Ma`deniyat taniw uzb

Me`morchilik. Xalq me`morchiligi. XIX asrga kelib O`rta Osiyo xonliklarida o`ziga xos 
me`morlik maktablari shakllandi. Xivada bino bezagiga olgan uch xil rang (ko`k, oq va qora) 
qo`llanilgan. Masalan, Muhammad Aminxon madrasasi (1851-52), kaltaminor (1885) va boshqalar. 
Buxoro me`morlik maktabiga xos uslublar Xalifa Niyozqul madrasasi, Sitorai Mohi xosa (XIX asr 
oxiri)da ko`zga yaqqol tashlanadi. Buxoro Arkidagi uy-joy binolari, atrofdagi guzarlar tarkibi, 
sinchkori uy-joy va hovlilar me`moriy uslubi, bezaklari yuksak san`ati va mahorati bilan 
hozirgacha alohida e`tiborni tortadi. Xiva shahrining Ichan qal`asidagi Sherg`ozixon madrasasi, 
Bog`bonli masjidi, Pahlavon Mahmud maqbarasi majmuoti, Toshhovli saroyi, Olloqulixon 
karvonsaroyi va timi, Muhammad Aminxon madrasasi, Kaltaminor va atrofidagi uy-joylar Xorazm 
me`moriy maktabi, mahalliy an`analari yangidan qad ko`tarib, rivojlanganidan darak beradi. Ichan 
qal`adagi eng baland Islomxo`ja minorasi (1908) Xorazm me`morchiligining eng so`nggi yorqin 
nidosi desak bo`ladi. Qo`qon maktabidagi me`moriy uslub xususiyatlarini Xo`ja Amir maqbarasi 
XVIII-XIX asr birinchi yarmida qurilgan Norbo`tabiy madrasasi, Dahmai Shohon va Modarixon 
dahmalari (1825), Norbo`tabiy va uning avlodlari maqbaralari hamda keyingi davrda bunyod 
etilgan Xudoyorxon o`rdasi, Andijon, Marg`ilon va Qo`qondagi jome masjid va madrasalar 
misolida kuzatish mumkin. 
Marg`ilondagi Said Ahmadxo`ja madrasasi, Shahrixondagi Ponsod masjidi, Andijondagi 
Jome madrasa masjidining ichki ko`rinishi Farg`ona me`morligining yuksak badiiy mahorati haqida 
tasavvur beradigan nodir manzarali bezaklarga boy. 

