Kristallografiya va mineralogiya

Nazorat savollari: 
1. Volframit va sheelitga ta’rif bering. 
2. Vul’fenit haqida ma’lumot bering 
 
24. Fasfatlar 
Apatit – Ca
5
[PO
4
]
3
(F, Cl, OH)  
Grekcha «apato» - aldayman degan ma’noni bildiradi. Qadim vaqtlarda buni 
yangilishib prizmatik va nayzasimon qiyofadagi boshqa minerallar deb bilganlar 
(berill, turmalin va boshqalar).
Apatitning umumiy kimyoviy tarkibi quyidagicha belgilanishi mumkin: 
Ca
5
[PO
4
]
3
(F, Cl, OH). Tarkibiga bog‘liq ravishda quyidagilarga ajraydi: 1) 
ftorapatit – Ca
5
[PO
4
]
3
F, 2) xlorapatit – Ca
5
[PO
4
]
3
Cl, 3) gidroksilapatit – 
Ca
5
[PO
4
]
3
(OH). 
Aralashma sifatida doimo Mg, Sr, Ba, Ti, Si Mn ba’zan siyrak er 
elementlaridansseriy va ittriy uchraydi.
Singoniyasi geksagonal. Simmetriya ko‘rinishi dipiramidal L
6
PC. Ftorapatit 
uchun 
a
0
=9,38b 
c
0
=6,86b 
a
0
:c
0
=1:0,73. 
Kristall 
strukturasi. 
Elementar 
yacheykaning {0001} tekislikdagi proeksiyasi romb shaklida bo‘lib, uning 
uchlarida ftor ionlari joylashadi. Kal’siy ionlari N.V.Belov aniqlashicha s o‘qi 
bo‘yicha ustunchalar hosil qiluvchi trigonal prizmalarning ichidan joy oladi. Shu 
ustunchalar ikki xil bo‘ladi: birinchisi tuzilishiga ko‘ra ancha murakkab va har 
qaysi qavatda uchta prizmadan iborat bo‘lib, shu prizmalarning oltinchi darajali 
o‘q atrofida joylanish tartibi har qaysi qavatda har xil bo‘lganligi uchun, 
strukturaning asosi umumiy geksagonal qiyofada bo‘ladi, boshqalari oddiy bo‘lib 

---

225 
yakka – yakka uch yonli prizmalardan iborat. Shu ustunlarning har biri o‘zaro 
vertikal yo‘nalish bo‘yicha ichi bo‘sh oktaedr bilan navbatma-navbat o‘rin 
almashuvchi PO
4
tetraedrlar yordami bilan bog‘lanadi. Bo‘shliq devorlarida ftor 
anionlari trigonal prizmalarning ikki qavati markazida joylashadi. Apatit ko‘pincha 
to‘g‘ri tuzilgan, bo‘shliq devorlari orasida yoki ustida o‘sgan olti yoqli prizma, 
igna shaklida bo‘lib, ba’zan kalta ustunsimon yoki tabletkasimon kristallar holida 
topiladi. Apatit kristall agregatlar, druzalar va prizmatik qiyofadagi donador 
kristallar tarzida uchraydi. Apatitning ayrim kristallarining uzunligi 1 m.dan ortiq 
bo‘lib, og‘irligi 160 kg.dan ortiq. Cho‘kindi jinslarda apatitning har xil 
konkretsiyalar shaklida bo‘lgan, tarkibida juda ko‘p boshqa minerallar (kvars, 
glaukonit, kal’sit va boshqalar) zarralari aralashgan uyumlari juda ko‘p tarqalgan 
(24.1-rasm). Bunday uyumlar umumiy nom bilan fosforit deyiladi.
Apatitning rangi turlicha bo‘lib, ko‘proq shaffof, rangsiz, och yashildan 
zumrat yashilgacha, ba’zan havo rang, binafsha, qo‘ng‘ir bo‘ladi. Yaltirashi 
shishasimon bo‘lib, singan joylarida yog‘langandek ko‘rinadi. Sindirish 
ko‘rsatkichlari Nm=1,633; Np=1,629; Nm–Np=0,004 (ftorapatit uchun). Qattiqligi 
5. solishtirma og‘irligi 3,18 – 3,22. Ulanish tekisligi {0001} bo‘yicha mukammal 
emas.