu yuqumli kasallik natijasida mamlakat aholisining qariyb to’rtdan uch qismi halok bo’ldi. Ishchi qullarning kamayishi shaharning ham, qishloqning ham ahvoliga yomon ta’sir ko’rsatdi. Ishchi qullar ancha qimmatlashdi. Yuz yillik urushdagi muvaffaqiyatsizlik munosabati bilan XIV asrning 60 – 70 yillaridagi Angliyaning ahvoli mushkullashdi. Yomenlarlar yurushlarda qatnashishganligi tufayli ingliz feodallari Kresi va Puate yonida erishgan ajoyib g’alabalar tugab, endi ular birin-ketin maglubiyatga uchray boshladilar. Fransiyadan o’ljalar kelishi o`rniga, urush endi yangidan – yangi xarajatlar qilishni talab qilardi. 1381 yilgi qo’zgolon ba’zi bir ideologik tayyorgarlik ham edi. Qo’zgolondan avvalgi yillarda ingliz qishlog’ida va’zxonlar paydo bo`lib, ular o’zlarini «faqir poplar» deb atardilar. Bular ingliz cherkovining mashxur reformatori Jon Viklefning shogirdlari edilar. Pop va Oksford universitetining professori Jon Viklef (1320-1384) XIV asrning 60-70 yillarida cherkovni reforma qilish kerak, degan talab bilan chiqdi. Cherkov papasiz yashay olmaydi va papa hokimiyati qirollik hokimiyatidan yuqori turishi lozim degan o’rta asr katolitizmi ta’limotini J.Viklef rad qildi. Viklefning chiqishi ideologiya jihatdan katta ahamiyatga ega bo’ldi. Viklef XVI asrda Yevropada yuz bergan Yevropa reformatsiyasi muxlislaridan biri edi. Yuz yillik urush mahalida Angliya papalikka nisbatan g`oyat dushmanlik munosabatlarida bo’ldi, bu vaqtda fransuz qirollari ta’sirida bo`lgan Avinon papalari Angliyaga qarshi fransuz hukumatiga har qanaqa qilib bo`lsa ham yordam berardilar. Viklef reformasi London shahari aholisi orasida ham zo’r shuhrat qozondi. Cherkov diniy marosimlari soddalashtirilishi va 30 arzonlashtirilishi kerak hamda Cherkov biror-bir ajnabiy kuchga qaram bo`lmagan mustahkam milliy tashkilotga aylanishi lozim, degan Viklefning chaqiriqlari Londonda, shuningdek, boshqa joylarda xususan Angliyaning eng rivojlangan janubida va janubi-sharqida unga ergashgan bir guruh muxlislarni keltirib chiqardi. Viklefning Angliyadagi muxlislari deb atalardi. Tarixga Uot Tayler qo’zgoloni nomi bilan kirgan qo’zgolon 1381- yil may oyining oxirida janubiy-sharqiy Uesseks grafligida boshlandi. Dehqonlar bu yerda jon solig’i yig’uvchilarni haydab yubordilar va ulardan ba’zilarini o’ldirdilar. Shundan keyin villanlar manor egalariga qarshi ko’tarildilar. Qo’zgolon Uesseksdan qo’shni grafliklarga Kent, Sefolk, Norfolk va boshqa graliklarga ko`chdi. Qisqa bir fursat ichida qo’zg’olon Angliya grafliklarining katta bir qismiga yoyildi. Dehqonlar dunyoviy va ruhoniy lordlarga qarashli manorlarni yakson qildilar, ulardagi galla, chorva mollari va boshqa mol-mulklarni bosib oldilar, manor arxivlarida saqlangan barshchinaga va oborok majburiyatlariga doir ro’yxatlarni yondirib tashladilar. Uot Tayler g’ayratli rahbar bo`lib chiqdi. U qiroldan dehqonlar talabini qondirishga erishmoq uchun qo’zgolonchilarni qirollik poytaxti Londonga olib borishga qaror berdi. Londonga borishning o’zini u to`g`ri o’yladi va bu chora tez amalga oshirildi. London