Keyingi o’rta asrlar davri
Download 1.48 Mb. Pdf ko'rish
|
Jahon tarixi(Orta Asrlar tarixi) 2 kitob
|
Tayanch so’zlar, iboralar va tushunchalar:Feodal tarqoqlik, Kiyev
Rusi, knyazliklar, Buyuk Novgorod, Vladimir-Suzdal knyazligi,mo`g`ul- tatarlar,nemis va shved risarlari, dvoryan va Cherkov yer egaligi,Moskvani yuksalishi,Kulikovo jangi, markazlashgan davlat, Rus madaniyati. Rusda feodal tarqoqlik. 1.X asrning O’rtalarida vujudga kelgan qadimgi Rus davlati poytaxti Kiyev shahri bo`lgan. Slavyan qabilalari feodal jamiyatga urug’chilik jamoasining yemirilishi natijasida o’tdilar. Kiyev Rusining iqtisodiy va madaniy taraqqiyotida Vizantiyaning roli nihoyatda katta bo`lgan. Rus yerlarida X1 asr oxiri-XII asrboshlarida feodalizm uzil-kesil o’rnatildi. Mamlakatda bo’lingan iqtisodiy taraqqiyot, uning turli qismlarida yirik yer egalari, knyaz va boyarlarning kuchayishiga olib keldi. Kiyevdan uzoqdagi va endilikda yetarlicha rivojlangan Novgorod, Polosk, Smolensk, Rostov, So’zdal, Ryazan kabi yirik shaharlar o’z viloyatlarining mustaqil markazlari bo`lishga intilishar edi. Vladimir Monomax va uning o’g’li Mstislavning qipchoqlarga qarshi harbiy yurishlari, ularning xavfini vaqtinchalik bo`lsada bartaraf etdi va markaziy harbiy birlikka birmuncha zaruriyat bo’lmay qoldi. Yirik shaharlarning boyarlari bundan foydalanib, Kiyevga qaram bo`lmagan mustaqil knyazliklar barpo qilishga ko’maklashib, ayrim knyazlarni o’zlariga hukmdorlikka taklif qila boshladilar. Knyazlarning 1097 yili Lyubechda bo`lgan sezdi: «har kim o’z yurtiga ega bo’lsin» deb qaror chiqardi. Bu esa feodal tarqoqligi boshlanishini tantanali ravishda e’lon qilinishi edi. Solnomachi 1132 yili «butun Rus yeri bo’linib ketdi» deb yozgan edi. Rusda feodal tarqoqlik davri boshlandi. 77 Kiyev Rusi buyuk knyazlari hokimiyatining zaiflashuviga janubiy viloyatlardagi tushkunlik ham sabab bo’ldi. Kiyev va uning atrofidagi yerlarga turli knyazliklarning tahdidi, shuningdek ko’chmanchi poloveslar hujumlari to’xtovsiz davom etardi. Natijada XI asrdan boshlab ko`plab dehqonlar va shahar aholisi tinchroq joylarni axtarib, janubi-g’arbiy va ayniqsa Shimoli-Sharqiy, Volga-Oka daryolari havzasiga ko’cha boshladi. Yangi yerlarda tez orada Shahar va qishloqlar barpo yetilib, ulardagi aholi soni ko`payib bordi. Kiyev Rusidan mustaqil knyazliklar: Chernigov, Polosk, Pereyaslav, Galisk, Volinsk, Smolensk, Ryazan, Rostov-Suzdal, Novgorod yeri, Kiyev knyazligi va bir qator mayda knyazliklar tashkil topdi. Har bir knyazlik butunlay mustaqil bo`lib, o’zining ichki tartiblarinigina emas, balki tashqi siyosat olib borishi, urush va tinchlik muammolarini hal yetish huquqlariga ham ega edi. Rusdagi feodal tarqoqlikning to`rtta salbiy xususiyatini alohida ko`rsatish lozim: 1) o’zaro feodal urushlarining to’xtovsiz bo`lishi; 2) mamlakat mudofaa qobiliyatini zaiflashuvi; 3) knyazliklarning vorislar orasida taqsimlanib yanada maydalasha borishi; 4) knyazlar va mahalliy boyarlar orasida nizolarning kuchayishi hollari ro’y berdi. Novgorod yeri Kiyev bilan ochiqdan-ochiq aloqasini o’zgan birinchi mustaqil knyazlik bo’ldi. Kichkina qal’a sifatida paydo bo`lgan Novgorod X1 asrga kelib faqat Rus yerlarining emas, balki Yevropaning hunarmandchiligi va savdosi yuksak rivojlangan shaharlaridan