«kichik biznes va xususiy tadbirkorlik» fanidan leksiyalar kursi

2. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni kredit bilan ta’minlash shakllari
Kichik biznesni kredit bilan ta’minlash deganda, bu ularga pul yoki tovar
shaklidagi vositalarni ma’lum muddatga haq to‘lash sharti bilan qarzga olish va
qaytarib berish yuzasidan kelib chiqadigan munosabatlar tushuniladi.
Kredit berilish muddatiga ko‘ra, uch turga bo‘linadi:
1. Qisqa muddatli kreditlar (muddati bir yilgacha bo‘lgan kreditlar).
2. O‘rta muddatli kreditlar (muddati bir yildan uch yilgacha bo‘lgan kreditlar).
3. Uzoq muddatli kreditlar (muddati uch yildan ortiq bo‘lgan kreditlar).
Xalqaro kreditlar berilish muddatiga ko‘ra birmuncha farq qiladi. Bunda bir
yildan besh yilgacha muddatga berilgan kreditlar o‘rta muddatli, besh yil va undan
ortiq muddatga berilgan kreditlar uzoq muddatli kreditlar deb hisoblanadi.
Kredit ob’ekti – bu har qanday pul emas, balki faqat vaqtincha bo‘sh turgan,
berilishi mumkin bo‘lgan pullar va tovarlardir.
Kredit to‘rt xil vazifani bajaradi:
Birinchidan, pulga tenglashtirilgan to‘lov vositalari (masalan, veksel, chek,
sertifikat va hokazolar)ni yuzaga chiqarib, ularni xo‘jalik oborotiga jalb qiladi.
Ikkinchidan, bo‘sh pul mablag‘larini harakatdagi, ishdagi kapitalga aylantirib,
pulni pul topadi, degan qoidani amalga oshiradi.
Uchinchidan, qarz berish orqali pul mablag‘larini turli tarmoqlar o‘rtasida qayta
taqsimlash bilan ishlab chiqarish resurslarining ko‘chib turishini ta’minlaydi.
To‘rtinchidan, qarz berish, qarzni undirish vositalari orqali iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantiriladi.

---

Kreditning quyidagi asosiy shakllari mavjud:
1. Tijorat krediti.
2. Bank krediti.
3. Iste’molchi krediti.
4. Davlat krediti.
5. Xalqaro kredit.
Tijorat krediti – bu sotuvchilarning haridorlarga tovar shaklida beriladigan
kreditidir. Bunda tovarlar ma’lum muddatda pulini to‘lash sharti bilan nasiyaga
beriladi. Tijorat kreditini nasiyaga oluvchi uning egasiga veksel (qarzning
majburiyatnomasi)ni beradi.
Bank krediti. Bank va boshqa kredit tashkilotlari pulni uning sohiblariga foiz
to‘lash sharti bilan o‘z qo‘lida jamlaydilar va o‘z nomidan qarzga berib, foiz oladilar.
Bunda uch sub’ekt:
- pul egasi;
- kredit tashkiloti;
- qarz oluvchining kredit aloqasi paydo bo‘ladi.
Banklar orasida tijorat banklari markaziy bo‘g‘in hisoblanadi. O‘zbekiston
Respublikasining «Banklar va bank faoliyati» to‘g‘risidagi Qonuniga ko‘ra, tijorat
banklari aksiyali, pay asosida tashkil topgan va xususiy bo‘ladiki, ular «kredit hisob-
kitob va o‘zga xil bank xizmati»ni ko‘rsatadilar.
Iste’molchi krediti. Tijorat banklari tadbirkorlik uchun firmalarga,
iste’molchilarga tovar sotib olish uchun qarz beradi. Buning natijasida iste’molchi
krediti paydo bo‘ladi. Masalan, AQSHda banklar iste’molchilarga kredit
kartochkalari beradi, ularga narxi 2500 dollarga qadar tovarlar harid etiladi, harid puli
banklar va magazinlar bergan schyotga qarab to‘lanadi. Bunday kredit g‘oyat
imtiyozli bo‘ladi, uning foizi boshqacha qarz foizidan kam bo‘ladi, xatto foizsiz ham
bo‘lishi mumkin.

---

Iste’molchi krediti aholining iste’mol ehtiyojlarini qondirishga mo‘ljallangan. U
tovar va pul shaklida bo‘lishi mumkin. Xususan, yakka tartibda uy-joy qurish
maqsadlariga beriladigan uzoq muddatli kreditlar – pul shaklidagi iste’molchi
kreditlaridir.Davlat krediti. Banklar davlatga ham qarz beradi. Shu bilan birga undan
qarz ham oladi. Bunda davlat krediti paydo bo‘ladi. Qarz va uning foizi byudjet
hisobidan qaytariladi. Davlat krediti sharoitida qarz beruvchilar kamdan-kam hollarda
banklar bo‘ladi. Ko‘pincha bu vazifani aholi, firma, korxona va tashkilotlar bajaradi.
Davlat qarzni turli shaklda, avvalo, davlat zayomlari shaklida oladi. Zayom
davlatning qarzdorlik guvohnomasi bo‘lib, u qarzni vaqti kelganda qaytarib olish va
foiz to‘lashni kafolatlaydi. Zayomlarni markaziy va mahalliy xokimiyatlar chiqaradi.
Zayomlar qarz haqi to‘lash jihatdan foiz to‘lanadigan, yutuq chiqadigan, ham yutuq,
ham foiz beriladigan va ba’zan, foizsiz ham bo‘ladi.
Halqaro kredit – bu ssuda kapitalining halqaro miqyosdagi harakati bo‘lib, bu
harakat tovar va valyuta ko‘rinishidagi mablag‘larni qaytarib berishlik, muddatlilik
va haq to‘lashlik asosida berish bilan bog‘liqdir.
Halqaro kredit munosabatlarida qatnashuvchi sub’ektlar bo‘lib, tijorat banklari,
markaziy banklar, davlat organlari, xukumat, yirik korporatsiyalar hamda xalqaro va
regional moliya-kredit tashkilotlari hisoblanadi.
2010 yilda tijorat banklari tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
qo‘llab-quvvatlash maqsadida 2009 yildagiga nisbatan 1,4 barobar ko‘proq kredit
resurslarini ajratish ustuvor yo‘nalish qilib belgilandi. Shu bilan birga,
mikrokreditlarning darajasi esa 1,3 barobarga o‘sishi kutilmoqda.