Metodologiyasi

1 Qarang: Abu Rayhon Beruniy. 100 hikmat. — Т.: «Fan». 1993. 15-b. Jo‘rayev 
N. Tarix falsafasining nazariy asoslari. — Т.: «Ma’naviyat». 2008. 81-b.

---

ratishi lozim. Bunda tadqiqotchi tomonidan manbalardagi qayd 
etilmagan va yashirin axborotlarni izlash va ularni tadqiqotga 
jalb eta olishi layoqati alohida o‘ringa ega. Bu o‘rinda yozma 
manbalardagi asosiy xususiyatlardan biri bo‘lgan manbaning tili 
masalasi ham muhim ahamiyat kasb etadi.
I.Kovalchenko yashirin axborotlarni aniqlash imkonini beruvchi 
manbalarni tahlil qilishning tizimli yondashuvi metodini ilgari sur- 
di. (Mantiqiy yondashuv ham yashirin axborotni aniqlash imkonini 
beradi—Z.I.) Manbalarni tizimli tahlil qilish orqali axborotlaming 
ishonchli ekanligini ham tekshirish imkoniyati yuzaga keladi.
Postmodernistlarda manbaning matni. 
Keyingi yillarda m an­
baga matn sifatida qarash fikri yuzaga kelgan. M atnlar o‘tmishda 
sodir bo‘lgan voqealarni mantiqiy, til, notiqlik qonuniyatlari aso­
sida «qaytadan so‘zlab» berishi mumkin. Natijada tarixiy voqelik 
shakli, mazmuni hamda mohiyati jihatidan o‘zgarishga «uchray­
di». Y.Lotman tildagi mavhumlik yoki umumiylik va uning tav- 
sifga va tavsiflanayotgan obyektga ta’siridan kelib chiqadigan til 
muammosiga e’tiborni qaratadi. Bu yerda manba tilining tad­
qiqotchi tiliga tarjima qilish muammosi ham mavjud1.
Biz biladigan o‘tmish — bu tarixchining konstruksiyasidir. Bun­
da manbani o‘z ichida barcha haqiqatni yashirib turgan idishga 
o'xshatish mumkin. Uning og‘zini ochib, ichidan ana shu tarixiy 
haqiqatni, ya’ni tarixiy voqeliklar va ularning tafsilotlarini, sabab 
va oqibatlarini anglatuvchi axborot va ma’lumotlarni olish mum­
kin. Biroq tarixiy manbasiz tarixiy tadqiqotni amalga oshirish 
m umkin emas yoki manbaga asoslanmagan tadqiqot tadqiqot hi- 
soblanmaydi. Manbalarga tayangan holda narrativ shakllantirila- 
di. Biroq bu yerda tarixiy manba narrativini tarixiy ijod narrativi- 
ga aylantirish asosiy vazifa emas. Y. Topolskiyning ta’kidlashicha, 
tarixchi o‘tmish bilan muloqotga kirisha olmaydi va ular o‘rtasida 
aloqadorlik mavjud emas, biroq tarixchini voqelik bilan juda zaif 
bo‘lgan «tola» bog‘lab turadiki, uni inkor qilish mumkin emas.