biriga aylandi. Shahar muynalarga boy Shimoliy-Sharqiy rayonlarga hukmronlik qilardi. Novgorod bir necha savdo yo’llarining kesishgan yerlarida joylashgani, uning Boltiq dengizi orqali Yevropa, Volga daryosi va Kaspiy dengizi orqali esa Osiyo mamlakatlari bilan xalqaro savdo aloqalarini olib borishi imkoniyatini yaratdi. Shu sababdan novgorodda yaratilgan xalq og’zaki ijodi asarlari qahramonlari kemasoz- dengiz sayyohlari Sadko va Vasiliy Buslayevlar bo`lgan. X1 asrda Novgorodda an’anaga ko’ra knyaz-noib Kiyev Buyuk knyazining katta o’gli bo`lgan. Lekin bora-bora boyarlarning mavqei oshib, ular knyaz hokimiyatini cheklab qo’yganlar va Novgorod boyarlar respublikasiga aylangan. Novgorodliklar vechesi 1136-yili 78 Monomaxning nevarasi – Vsevolod Mstislavichni knyazlikdan chetlatib qamoqqa olishga qaror qilgan. Shu vaqtdan boshlab Shahar butunlay feodal respublikasiga aylanadi. Novgorodning siyosiy hayotida, xalq vechesida zodagon boyarlar ichidan saylanadigan shahar hokimi va «Shahar kengashi» va saylab qo’yiladigan yepiskop bosh rolni o’ynardi. Moskva, Rus yerlaridagi Kiyev, Galich-Volin, Vladimir – Suzdal knyazliklarida ham XII –XIII asrlar boyarlarning knyazlarga qarshi kurashi ostida o’tdi. Jumladan, Vladimir Monomaxning o’gli Yuriy Dolgorukiy XII asrda Rusning Shimoliy-Sharqida Volga va Oqa daryolari orasiga ko’chib kelib joylashgan hamda mahalliy tub fin-ugor qabilalari bilan yaqinlashayotgan aholiga knyazlik qilardi. Vladimir- Suzdal yerlarida XI-XII asrlar davomida: Rostov, Suzdal, Yaroslavl, Vladimir, Yurev, Dmitrov kabi shaharlarga asos solindi. Knyazlik yerlaridagi Kuchkova kishlog’ida 1147 yilning bahorida Yuriy Dolgorukiy Kiyev ustidan erishilgan g’alabalardan birini nishonlagan. Moskva deb atala boshlagan bu joyda 1156-yili yog’ochdan birinchi qal’a qurildi. Yuriy Dolgorukiyning avlodlari Vladimir yerlarida va Moskvada Ivan I. U Grozniyga (1584 y) qadar hukmronlik qildilar. Vladimir – Suzdal knyazligi kelajakda rus yerlarining birlashishiga asos bo’ldi. Moskva XIV asrda ana shu birlashish jarayonining markaziga aylandi. Kiyev Rusidan mustaqil knyazliklar. O’rta Osiyo va Kavkaz orti yerlarini bosib olgan Chingizxon Rus yerlariga 1223 yili bostirib keldi. Qipchoq xonlarining yerdam so’rab qilgan murojaatlariga javoban janubiy rus knyazlarining drujinalari Kalka daryosi bo’yida dushmanga ro’para bo’ldi. Mo`g`ul-tatarlar go’yo chekingan bo`lib, rus drujinachilarini chalg’itib, o’z otliq askarlari uchun qulay maydonga chiqib olib, ularni to`la mag’lubiyatga uchratdilar. Asir olingan knyaz va drujinachilar ustiga taxta bostirgan goliblar, uning ustida o’tirib bazm qurdilar. Shunday keyin mo`g`ullar Volga orti dashtlariga yo’l olib u yerda bir necha yil davomida Sharqiy yevropaga yangi yurishlarga tayyorgarlik ko’rdilar. 