shahari ma’murlari dehqonlarning London ko`prigidan o’tib, shahar darvozasi orqali Londonga kirishlariga monelik qilmadilar. Uch kun mobaynida, ya’ni 1381-yilning 13,14 va 15-iyun kunlari qo’zgolonchi dehqonlar Angliya poytaxtining xo’jayinlari bo`lib qoldilar. Qirollik ministrlarining ba’zilari ular orasida qirollik kansleri Simon Sedberi va lord-xazinachi Xeyls-katl qilindilar. Londondagi turmalarning hammasi ag’dar-to’ntar qilindi. Qo’zgolonchilar London sudining asosiy arxivini bosib olib, uni o’tda yoqib yubordilar. Yirik binolardan qirolning amakisi, Lankasterskiy gersogining saroyi vayron qilib tashlandi. O’rta asr davridagi barcha dehqonlar harakati singari 1381-yilgi qo’zgolon ham muvaffaqiyatsizlik bilan tamom bo’ldi. Bunga sabab, odatdagi uyushqoqsizlik, kuchlarning bo’linib ketganligi, programmaning yetarli darajada aniq bo`lmaganligi va qo`pol taktik 31 xatolarga yo’l qo’yilishi bo’ldi. Ingliz dehqonlari qirol bizning tarafamizni oladi, deb soddadillik bilan ishonardilar. Dehqonlar o’zlari eng yomon ko`rgan amaldorlarning adabini berib, xatto o’z hukumatlarini tuzishga intilib ham ko’rmadilar. Shaharning plebey elementlarning o’zlari zaif bo`lganliklari tufayli, qo’zgolonga boshchilik qilib. Uni galabaga olib bora olmadilar. 1381 yilgi qo’zg’olon mag’lubiyatga uchragan bo`lishiga qaramay, u ingliz dehqonnining bunday keyingi taqdiriga har xolda katta ta’sir ko’rsatdi. Qo’zg’olon ancha katta va qudratli qo’zgolon bo’ldi, bu qo’zgolondan keyin esa pomeshchiklarga barshchinani jiddiy suratda qaytadan tiklash haqida o’ylashga endi to`g`ri kelmadi. 1382-yilda va undan keyingi yillarda ayrim grafliklardagi dehqonlar feodallarga qarshi qaytadan qo’zgolon ko’tarishga o`rindilar. Lordlar yon berishga majbur bo’ldilar. Shu sababli, 1381 yildan keyin kommutatsiya jarayoni yanada kuchaydi. Qo’ychilik tobora kuchayib, unda barshchina keraksiz bo`lib qoldi. XV asrda yanada ko`proq mustaqil xo’jalik yurgizuvchi erkin dehqonlardan iborat edi. Qizil va oq gullar urushi.XV asr mobaynida Angliyada feodalizmning yemirilishi yanada zo’raydi. Mamlakatning umumiy xo`jaligida sanoatning ahamiyati kuchaydi. Angliyada movut sanoati ayniqsa katta yutuqlarga erishdi. Angliyada yuqori sifatli movut navi yetishtirilib, uning bir qismi chet ellarga ko`plab chiqariladigan bo’ldi. Jun yigirish va to’qish, shaharlardan tashqari, kustarchilik kasbi formasida qishloqlarga ham keng tarqaldi. XV asrda ingliz savdogarlari turli dengizlarda o’z savdo-sotiq ishlarini keng yoya boshladilar. Shu munosabat bilan ingliz kemasozligi zo’r berib rivojlana bordi. Dengizlarning narigi tomonlariga borib savdo qiluvchi yirik savdogarlarning bir qismi XV asrning 70-yillarida savdogar avantyuristlarning birinchi dengiz savdo kompaniyasini tuzdi. Bu savdo kompaniyasi, avvalo La-Mansh va Shimoliy dengizdagi movut savdosini o’z qo`liga monopoliya qilib oldi. Eski feodal aristokratsiyasi XV asr mobaynida hukmron sinf hisoblanar edi. Uning ko`pincha an’anaviy to’lovlar tarzida yerlardan oladigan daromadlari o’smay, balki pulning asta-sekin kadri ketishi 