Kristallografiya va mineralogiya

 
16. Minerallarni tabiatda hosil qiluvchi geologik jarayonlar 
Minerallar tabiatda har xil geologik jarayonlarda hosil bo‘ladi, buni genezis 
deb ataladi. Genezis so‘zi lotincha bo‘lib, kelib chiqishi ma’nosini anglatadi. Ba’zi 
minerallar Yer qobig‘ining vatlamlarida magmani sovishidan hosil bo‘ladi, 
boshqalari esa Yer ustiga otilib chiqqan vulqon lavalaridan vujudga keladi. Ayrim 
minerallar Yer ostidan chiqayotgan gazlarni, parlarni va issiq suvlarni sovushidan 
kristallanadi, ma’lum bir minerallar ko‘llarda, dengiz va okean tublarida, yerning 
ustki qismida ham hosil bo‘ladi. 
Minerallar ma’lum bir vaqt o‘tishi bilan uzluksiz ravishda o‘zgarib turadi va 
boshqa birikmalarga aylanadi. Mineral hosil qiluvchi gelogik jarayonlar energiya 
manbaiga nisbatan ikki katta genetik guruhga bo‘linadi: endogen va ekzogen, 
bulardan tashqari uchinchi guruh ham mavjud metamorfogen. 
 
16.1. Mineral hosil qiluvchi endogen jarayonlar 
Endogen jarayonlar er sharining ichki issiqlik energiyasi bilan bog‘liq. Bu 
jarayonda hosil bo‘lgan minerallar magmatik faoliyatining mahsulotlaridir. 
Endogen minerallar har hil haroratda kristallanadi. 
Ekzogen jarayonlar yerning ustki qismida sodir bo‘lib, quyosh energiyasi 
bilan bog‘liqdir, bu jarayonda hosil bo‘lgan minerallar past haroratda va normal 
bosimda kristallanadi. Ekzogen sharoitda hosil bo‘lgan birikmalarning modda 
manba’i er ustiga chiqib qolgan litosferadagi endogen minerallardir. 
Endogen sharoitda mineral hosil qiluvchi jarayonlar: 
magmatik; 
pegmatit; 

---

77 
albitit; 
skarn; 
gidrotermal; 
metamorfik 
Magmatik jarayonda minerallar asosan magmaning sovushidan kristallanadi. 
Magmatik jinslar kimyoviy va mineralogik tarkibiga ko‘ra besh turga bo‘linadi. 
1) o‘ta asos tog‘ jinslari (dunit, peridotit), tarkibida SiO
2
anionini miqdori < 
45 %. Mineral tarkibi – olivin, piroksen, magnetit, platinoidlar, olmos va 
boshqalar; 
2) asos tog‘ jinslari (gabbro, norit), SiO
2 
– 45%-55% Mineral tarkibi asos 
plagioklazlar, piroksen, amfibol, magnetit, ilmenit, pirritin, kobaltin, 
nikelin, xalkopirit va boshqalar; 
3) o‘rtacha tog‘ jinslari (diorit, adamellit) SiO
2 
– 55%-65%. Mineral tarkibi 
– o‘rta plagioklazlar, amfibol, biotit va boshqalar; 
4) nordon tog‘ jinslari (granit, granodiorit), SiO
2 
> 65%. Mineral tarkibi – 
nordon plagioklazlar, kaliy dala shpati, kvars, biotit; 
5) ishqorli tog‘ jinslari (sienit, nefelinli sienit), SiO
2 
– 55%. Minerallari – 
dala shpatlari, nefelin, egirin, sfen, kolumbit, tantalit. 
Mineral hosil qiluvchi pegmatit jarayoni magmatik o‘choqlarining yuqori 
qismida, yuqori bosimda sodir bo‘ladi. Pegmatitlar uchuvchan H
2
O, F, B, Li, Be va 
boshqa komponentlarga boy qoldiq magmadan magmatik jarayonning ohirlarida 
(700-400ºC) hosil bo‘ladi. O‘zining tuzilishi va mineral tarkibi bilan ajralib turadi. 
Pegmatitlar asosan nordon va ishqoriy magmatik tog‘ jinslari bilan genetik 
bog‘langan. Pegmatitlarning minerallari kattaligi jihatidan alohida ajralib turadi. 
Pegmatit hosil qiluvchi dala shpati kristallarining og‘irligi 10-100 t.ni, 
slyudalarning plastinkalari 5-7 m
2
ni, kvars kristallarining uzunligi 5-7 m ni tashkil 
qiladi. Bulardan tashqari pegmatitlarda turmalin, berill, kolumbit, tantalit, topaz, 
spodumen, lepidolit, volframit, molibdenit, kassiterit va boshqa sanoat uchun 
muhim minerallar uchraydi. 

---

78 
Agarda nordon va o‘rtacha tarkibli intruziv karbonat tog‘ jinslari orasiga, 
yuqori (400º-600ºC) haroratli gaz va parlar karbonatlar bilan reaksiyaga kirishib 
kontakt metasomatoz-skarn hosil qiladi. Skarn hosil qiluvchi asosiy minerallar – 
piroksen, granat, amfibol, skapolit, vollastonit va boshqalar. Skarnlar bilan temir, 
volfram, molibden, qo‘rg‘oshin, ruh konlari bog‘liq. Ularning ma’dan hosil 
qiluvchi minerallari – magnetit, gematit, sheelit, molibdenit, galenit, sfalerit. 
Harorat pasayishi (400º-50ºC) natijasida yuqori haroratli suv parlari va 
gazlar sekin-asta suvli eritmaga – gidrotermal suvga o‘tadi. Gidrotermal suvlar 
intruzivning o‘zidan ham magmatik jarayonning poyonida ajralib chiqishi 
mumkin. Gidrotermal suvlar yuqori darajada minerallashgan bo‘lishi mumkin va 
ulardan bevosita minerallar kristallanadi, ba’zi bir minerallar har xil birikmalarning 
o‘zaro reaksiyasi natijasida vujudga keladi. Gidrotermal suvlarning tog‘ jinslari 
bilan bevosita reaksiyasi natijasida ham ayrim minerallar hosil bo‘lishi mumkin. 
Gidrotermal suvlar yon tevarak tog‘ jinslari bilan reaksiyaga kirishishi natijasida 
yoriq atrofi metasomatitlari sodir bo‘lishi mumkin. Buning natijasida yon tevarak 
tog‘ jinslari metasomatik o‘zgarishlarga duchor bo‘ladi. Bular skarnirovanie, 
greyzenizatsiya, okvarsevanie, seritsitizatsiya, xlorizatsiya va boshqalar. 
Gidrotermal jarayonda polimetall, (qo‘rg‘oshin, ruh), mis, oltin, simob, 
surma, volfram, molibden, qalay, vismut, nikel, kobalt ma’danlarining asosiy qismi 
hosil bo‘ladi. Bular – galenit, sfalerit, xalkopirit, sof tug‘ma oltin va kumush, 
kinovar, antimonit, volframit, molibdenit, kassiterit, vismutin, nikelin, kobaltin va 
boshqalar.