79 Mo`g`ul-tatarlarning Rusga qarshi keng ko’lamdagi hujumlari 1237 yilning oxirida boshlandi. Ularning 140 ming qo’shiniga Chingizxonning nevarasi Botu boshchilik qildi. Rus yerlarida davom etayotgan feodal tarqoqlik mo`g`ul-tatarlarga qo’l keldi. Dastlab qamal qilingan Ryazan shahri aholisining mardonavor qarshiligi kuchlar teng emasligidan natija bermadi. Vladimir knyazi o’ziga raqib hisoblangan Ryazanga yordamga kelmadi. Mudofaachilarning qat’iyatidan g’azablangan Botu shaharni butunlay vayron qilishni buyurdi. Shimoliy-Sharqiy Rusning ichkarisiga siljiy boshlagan dushman lashkarlari Kolomna ostonalaridagi jangda rus drujinachilarini engib, Moskvani egalladilar. Botu qo’shini 1238 yilining fevral oyi davomida Volga va Oqa daryolari havzasidagi 14ta rus shaxrini, jumladan Vladimirni vayronaga aylantirdi. Vladimir knyazi Yuriy Vsevolodovich qo’shini mart oyida Siti daryosi yaqinidagi jangda tor-mor kilindi, knyazning o’zi halok bo’ldi. Butunlay vayron qilingan Vladimir-Suzdal knyazligi shahar va qishloqlarida ming-minglab axoli halok bo’ldi, ko`plab qo’lyozmalar, moddiy madaniyat durdonalari yondirib yuborildi. Yangi yurishlar 1239 yilda boshlanib, Botuxonning asosiy qo’shinlari Rus yerlarining janubiy qismiga zarba berdi. 1240 yili Kiyev qamal va shiddatli janglardan keyin taslim bo’ldi. Janubiy Rus knyazliklari yerlari ham xarobazorga aylanti rildi. Bosib olingan yerlarda Chingizxon tuzgan saltanatning bo’linib ketgan qismlaridan biri, yangi davlat – Oltin O’rda qaror topdi. Hozirgi Astraxan shahri yaqinidagi Saroy shahri uning poytaxti edi. XIII asrning o’rtalaridan Rus knyazliklari Oltin O’rda xonligiga qaram yerlar sifatida, ularga katta o’lpon to`lay boshladi. Endi knyazlar mo`g`ul xonlaridan olingan yerlikka binoan o’z yerlarini boshqarar, xalqga zulm o’tkazib, ulardan og`ir soliqlar yigib olardilar. Knyazlarning o’zaro urushlarida Oltin O’rda xonlari o’z manfaatlarini ko’zlab goh birlariga, goh boshqalariga homiylik qilar, natijada yana oddiy xalqning qoni to’kilar, shahar va qishloqlar yonardi. Mo`g`ullar istilosi rus yerlaridagi iqtisodiy taraqqiyotga katta salbiy ta’sir ko’rsatdi. Mamlakatda iqtisodiy rivojlanish sekinlashdi. 80 XIII asrning boshlarida Boltiq dengizi kirg’oqlarida yashaydigan est, lit qabilalariga qarshi nemis feodallarining urushlarini Rim papalari Salib yurishlari deb e’lon qildi. Bu urushlar mahalliy aholini xristian katolik diniga o’tkazish bayrog’i ostida olib borildi. Urushlar natijasida nemislarning Livoniya ordeni risarlari yestlar yerlarini bosib olib Novgorod-Pskov knyazligi chegaralariga yaqinlashib qoldilar. Boltiqbo’yi nemis risarlari bilan hamkorlikda harakat qilgan shved feodallarining katta qo’shini 1240 yilning yozida Neva daryosi bo’ylab Novgorod yerlariga bostirib kirdi. Novgorod knyazi 18 yoshli Aleksandr Yaroslavich 1240 yil 15 yulda o’zining unchalik katta bo`lmagan drujinasi bilan shvedlar qarorgohiga qo’qqisdan hujum qildi. Yosh knyaz va uning dovyurak drujinachilari ko’rsatgan jasorat tufayli Aleksandrga Nevsqiy degan faxrli nom berildi. Bu nom tarixda asrlar bo’yi saqlanib kelmoqda. Mo`g`ul-tatar bosqinidan chetda bo`lgan Novgorod-Pskovning boy yerlari nemis risarlarini o’ziga tortardi. Bu borada ularni hatto shvedlarning muvaffaqiyasizliklari ham to’xtata olmadi. Pskov yaqinidagi Izborsk qal’asini 1240 yili olgan risarlar, Pskov noibi Tverdila va boyarlar xoinligidan foydalanib Shaharni egallashdi. Nemis feodallari o’sha yili qishdayoq novgorodning chegara rayonlariga ham bostirib kirishdi. Novgorodning dushmanga qarshi kurashini yana Knyaz Aleksandr Nevskiy boshqardi. Knyaz Suzdal qo’shini yordamida Pskov va unga qarashli yerlarni ozod qildi. Aleksandr Nevskiyning nemis risarlariga qarshi hal qiluvchi jangi 1242 