32 bilan ular amalda kamayib borganligidan, aristokratiya davlat mansablarini bosib olish yo’li bilan o’z zararlarining o`rnini qoplashga harakat qildi. Bu aristokrati Fransiya bilan olib borilgan Yuz yillik urushdan ham katta umidvor edi. Aristokratiya Fransiyadagi yangi yerlar va har qanaqangi harbiy o’ljalar olishga ishongan edi. 1399 yilda Plantagenetlar o`rniga kelgan yangi Lankasterlar dinastiyasi, aristokratik siyosatning quroliga aylandi. Lankasterlar siyosatidan, jumladan soliqlarning o’sib borishidan, ular ma’muriyatining suiste’mollaridan, yuz yillik urushdagi muvaffaqiyat sizliklardan va Angliya savdosining izdan chiqishidan bo`lgan norozilik Angliyaning eng taraqqiy etgan dengiz sohili grafliklaridan biri bo`lgan Kent grafligida xalq harakatining ancha avj olishida ifodalanadi. Gersog York vassallaridan biri bo`lgan Jek Ked boshchiligida 1450-yilda Kentda qo’zgolon bo’ldi. Kentning ko`pgina mayda dehqonlari, shuningdek, shaharliklarning bir qismi qo’zg’olonda ishtrok etdi. Ammo harakatga asosan ritsar elementlari rahbarlik qildi. Qo’zg’olonchilar (1550 yil 2 iyun) Londonga kelib, unda hukumat oldiga bir qancha talablar qo’yishdi. Bu talablar, asosan, qirolning telba maslahatchilarini tartibga solish, lordlarning joylarda o’zboshimchalik qilishiga, zulm o’tkazishga chek qo’yish talablaridan iborat edi. Xalq ommasining Lankasterlar dinastiyasiga bo`lgan nafratidan foydalangan gersog Yorkskiy tarafdorlari mumkin qadar tezroq hokimiyatni o’z qo’llariga olishga intildilar. Genrix VI betobligi sababli 1455-yilda Richard Yorkskiy qirollik regenti deb e’lon qilindi.Biroq Lankasterlarning muxlislari (qoloq g’arb va janubi-g’arb ularning asosiy tayanch joylari edi) tez orada Richard Yorkskiyni regentlik vazifasidan olib tashlashdi. Xuddi shu yili Lankasterlarning Yorklarga qarshi boshlagan urushida dastlab Lankasterlar tarafdorining qo’li baland keldi. Boy berilgan janglardan birida, 1460-yilda Richard Yorkskiy o’ldirildi. Ammo o’ldirilgan Richard Yorkskiyning og’li Eduard Yorklar to’dasiga boshchilik qildi, u lankasterlarni 1461-yilda ikki marta mag’lubiyatga uchratib, Londonni bosib oldi va o’zini Eduard IV nomi bilan qirol deb e’lon qildi. Genrix VI esa Tauer zindoniga qamab qo’yildi. 33 York to’dasi esa hokimiyatni uzoq muddatga o’z qo’lida ushlab turdi. 1470-1471-yillarda Lankasterlar o’z tomonlariga o`tgan yirik feodal Uorvik ko’magida hokimiyat tepasiga Genrix VI ni qaytadan tiklamoqchi bo’ldilar.Lekin buning uddasidan chiqa olmadilar. XV asrning ikkinchi yarmida feodallar to’s-to’poloni Angliyaning siyosiy taraqqiyotida katta ahamiyatga ega bo’ldi. XIV-XV asrlarda Angliyada ingliz millatining tarkib topa boshlashi uchun shart-sharoit vujudga kelmoqda edi. Territoriyaning umumiyligi va ekonomikaning umumiyligi ana shu vaqtlarda endi yetarli aniq namoyon bo’ldi. XIV-XV asrlarda Angliyada keng milliy bozor tashkil topib London mamlakatdagi savdo-sotiq oborotlarining kattagina qismini o’ziga jalb qilgan edi. XIV-XV asrlarda ingliz adabiyoti jahonga nom chiqargan bir qancha ajoyib asarlar berdi. 