Lim, fan va innovatsiyalar vazirligi toshkent moliya instituti andijon fakulteti

Markazlashmagan svodkalashda boshlang’ich ma`lumotlar dastlab mahalliy (tuman, viloyat) statistika tashkilotlarida qayta ishlanadi, so`ngra davlat agroiqtisodiyot va statistika vazirligiga yuboriladi. Bunday svodkalashda statistik kuzatish materiallarini tekshirish va tegishli tuzatishlarni kiritish yengillashadi, hududiy ko`rsatkichlarni hisoblash imkoniyati tug’iladi. Ammo markazlashmagan svodkalash ma`lumotlarning tarqoqlanishiga olib keladi. Shuning uchun ham statistika amaliyotida har ikkala ko`rinishdagi svodkalash uyg’unlashgan tarzda amalga oshiriladi.
Qayta ishlash texnikasiga qarab svodkalash qo`lda yoki mexanizatsiyalashgan usulda mashinada bajarilishi mumkin.
Mexanizatsiyalashgan usulda kam mehnat sarflanadi va svodkalash arzonga tushadi, uni bajarish muddati qisqaradi va olingan natijalarning aniqligi oshadi. Hozirgi kunda ko`pgina statistika tashkilotlari zamonaviy mikro EHMlar, va zamonaviy kompyuterlar bilan ta`minlangan.
Keng ma`noda svodkalash deyilganda to`plangan boshlang’ich ma`lumotlarni ilmiy tekshirishda ko`zlangan maqsad va vazifalar nuqtai nazaridan qayta ishlanishi tushuniladi. Bu holda svodkalash:

• 
  ma`lumotlarni guruhlash;
  
• 
  tipik guruhlar va guruhchalarni tavsiflovchi ko`rsatkichlar tizimini ishlab chiqish;
  
• 
  har bir guruh va guruhlar bo`yicha umumiy yakunlarni chiqarish;
  
• 
  guruhlash natijalarini statistik jadvallarga joylashtirish va ularni grafiklarda tasvirlash kabi bosqichlarni o`z ichiga oladi.
  

1.2. Guruhlash metodi: mohiyati, ahamiyati va turlari
Statistik kuzatish ma'lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilishning
keng tarqalgan metodlaridan biri guruhlashdir.
Statistik guruhlash deb ijtimoiy hodisa va jarayonlarni chuqur va har tomonlama o`rganish maqsadida eng muhim, xarakterli belgilar bo`yicha bir xil guruh va guruhchalarga ajratib o`rganishga aytiladi. Guruhlash o`rganilayotgan hodisaning xarakterli xususiyatini, undagi qonuniyatni aniqlashga imkon beradi. Ana shu tomoni bilan u ilmiy svodkalashning asosiy unsuri bo`lib hisoblanadi.
Arastu jamiyatdagi kishilarni 3 tabaqaga bo`ladi: 1) eng boy tabaqa; 2) o`rtacha boy tabaqa; 3) eng kambag’al tabaqa. Bulardan eng boy va o`rtacha tabaqalar go`zal fazilatlarga ega bo`lib, kambag’al kishilarda bu axloqiy fazilatlar yo`qdir, deb xulosa qiladi.
Guruhlash usuli ommaviy to`plamlarda miqdor o`zgarishlaridan sifat o`zgarishlariga o`tish jarayonini aniqlash maqsadida juda keng qo`llaniladi. Masalan, korxonalarni:
samaradorlik darajasi bo`yicha quyidagi uch guruhga:

• 
  ilg’or;
  
• 
  o`rta;
  
• 
  qoloq;
  

katta-kichikligiga qarab:

• 
  yirik;
  
• 
  kichik;
  

mulkchilik shakliga qarab:

• 
  davlat; jamoa;
  
• 
  xususiy kabi guruhlarga bo`lish mumkin.
  

Murakkab hodisalarni o`rganishda kombinatsion guruhlash usuli juda keng qo`llaniladi.
Guruhlash usuli yordamida bir-biri bilan bog’liq bo`lgan quyidagi uch turdagi vazifa echiladi:

• 
  hodisalar ijtimoiy-iqtisodiy tiplarga ajratiladi;
  
• 
  ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar tuzilmasi o`rganiladi;
  
• 
  hodisalar o`rtasidagi bog’lanish aniqlanadi.
  

Har qanday guruhlashni amalga oshirish uchun dastlab guruhlash belgisi va oralig’i aniqlab olinadi. Agar bular noto`g’ri belgilab olingan bo`lsa, u holda guruhlash ham siyosiy, ham iqtisodiy, ham ijtimoiy hayotni bo`yab ko`rsatuvchi natijalarni beradi.