yili 5 aprelda Chud ko’li ustida bo`lib o’tdi. Uning og`ir qurollangan otliq nemis risarlari bilan muz ustida jang qilishi oson bo`lishi haqidagi mo’ljali to`g`ri chiqdi. Jang boshlanishi bilan ritsarlarning pona shaklidagi asosiy kuchlari rus qo’shinining markaziga hujum qilib, uni yorib o’tmoqchi bo’ldi. Buni oldindan sezgan Nevskiy asosiy kuchlarni qanotda to’pladi. Markazni osonlikcha yorib o`tgan nemislar uchun kutilmagan voqea – yon tomondan kuchli hujum boshlanib, jang taqdirini hal qildi. Bu jangda nemis ritsarlaridan 500 kishi halok bo’ldi. Ko`p o’tmay Livoniya 81 ordenining Novgorodga kelgan elchisi rus yerlariga da’vo qilishdan voz kechganliklarini ma’lum qildi. Mo`g`ul -tatar istilosi hamda nemis va shved bosqinchilariga qarshi kurash.Oltin O’rda xavfi sharoitida Volga daryolari havzasidagi o’rmonzor viloyatlarga aholining ko’chib kelishi kuchaydi. Bu viloyatlardagi mavjud bo’sh unumli maydonlardan tashqari, ko`plab o’rmonlar ham daraxtlari kesilib, ekinzorlarga aylantirildi. Mazkur rayonlarda dehqonchilik va chorvachilik bilan bir qatorda hunarmandchilik ham rivojlangan. Bo’sh yerlarning yetishmasligi yangi qochoqlarni Volga orti rayonlariga o`tishga undadi. Aholi kelib joylashgan yerlar feodallarning e`tiborini tortib, ular knyazlardan olingan yerliklarga binoan ushbu yerlarning ham xo’jayiniga aylandilar. Yangi yerlarda ayniqsa Cherkov yer egaligi tez rivojlangan. Xuddi shu joylarda XIV-XV asrlar davomida hozirgi kunga qadar mashxur Troise-Sergiyev, Kirilo-Belozersqiy, Solovesqiy monastirlari tashkil topgan edi. Rusda ham yirik yer egalari o’zining harbiy xizmatkorlariga yerlarning bir qismini vaqtinchalik foydalanishga bo`lib bera boshladilar. Natijada feodal yer egaligining Yangi shakli – yerni shartli ravishda saqlash tartibi va feodallarning Yangi toifasi – dvoryanlar paydo bo’ldi. Yer egalari dehqonlarni krepostnoy qaramlikka tushirishga intildilar. Knyazlar farmoniga binoan XV asrning o’rtalaridan, dehqonlarni feodallardan ketish vaqtini yiliga bir muddat –Yuriy kuni (26 noyabr) bilan belgilab qo’yildi. Mo`g`ul-tatarlar istilosi natijasida rus shaharlari og`ir tatafotlar ko`rgan bo`lsada, ularning taraqqiyoti butunlay to’xtab qolmadi. Jumladan XV asrning ikkinchi yarmidan boshlab hunarmandchilikning turli sohalarida yuksalish boshlandi. Harbiy extiyojlarning o’sishi, ayniqsa qurilish va metallsozlik sohalarining taraqqiyotini tezlashtirdi. Asr oxiriga kelib o’q otadigan qurollar yasash markazlari paydo bo’ldi. Shu paytdan Moskva shahri hunarmandchilik markaziga aylandi. Novgorod, Pskov, Kolomna, Kostroma, Nijniy novgorod kabi Shaharlar iqtisodiy taraqqiyotida sezilarli siljishlar bo’ldi. Rus shaharlarining sharq va g’arb mamlakatlari bilan savdo-sotiq aloqalari jonlandi. 82 Mamlakatda iqtisodiy yuksalishning boshlanishi, qishloq xo`jalikining taraqqiyoti, Shaharlarda hunarmandchilik va savdo- sotiqning jonlanishi turli viloyatlar orasidagi aloqalarning kuchayishi – rus yerlarining birlashishiga yerdam berdi. Mamlakatning birlashishiga tashqi dushmanlarga qarshi, avvalo Oltin O’rda xonlari zulmiga qarshi kurash zaruriyati ko`p jihatdan katta ta’sir qildi. Rus yerlarini birlashtirgan “Rossiya” tushunchasi XV asrning oxirida, shu jarayonlarning natijasi sifatida vujudga keldi. Rusning