Макроиљтисодий мувозанат назарияси(Дж. Кейнс)


Ж.М.Кейнснинг иљтисодий љарашлари. Унинг "Бандлик, фоиз ва пул тўђрисидаги умумий назарияси" асари


Download 488 Kb.
bet43/63
Sana13.01.2023
Hajmi488 Kb.
#1092127
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   63
Bog'liq
ИЉТИСОДИЙ ТАЪЛИМОТЛАР ТАРИХИ

9.2. Ж.М.Кейнснинг иљтисодий љарашлари. Унинг "Бандлик, фоиз ва пул тўђрисидаги умумий назарияси" асари.
ХХ асрнинг биринчи ярмида иљтисодий инљирозларнинг дамба-дам такрорланиши туфайли кўпгина "капитализмни тартибга солишга" оид иљтисодий ђоялар сони кўпайди. Ана шундай йўналишнинг ёрљин тарафдори бўлиб инглиз иљтисодчиси Жон Мейнярд Кейнс (1884-1946) шуќрат љозонди. Иљтисодчи, давлат арбоби бўлган Кейнс Итон ва Кэмбридж университетларида иљтисодиёт ва математикадан таълим олди (1902-1906, 1909-1915) йилларда ўљитувчилик љилди. У 1920 йилдан Кэмбридж университетида профессор, 1913-46 йилларда иљтисодий журнал муќаррири бўлиб ишлади.
Унинг дунёљараши ўзи билим олган, сўнгра ўљитувчилик љилган Кембридж университетида шаклланди. У бу ерда иккинчи бир атољли олим - А.Маршал љўлида таълим олди, аммо унинг изидан бормади ва ўзига хос йўналиш яратди.
1913 йилда унинг биринчи асари - "Пул муомиласи ва Ќиндистон молияси" китоби чоп этилди. 1919 йилда "Версаль тинчлик шартномасининг иљтисодий ољибатлари" нашр этилиши билан у иљтисодчи сифатида кўпчиликка танилди. Бу асарида у шартномага нисбатан бир љанча танљидий фикрлар билдирган эди. Кейнс 20-30 йилларда иљтисодиётга оид бир нечта китоблар ёзди, аммо унга машќурлик келтирган бош асари - "Иш билан бандлик, фоиз ва пулнинг умумий назарияси" (1936) китобидир. Кейнснинг бу асарини тадљиљотчилар А.Смитнинг "Одамлар бойлиги....", К.Маркснинг "Капитал" асарлари билан бир љаторга љўядилар. У ХХ асрнинг энг атољли асарларидан биридир. Кўпчилик иљтисодчиларнинг айтишича Ж.М.Кейнснинг "Иш билан бандлик, фоиз ва пулнинг умумий назарияси" ХХ аср иљтисодий фанида бурилиш ясади ва кўп жиќатдан ќозирги даврда ќам мамлакатлар иљтисодий сиёсатини ифодалайди.
Унинг бош ђояси шундан иборатки, бозор иљтисодий муносабатлари такомиллашган ва ўзини - ўзи тартиблаб турувчи тизим ќисобланмайди ва шунинг учун фаљат давлатнинг иљтисодиётга аралашуви иш билан бандликни максимал ошириши ва иљтисодий ўсишни таъминлаш мумкин.
Ќаљиљатдан ќам 1929-1933 йиллардаги буюк турђунлик даври классикларнинг бозор иљтисодиёти ўзини-ўзи тартибловчи иљтисодиёт деган ђояси айни шароитда нотўђри эканлигини кўрсатди. Давлатнинг иљтисодиётга аралашувининг зарурлиги ва унинг ёрдамида иљтисодиётни тартиблаш мумкинлигини илмий жиќатдан асослаб берган буюк иљтисодчи Ж.М.Кейнс ќисобланади.
1940 йилда унинг "Уруш харажатларини љандай љоплаш мумкин" деган китоби нашр этилди. Бу асардаги бош масала капитализмни ољлаш, унинг инљирозларсиз ривожини таъминлашнинг абадийлигини исботлашга уринишдир. Унинг яратган назарияси иљтисодий таълимотлар тарихида алоќида ўрин эгаллайди ва бу ўзига хос инљилоб бўлди. Кейнс асосий асарининнг бошидаёљ классик мактабга љарши эканлигини баён этади.
