М. Т. Миракмалов халқ табиий географик терминлари тошкент-2009

ёмғир – бир неча кун тўхтамай ёғадиган ёмғир; чиқ – шудринг (1,2); чиқтиғ
- қуёш чиқиши (1), Маҳмуд Кошғарийда кун чиқди - қуёш чиқди; шар –
шаҳар (1,2); шаҳр –шаҳар (1). 
XI асрга оид “Девону луғатит-турк”, “Қутадғу билиг” асарларидан сўнг 
географик терминшуносликка оид Абу Ҳайён ва Жамолиддин Туркий 
асарларида қўлланилган терминларни келтиришдан мақсад, XI ва XII – XIV 
асрлар оралиғида халқ оғзаки нутқида ишлатилган терминларни бир–бирига 
таққослашдир.
3-жадвал
Турли даврлардаги бир хил айрим терминлар қиёси
“Қутадғу 
билиг” 
(XI аср)
“Девону 
луғатит-
турк”
(XI аср)
Абу Ҳайён 
асарлари 
(XIII-XIV
асрлар)
Ж.Туркий 
асарлари 
(XIV-XV
асрлар)
Ҳозирги
шакли
Қайа
қайа
қайа
қоя
кўл (денгиз 
ҳовуз)
кол
кўл
кўл
Арт 
арт
орт, арт
Ботар
ғарб
Буз
буз
буз
буз
муз
Йаз, (ёз)
йаз (баҳор)
йаз (ёз)
йаз (ёз)
ёз
жар
жар 
жар
жар
Туби
тупи
типи
бўрон
Куз
қуз
қуз
қуз
кунгай
Қирағу
қирағу
(арким)
қираву
қираву
қиров
Ўбри
ўбри (обри)
ўр
ўр (ор)
чуқурлик
чиқ
чиқ
шудринг
Ўкуз
ўкуз
ўкуз
сай
дарё
озан (озан)
ўзан
ўзан
табиз
тибиз
тибиз
шўрхок
Тубрақ
тубрақ
топроқ
топрақ
тупроқ
XI асрда битилган, юқорида зикр этилган асарларда шуни кўриш 
мумкинки, қадимдан ишлатилиб келган туркий терминлар қаторига араб 
тили орқали (VII асрдан бошланган араблар истилосидан сўнг) ҳам турли 
терминлар кириб келган. Демак, милоднинг I асри ва VII асрларигача 

---

21
Туркистон халқлари кенг қўллаган туркий терминлар, арабларнинг зўрма-
зўраки олиб кирган араб терминлари билан бойиди.
XII-XIV асрларда эса мўғуллар истилоси сабабли кириб келган мўғулча 
терминлар ҳам туркий терминлар қаторидан ўрин олган.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, Туркистон заминидаги улкан тарихий 
ўзгаришлар, босқинчилик юришлари – аввал араблар, сўнгра мўғуллар 
истилоси натижасида ўша халқлар терминлари ҳам кириб келган ва ўрнашиб 
қолган.