turli knyazlari XIII asrning oxiridan rus yerlariga hukmronlik imkoniyatini beradigan Oltin O’rda yorlig’ini olish uchun kurash olib bordilar. Dastlab bu yerlikni Tver knyazlari qo’lga kiritdilar. Lekin XIV asrning boshidan yuksala boshlagan Moskva knyazlari ham yerlikka ega bo`lish uchun kurashga kirishdilar. Bu boradagi o’zaro kurash 1327 yili, Tverdagi xalq qo’zgolonini bostirishda O’daga yerdam bergan Moskva knyazi Ivan Kalitaning (1325-1340) g’alabasi bilan tugadi. Oltin O’rda Moskva knyaziga boshqa rus yerlaridan soliq yig’ish huquqini berdi. XIV asr 2-yarmida rus knyazlari orasidagi kurash yana keskin tus olib, Oltin O’rdaning rus yerlariga yangi hujumlari boshlandi. Kalitaning nevarasi Dmitriy Ivanovichning 1359 yili knyaz bo`lishi rus knyazlarining o’zaro urushlarida Moskvaning g’alabasi bilan tugashiga imkon berdi. Ruslarning mo`g`ul-tatarlarga qarshi urushlaridagi birinchi va muhim g’alabaga ham knyaz Dmitriy erishdi. Dastlab 1378-yili Ryazan yerlaridagi voqsa daryosi bo’yida Moskva qo’shini mo`g`ullar ustidan galaba qildi. Lekin hal qiluvchi jang 1380-yili 8-sentyabrda Dmitriy boshchiligidagi rus qo’shinlari bilan Oltin O’rda xoni Mamay qo’shini o’rtasida Don daryosi sohilidagi Kulikovo maydonida bo’ldi. Jangni Mamayning otliq askarlari boshlab berdi. Ular ruslarning oldingi saflariga hujum qildilar va uni qattiq jangda yanchib tashladi. Bir necha soat davom etgan jangda o’rdaliklar knyazning markazdagi katta polkini va qo’shinning chap qanotini siqib qo’yishdi. Jangning hal qiluvchi paytida Serpuxov knyazi Vladimir Andreyevich va Voyevoda Dmitriy Bobroqlarning pistirmadagi polki jangga kiradi. Rus otliqlari dushmanning orqa tomonidan zarba beradi. Natijada mo`g`ullar qo’shini 83 vahimaga tushib chekina boshlaydi. Knyaz Dmitriy Ivanovichga bu jangdagi g’alabadan so’ng Donskoy nomi berildi. Mo`g`ul-tatarlarning rus yerlaridagi hukmronligi Kulikovo jangidan keyin ham davom yetdi. Oradan ko`p o’tmay Oltin O’rda xoni To’xtamish 1382 yili qo’qqisdan Moskvaga hujum qildi. Bir qancha vaqt davom etgan mudofaani shahar aholisining o’zi tashkil qildi. Nijegorodlik rus knyazlari vositachiligida shaharga, avf va’da qilib kirgan mo`g`ullar o’z so’zlaridan qaytib katta qirg’in uyushtirdilar. Dushman ketganidan keyin Moskvadan 24 ming kishining o’ligi topildi. Shahar deyarli yonib kul bo’ldi. Qo’shni yerlardan lashkar to’plab kelgan knyaz Dmitriy Donskoyning yaqinlashuvi mo`g`ullarni Moskva yerlaridan ketishga majbur qildi. Bu borada bir tarixiy voqeaga alohida to’xtalish lozim. Rus yerlariga katta talafot keltirgan To’xtamishxon 1389-1391 va 1394-1395 yillardagi Temur qo’shinlarining hujumlariga bardosh bera olmadi. To’xtamish qo’shinlarini tor-mor qilgan Temur Oltin O’rdani vayronaga aylantirdi. Rus yerlarining mo`g`ul-tatar istibdodidan xalos bo`lishida Amir Temurning xizmatlari katta bo`lgan. Ivan III 1462-1505 yy va Vasiliy III 1505-1533 yy ning knyazligi davrida rus yerlarining Moskva atrofida birlashuvi tez sur’atlar bilan bordi. Ivan III davrida Yaroslavl va Rostov knyazliklari yerlari qo’shib olindi. Moskva knyazligiga 1471-1478 yillardagi urushlar natijasida Novgorod respublikasi ham qo’shib olindi. Nihoyat Ivan III davrida 1480 yili Moskva Oltin O’rdaga soliq to`lashdan bosh tortdi va shu