Биринчи жаќон уруши даврида ва урушдан кейинги йилларда у пул муомиласи муаммосига алоќида эътиборини љаратди ва олтин стандартни тартибланадиган валюта билан алмаштириш ђоясини илгари сурди. Бундай тадбирнинг амалга оширилиши давлатнинг макроиљтисодий жараёнга таъсир кўрсатиш дастагига эга бўлиш имконини беради.
Асосий назарий муаммолар љиймат, капитал, иш ќаљи ва бошљалар бўйича асосланди. Психологик омилларнинг устунлигига ишонади ва љийматнинг мехнат назариясини, љўшимча љийматни инкор этади, уни ишлаб чиљариш омиллари концепцияси билан алмаштиради. Кейнс капитализм бозор иљтисоди иллатларини тўђирлаш учун давлатнинг иљтисодиётга фаол аралашуви тарафдори бўлиб чиљди. Ваќоланки, аввалги олимлар буни инкор этганлар ва инљирозни тасодифий вољеа деб ќисоблаганлар. Аввалги тадљиљотчилардан фарљли равишда "самарали талаб"ни, яъни истеъмол ва жамђаришни биринчи ўринга љўяди. У тадљиљотнинг макроиљтисодий услубини, яъни макроиљтисодий кўрсаткичлар бўлган миллий даромад ва жамђармалар ўртасидаги бођланиш ва нисбатларни тадљиљ љилиш ђоясини илгари сурди. Бу тадљиљот усули ўз даврида физиократлар (Ф.Кенэ, А.Тюрго) ва К.Маркс томонидан љўлланилган Кейнсча макроиљтисодий ёндошув, яъни алоќида хўжалик объектлари бўлган фирмалар иљтсодиётини таќлил этиш расм бўлган эди. Фирманинг ривожи миллат мамлакат равнаљи билан бир деб љаралар эди. Асосий эътибор умумий иљтисодиётга эмас, балки фирмага љаратилган эди. Кейнс таълимоти иљтисодий сиёсат билан чамбарчас бођлиљдир, агар Маркс капиталистик тизимнинг емирилишини башорат љилган бўлса, Кейнс капитализмнинг муќандиси сифатида уни таъмирлаш йўлларини аниљлаб берди.
Кейнснинг умумий бандлик назарияси љуйидагиларга асосланади: Иш билан бандликнинг ортиши туфайли миллий даромад ва истеъмол ортади, аммо истеъмол даромадга нисбатан секинрољ ортади, чунки даромад ортиши билан "жамђаришга интилиш" кучаяди. Унингча, асосий психологик љонун шундан иборатки, одамлар одатда даромадлар ортиши билан истеъмолни ќам ўстиради, аммо бу ўсиш даромадлар даражасида бўлмайди. Ољибатда даромадлар ўсиши билан жамђариш ортади ва истеъмол нисбати камайиб боради. Охирида эса "самарали талаб" камаяди, талаб шундай йўл билан ишлаб чиљариш ќажмларига ва бандлик даражасига таъсир этади.
Истеъмол талабининг етарлича ўсмаслиги янги инвестицияларга ќаражатларнинг ошуви йўли билан љопланиши, яъни ишлаб чиљариш истеъмолининг ишлаб чиљариш воситаларига љараб ошуви йўли билан љопланиши мумкин. Шу сабабли инвестицияларнинг умумий ќажми бандлик ќажмини белгилашда ќал љилувчи ролни ўйнайди. Кейнснинг фикри бўйича инвестициялар ќажми инвестицияларга бўлган интилишга бођлиљ. Соќибкор инвестицияларни капиталнинг "энг юљори самарадорлиги" фоиз даражасигача пасайган пайтгача кенгайтиради (фойда нормаси - ўлчанадиган рентабеллик). Љийинчилик шундаки, капиталнинг рентабеллиги пасаяди, фоиз даражаси эса мўътадил бўлади. Бу ќолат янги инвестициялар учун имкониятни пасайтиради, демак, бандлик ўсиши ќам камаяди. Капитал "энг юљори самарадорлиги"нинг пасайиши капитал массасининг ўсиши, шунингдек, капиталист - тадбиркорларнинг бўлажак даромадларига ишончсизликка "мойиллиги" билан тушинтирилади. Кейнс таълимоти бўйича бандликнинг умумий ќажми уч омилга - "истеъмолга мойиллик", "энг юљори самарадорлик" ва "фоиз нормаси"га бођлиљ.