---

110 
Xalq me`morchiligining o`ziga xos tomonlari XX-asr boshlarida qurilgan Ayubboy, 
Olimxon hoji, Abdurahmon qozi, Sa`dixon qozi, Ahmadbek hoji va boshqa uylarda o`z ifodasini 
topgan.
Ayubboy uyi ikki hovlili (ichkari va tashqari), poydevori baland qilib qurilgan. Tashqari 
hovlida mehmonxona, G simon ayvon bo`lib, ayvonda qator o`ymakor ustunlar ishlangan. 
Mehmonxona ichki devorlaridagi tokchalar atrofi ganchkor turli shakllar hamda arabiy yozuvlar 
uyg`unlashgan naqshlar bilan bezatilgan. Shift bezagida qizil zaminda bosma handasiy naqshlar, 
islimiy bezaklar, markaziga esa muqarnasli havzak ishlangan.
Olimxon hoji uyi bir qavatli o`zaro mutanosib tarixga ega bo`lib, xom g`ishtdan qurilgan 
kvadrat dahliz, ikkita to`g`ri burchak tarhli xona va P simon ayvon, mehmonxonadan iborat. Dahliz 
va sharqiy xona evropacha uslubda pardozlangan, shiftlari ganchkor turunjlar bilan bezatilgan va 
och yashil zaminga naqshlar, deraza va eshiklarga shakldor hoshiyalar ishlangan. Xarbiy xona va 
ayvon mahalliy ayvonlarga muvofiq holda pardozlangan: qizil zaminda handasiy va islimiy 
naqshlar bilan bezatilgan. 
Sa`dixon qozi uyi ikki hovlili, o`zaro qo`shilib ketgan tashqari va ichkaridan iborat, bu ikki 
qismning kiriladigan alohida-alohida eshigi bo`lgan. Ko`cha tomon (tashqari) dahlizdagi molxona 
va unga taqab qurilgan ayvondan iborat. To`g`ri burchakli ichkari hovlida esa ikkita ayvonli xona 
va bir necha xo`jalik binolari qad ko`targan. Uning poydevori 2 m, uning birinchi qavati 
(tagxona)da molxona va omborxona joylashgan. Ayvonga toshdan ishlangan zina orqali chiqilgan. 
Zina bo`ylab temir panjara, ayvonning to`sinlari orasida toq o`rnatilgan. To`sinlarni salobatli 
yog`och ustunlar ko`tarib turgan. Ayvonlar tosho`choqlar bilan isitilgan. Xona devorlari tokchali 
ganchkor naqshlar bilan ishlangan. Shiftiga to`ldirib gul solingan. 
Andijonlik savdogar Ahmadbekhojining uyi P simon tarhli, janubga qaratib qurilgan. 
Uyning ikki qavatli g`arbiy qismi uy egasining idorasi vazifasini o`tagan, qolgan qismi turar joyi 
bo`lgan. Hovlining tevarak atrofi bo`ylab ayvon qurilgan. Ikkinchi qavat yo`lagi qator xonalarni 
birlashtirgan. Hamma darvoza va eshiklar an`anaviy holda hovli tomonga qaragan. Uyning idora 
vazifasini o`taydigan qismi evropacha usulda pardozlangan-shifti naqshinkor ganch bilan 
bezatilgan, katta xonalarga naqshinkor sirlangan pechlar qurilgan, devorlar tokchasiz bo`lib, 
moybo`yoq bilan pardozlangan, ayvon eshiklarining orasiga Farg`ona turar joylari uchun an`anaviy 
bo`lgan ko`k rangda islimiy va handasiy naqshlar ishlangan. Yog`och karniz jimjimador qilib 
o`yilgan. 
XIX - asr oxiri XX - asr boshlarida O`zbekistonning yirik shaharlari Toshkent, Samarqand, 
Buxoro, Qo`qonda rus harbiy muhandis va me`morlari tomonidan eng zamonaviy loyihalari asosida
ma`muriy va turar joy binolari qurilgan.
Bu loyixalar modern uslubida evropa me`morlariga taqlidan yaratilgan edi. Bular 
Toshkentdagi Romanov saroyi (1880), O`qituvchilar seminariyasi (1881), Erkaklar gimnaziyasi 
(1883), Marg`ilonda Farg`ona gubernatori qarorgohi (1885) va boshqalarni misol keltirish 
mumkin. 
“Nemis renessans” me`moriy uslubida esa asosan mehmonxonalar, savdo markazlari,
qurilgan: XX - asr boshlarida shaxsiy uylarni qurishda rus me`morlari mahalliy me`morlik 
an`analaridan ham keng foydalandilar – Toshkentdagi A.L.Polovtsev uyi (1900, hozirgi Xalq 
amaliy san`at muzeyi) qurilishiga mahalliy xalq me`morlari jalb etilgani uchun arxitektura
jihatidan keng omma e`tiborini qozondi.
XIX asrning ikkinchi yarmi o`zbek amaliy bezak san`atida hayotni chuqur his etish, san`at 
turlarining qadimgi, foydalaniladigan materiallarning xilma-xilligi, yuksak mahorat ko`zga 
tashlanadi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida san`atda soddalashtirishga intilish kuzatildi iqtisodiy va 
texnika taraqqiyotining yangi sharoitlarida yangi xususiyatlar yuzaga keldi. Bu davrda amaliy 
bezak san`ati sekin va notekis rivojlandi, unga uslubiy birlikning yo`qligi xos bo`lib, qarama-qarshi 
an`analar va xususiyatlarni kuzatish mumkin. Mavjud ijtimoiy-iqtsodiy sharoitlar amaliy bezak 
san`ati badiiy yo`qotishlarga olib keldi.