Кўллар морфологияси ва морфометрияси мавзуидаги маъруза машғулоти Маърузачи: ўкит. Саидова Д. А. Тошкент – 2023 Режа

Кўлнинг кенглиги (Вк) турли ҳисоблашларда ёки маълум кўллар гуруҳини ўзаро солиштириш мақсадида аниқланади. Кўлларнинг энг катта кенглиги, энг катта самарали кенглиги ва ўртача кенглиги сонли қийматлари бўйича бир-биридан фарқ қилади. Қуйида уларнинг табиий моҳияти, аниқланиш усуллари баён этилади:

• Кўлнинг кенглиги (Вк) турли ҳисоблашларда ёки маълум кўллар гуруҳини ўзаро солиштириш мақсадида аниқланади. Кўлларнинг энг катта кенглиги, энг катта самарали кенглиги ва ўртача кенглиги сонли қийматлари бўйича бир-биридан фарқ қилади. Қуйида уларнинг табиий моҳияти, аниқланиш усуллари баён этилади:
• а) кўлнинг энг катта кенглиги (Вмах), қарама-қарши қирғоқлардаги бир-бирларидан энг узоқ масофада жойлашган икки нуқтани туташтирувчи ва шу билан бирга кўлнинг максимал узунлигига перпендикуляр бўлган чизиқнинг қиймати. Бу чизиқ оролларни кесиб ўтиши мумкин, лекин ярим оролни кесиб ўтмаслиги керак;

б) кўлнинг энг катта самарали кенглиги (Вс), қарама-қарши қирғоқлардаги бир-бирларидан энг узоқ масофадаги нуқталарни туташтирувчи ва энг катта самарали узунликка перпендикуляр бўлган чизиқнинг узунлиги. Бу чизиқ оролни ҳам, ярим оролни ҳам кесиб ўтмаслиги керак;

• б) кўлнинг энг катта самарали кенглиги (Вс), қарама-қарши қирғоқлардаги бир-бирларидан энг узоқ масофадаги нуқталарни туташтирувчи ва энг катта самарали узунликка перпендикуляр бўлган чизиқнинг узунлиги. Бу чизиқ оролни ҳам, ярим оролни ҳам кесиб ўтмаслиги керак;
• в) кўлнинг ўртача кенглиги (Вўрт), кўлнинг сув юзаси майдони (Fк)нинг кўлнинг энг катта узунлиги (Lмах)га нисбати сифатида ҳисоблаб топилади:
• Вўрт = Fк / Lмах .
• Кўлнинг бош ўқи йўналиши кўлнинг энг катта узунлиги (Lмах)нинг умумий йўналишига қараб, бевосита жойнинг ўзида компас ёрдамида аниқланади.

Кўлнинг қирғоқ чизиғи узунлиги(
), қирғоқларни чегаралаб турган ягона "0" изобат узунлиги бўйича аниқланади. Бу кўрсаткичдан ташқари кўлнинг умумий (йиғинди) қирғоқ чизиғи узунлиги (lq) тушунчаси ҳам мавжуд. Бунда кўл қирғоқларини ифодаловчи асосий "0" изобат билан бирга кўлдаги барча орол ва оролчаларга тегишли "0" изобатлар узунликлари ҳам қўшиб ҳисобланади.
Кўлнинг қирғоқ чизиғи эгри - бугрилиги тегишли коэффициент-Кэ билан ифодаланади. Бу коэффициент қирғоқ чизиғи қиёфасининг сонли кўрсаткичи бўлиб, қуйидаги ифода билан аниқланади:

• ифодадаги белгилашлар юқорида келтирилган. Ушбу ифодадан кўрииб турибдики, Кэ "0" изобат (изогипс) билан чегараланган қирғоқ чизиғи узунлигининг майдони кўл майдонига тенг бўлган доирани чегараловчи айлана узунлигига нисбати билан ифодаланади. Демак, сув юзаси шакли мутлақ доира кўринишидаги кўлда Кэ=1 га тенг бўлади. Кўлларда қирғоқ чизиғи эгри-бугри бўлганлиги сабабли доимо Кэ > 1 шарти бажарилади.

Кэ =
/ 2