tariqa mo`g`ul-tatarlarning rus yerlarida ikki yarim asrlik hukmronlikka chek qo’yildi. Rus yerlarining birlashishi davom yetib 1485 yili Tver knyazligi tugatildi. Pskov respublikasi yerlari 1501 yili, Litva bilan urush natijasida Smolensk yerlari 1514 yilda Moskvaga bo’ysundirildi. Nihoyat 1521 yili Moskvaga doim qaram bo’lib kelgan Ryazanda knyazlik hokimiyati tugatildi. Rus yerlarining Moskva atrofida birlashuvi mamlakatning kelajakdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotiga zamin tayyorladi. 84 O’rta asrlarda vujudga kelgan shaharlar boshqa mamlakatlardagi kabi Rusda ham madaniyat o’choqlariga aylandi. Hunarmanldchilik va savdo-sotiqning rivojlanishi bilimli kishilarga bo`lgan talabni oshirdi. Yirik shaharlarda maktablar ochildi. Jumladan Kiyevda X asrdayoq o’smirlar uchun, X1 asr oxirida esa qizlar maktabi ochildi. Arxeologiyaga oid qazilmalar X1-X111 asrlarda novgorodliklarda kayin po’stlog’iga yozilgan yorliklari yozuvning keng qo’llanilganidan darak beradi. Shikoyatnomalar, taklifnomalar, xo’jalik ishlaridagi farmoyishlar, savdo-sotiq va narx-navolar to`g`risidagi yozuvlar bitilgan kayin po’stloqlari topilishi fikrimiz dalilidir. Rusdagi me’morchilik san’atining yutuqlari ham moddiy madaniyatning yuksalib borganidan darak beradi. Kiyevdagi sofiya sobori (1037 y), Novgorod shaxridagi Sofiya ibodatxonasi (1052 y), Vladimirdagi Dmitrov sobori (1194-1197) kabi go’zal va muhtasham diniy inshootlar jahon madaniyati durdonalari qatoriga kiradi. XV asrda Moskva sobori qurilishiga chaqirilgan mashxur italyan me’mori Fioravantiga knyaz Ivan 111 Vladimir shahridagi XI asr oxirida qurilgan Uspenskiy soborini ko’rsatib kelishlarini buyurgan. Aytishlaricha, italyan me’mori rus ustalarining ijodiga yuksak baho berib, ibodatxonaning chiroyini yuksak baholagan. She’riyat soxasida qadimgi Rusning salmoqli asarlariga alohida to’xtalish lozim. Birinchi she’riy asar “Igor polki jangnomasi” 1185 yili Kiyevda qipchoq xoni Konchakning hujumi munosabati bilan yozilgan. Noma’lum muallif tomonidan bitilgan “Jangnoma” shaklan teran, vatanparvarlik ruxidagi va xavf-xatarlar paytida rus knyazlariga qarata qilingan donolarcha murojaatdir. Rus tarixida “Igor polki jangnomasi” boqiylik imtixonidan o’tdi. XIV asrda Kulikovo maydonidagi Rus g’alabasini tarannum etgan “Zadonshchina” dostonining muallifi unga ochiqdan-ochiq taqlid qilib yozgan. Nazorat topshiriqlari: 1. Rus yerlarining mo`g`ul tatarlardan xalos bo`lishida Amir Temur rolini ochib bering. 85 2. Rusda feodal tarqoqlik sabablari. 3. Kiyev Rusidagi mustaqil knyazliklar nomini sanab bering. 4. Kiyev Rusida Kiyev bilan aloqasini o’zgan birinchi mustaqil knyazlik nomini toping: 5. Moskva shahriga kim va qachon asos solganligini ko`rsating. 86 8- MAVZU: Х1-ХV ACRLARDA BURJUA MAFKURASINING SHAKLLANISHI. UYG`ONISH (RENESSANS) DAVRI R E J A: 1. G’arbiy va Markaziy Yevropadagi mamlakatlar tarixida renessansning yuzaga kelish muammolari. 2. Uyg`onish davrining boshlanishiga asosan turtki bo`lgan shart- sharoitlar. Ilk italyan Uyg`onishi. 3. Uyg`onish davrida inson shaxsining o`rni va ilk uyg`onish davri san’ati. 4. Sharqda Uyg`onish davrining o’ziga xosligi, Yevropada gumanizmning yoyilishi. Download 1.48 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|