1066-yilgi normandlar istilosidan boshlab, avvalgi paytda ingliz jamiyatining turli milliy sostavini aks etirgan ikki tildan foydalanib kelindi. Qirol saroy zodagonlarining katta qismi fransuz tilida so’zlashardi. Aholining asosiy ommasi – dehqonlar va shaharliklar, o’rta va mayda feodallar ingliz tilida gaplashardilar. Ingliz tili yana bir qancha shevalarga bo’linib, ular orasida London shevasi yetakchi shevalardan edi. Aholi ko`pchiligining tili bo`lgan ingliz tili fransuz tilini xonadon hayotidan ham, jamiyat hayotidan ham asta-sekin siqib chiqardi. 1258-yildayoq qirol Genrix III Angliya aholisiga ingliz tilida bayonnoma bilan murojaat qilishi lozim bo’ldi. 1362-yilda Eduard III London shaharining petitsiyasiga javoban, «fransuz tili uncha ma’lum bo`lmaganligi» tufayli. Sudlardagi ishlar ingliz tilida olib borilsin, deb qaror chiqardi. XIV asrning ikkinchi yarmida Angliyada eng yirik asarlar paydo bo`lib, ularda London shevasi asosida rivojlangan ingliz tili o’ziga xos barcha lug’aviy-grammatik xususiyatlari bilan milliy adabiy til sifatida maydonga chiqdi. XV asrdagi ingliz madaniyatini rivojlantirishda Vilyam Kekston (1422-1491) katta ro’l o’ynadi. Kekston savdogar, tarjimon, matbaachi va noshir bo`lgan edi. Angliyada kitob chop qilish shu odam nomi bilan bog’langan (1477yildan). Kekston 100 ta kitob bosib chiqargan, bu kitoblarning ko`pchiligi ingliz tilida edi. Shular orasida Choserning 34 «Kenterberi hikoyalari», lotin klassiklari Siseron, Ovidiy va Vergiliyning inglizcha tarjimalari, E’zop masallari va boshqalar bor edi. Nazorat topshiriqlari: 1. Angliyada feodalizmning yemirilishi nechanchi asrga to`g`ri keladi? 2. Lankasterlar dinastiya nechanchi yillar keldi? 3. Kentdagi Jek Ked boshchiligidagi qo’zgolon qachon bo’ldi? 4. Ingliz millatininng shakllanishi nechanchi asrlarga to`g`ri keladi? 5. XIV-XV asrlarda Londonda axoli qanday tillarda so’zlashardi? 6. «Dahshatli sud kitobi» nechanchi yilda yozib tugatildi? 7. 1110-1135 yillarda Vilgelm Istilochining o`rniga kim taxtga o’tirdi? 8. Buyuk erkinlik hartiyasi nechta moddadan iborat edi? 9. Buyuk erkinlik hartiyasiga qachon imzo chekildi? 10. Angliyada shaharlarning rivojlanishi qaysi asrga to`g`ri keladi? 11. “Namunali parlament”da kimlar qatnashardilar? 12. 1343-yilda parlament hayotida qanday voqea yuz berdi? 13. «Yeschitor» ma’nosini ayting? 14. Angliyada krepostnoy yer-mulkning susayishiga nima sabab bo’ldi? 15. 1348 yilda Angliya hayotida nimalar ro’y berdi? 16. Angliyada «Lollardlar» deb kimlarni atashardi? 17. Uot Tayler qo’zgoloni nechanchi yilda tilga olina boshladi? 18. Uot Tayler qo’zgolonining asosiy tumanini belgilang? 35 3-MAVZU: XII-XIII ASRLARDA GERMANIYA, ITALIYA VA PAPALIK, SHTAUFENLAR IMPERIYASI Reja: 1. XII-XIII asrlarda Germaniya taraqqiyotining iqtisodiy va siyosiy xususiyatlari.Shtaufenlarning idora qila boshlashi. 2.Fredrix I Barbarossa va tashqi siyosati. 3.Fredrix Barbarossa va Velflar. 4.Innokentiy III davrida papalik.Shtaufenlar dinastiyasining qulashi Download 1.48 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|