Кейнс очган "асосий психологик љонун" унингча исталган жамият учун љўлланилиши мумкин ва истеъмол талабининг камомади асрий тенденцияга эга ќамда барча учун ягона истеъмол љонуни мавжуддир.
"Капиталнинг энг юљори самарадорлиги" љўшимча капитал бирлиги томонидан вужудга келтириладиган бўлажак фойданинг шу бирликка кетган ишлаб чиљариш чиљимларига нисбатидир. Кейнснинг фикрича, даромад, фойда келтирадиган нарсалар капитал ќисобланади (бошља омилларда ќам шундай). Унингча, капитал ноёблиги, яъни чекланганлиги туфайли фойда келтиради. Капиталнинг кўпайиши борасида унинг самарадорлиги ёки фойдалилиги камайиб боради. Илмий-техника тараљљиёти шароитида ва капиталнинг тез жамланиши туфайли бир авлод умри давомида "капиталнинг энг юљори самарадорлиги" нолга тенглашиши мумкин дейди у. Капиталнинг самарадорлиги психологик омилларга бођлиљ экан, энди капиталистнинг ўз корхонасининг келажагига берадиган баќоси унинг кайфиятига љараб ўзгаради.
Кейнс фоизга алоќида эътибор беради, уни пул љарзи учун берилган ќаљ деб ќисоблайди. Фоиз унингча муомиладаги пул миљдорига ва "ликвидлик афзаллиги"га бођлиљ (ликвидлик-пулга тез айлана олиш, љадрлилик демакдир). Унинг миљдори "ликвидлик афзаллиги"га тўђри ва муомиладаги пул миљдорига тескари пропорционалдир.
Кейнснинг фикрича, фоиз нормаси маълум даврга ликвидлиликдан, яъни бойликнинг ликвид, пул шаклидан воз кечиш ќисобига бериладиган мукофотдир. Бойликнинг пул шакли энг ќаракатчан ва љулайдир, шу сабабли капиталист доим ўз бойлигини пул шаклида саљлашга ва ундан ажралмасликка интилади. Мана шу ният, мана шу иштиёљ Кейнс томонидан "ликвидлик афзаллиги" деб аталади. Бу капиталист ликвид шаклида саљламољчи бўлган ресурсларнинг миљдори билан ўлчанади.
Кейнснинг умумий назариясида инвестицияларнинг умумий бандлик хажмини аниљлашдаги асосий роли тўђрисидаги тезис муќимдир. Улар истеъмол талабининг етарли эмаслигини кенгайтириш масаласи истеъмол талаби ошувидан алоќида љўшимча ишчиларни жалб этишга олиб келади., бу эса бандлик. инвестициялар туфайли бандликнинг дастлабки ўсуви яна љўшимча бандликни вужудга келтиради, чунки љўшимча ишчиларнинг талабини љондириш зарурати туђилади. Љўшимча бандликнинг ўсиш коэффициентини Кейнс мультипликатор деб атайди, у бир томондан инвестияларнинг ўсиши, иккинчи томондан бандлик ва даромадларнинг ўсиши ўртасидаги нисбатни кўрсатади. Мультипликаторнинг формуласи:


Download 488 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   63




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling