Microsoft Word +++Jinoyat huquqi Umum. Rustambayev 2006. doc

3. Ijtimoiy xavfli oqibat 
Jinoiy oqibat jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan obyektdagi 
ijtimoiy zararli o‘zgarishlar shaklida namoyon bo‘ladi. Tajovuz predmetini 
yo‘qotish (mulkning yo‘q qilinishi, hayotdan mahrum qilish, davlat sirlari 
bilan bog‘liq hujjatlarni yo‘qolishi), tashkilot, korxona, muassasalarining 
normal faoliyat olib borishining, fuqarolarining ijtimoiy, mehnat, uy-joy, 
saylov va boshqa huquqlarining buzilishi ijtimoiy xavfli oqibat 
hisoblanadi. 
Jinoiy oqibat tajovuz obyektlarida g‘ayriijtimoiy o‘zgarishlarni 
keltirib chiqarganligi sababli, ularning tarkibiy tasnifi ham to‘g‘ridan-
to‘g‘ri bu obyektlarning tarkibiga bog‘liqdir. Shunday qilib, jinoyatlar 
siyosiy va iqtisodiy zararni davlatga, shaxsga qarshi jismoniy va ruhiy 
ziyonni keltirib chiqaradi. 
Jinoyatlar o‘zining tuzilishiga ko‘ra oddiy(bir vaqtdagi va bir 
negizdagi) va murakkab (ikki obyektli, davomiy) bo‘ladi. Bunday tasnif 
yoki jinoyat tarkibining ikki obyektdan iboratligi, yoki bir obyektning 
mohiyatidan, yoki zararli o‘zgarishlarni qilish jarayonining o‘ziga xosligi 
bilan belgilanadi. Masalan, bosqinchilik ikkita obyektli jinoyat hisoblanib, 
ular shaxsning sog‘lig’i va fuqarolarning mulkiy manfaatlaridir. 
Moddiy tarkibli jinoyatlar obyektiv tomonining ikkinchi zaruriy 
belgisi jinoiy oqibatdir. 
Jinoiy oqibat deganda qilmishning sodir etilishi natijasida jinoyat 
huquqi bilan qo‘riqlanayotgan ijtimoiy munosabatlarda yuz bergan 
o‘zgarish tushunilishi kerak. Shuningdek,, oqibat ijtimoiy munosabatlarga 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri zarar yetkazadi yoki bevosita zarar yetkazish xavfini 
tug‘diradi. Jinoiy oqibatlar Jinoyat kodeksi tomonidan qo‘riqlanayotgan 
ijtimoiy munosabatlarni ma’lum darajada o‘zgartiradi(masalan, o‘zganing 
shaxsiy mulkiga zarar yetkazish, insonni hayotidan mahrum qilish, 
shaxsning sog‘lig’iga zarar yetkazilishi va hokazolar). 
Kelib chiqqan oqibat moddiy bo‘lmasligi ham mumkin (masalan, 
fuqarolarning teng huquqliligi, yozishmalar siri, telefon so‘zlashuvlari, 
boshqa xabarlarni eshitshi, fuqarolar bilan munosabatda bo‘lish, vijdon 
erkinligini buzish va hokazolar). 

---

136
Moddiy va jismoniy zararni aniq o‘lchash imkoniyati mavjud. 
Shuning uchun bunday zararni jinoyat tarkiblarida miqdoriga ko‘ra 
farqlaydilar. Bunda oddiy, og‘irlashtiruvchi va maxsus tarkiblarga bo‘lish 
odat qilingan. Misol uchun mulkni talon-taroj qilishda: talon taroj oddiy, 
ko‘p va juda ko‘p miqdorda bo‘ladi ( shu asosda differensiallashtiriladi).
JKning atamalarning huquqiy ma'nosi bo`limida ko`p miqdordagi 
zarar, ancha miqdordagi zarar, juda ko`p zarar, juda ko`p miqdor, ko`p 
bo`lmagan zarar, ko`p miqdor, ancha miqdorlarning eng kam oylik ish 
haqining muayyan baravari miqdorida hisoblanishining aniq mezonlari 
belgilab qo`yilgan. 
Biroq moddiy zararlarning siyosiy, mafkuraviy, tashkiliy, ruhiy, 
ijtimoiy va boshqa tomonlarini o‘lchash ancha murakkabdir. Bunday 
zararlarni o‘lchash birligi sifatida vaqt, tajovuz obyektida zararli 
oqibatining cho‘zilishi(davomiyligi), yetkazilgan zararning chuqurligi, 
qaytarib bo‘lmasligi kabilar tan olinadi. Nomoddiy oqibatni aniq 
o‘lchamay, aniqlamay turib, quyidagi savollarga javob topish mushkuldir: 
qilmish ijtimoy xavflimi yoki kam ahamiyatlimi? Jinoyat sodir etilganmi 
yoki huquqbuzarlikmi? Shaxsni jazoga tortishda yetkazilgan zararning 
ijtimoiy xavfliligi hisobga olinishi kerakmi? Misol uchun, ma’muriy 
mayda bezorilik jinoiy bezorilikdan jamoat tartibini buzishdagi qo‘pollik 
darajasining belgilariga qarab farqlanadi. Bezorilikdan kelib chiqadigan 
zarar murakkab tarkibli bo‘lib, bir qator tashkiliy, jismoniy, mulkiy, 
ma’naviy oqibatlardan iborat bo‘ladi. Sodir etilgan qilmishda 
yuqoridagilarning barchasi yoki ayrimlari mavjud bo‘lishi mumkin. Agar 
bezorilik nomoddiy va nojismoniy bo‘lmagan zararning o‘zi bilan 
cheklangan bo‘lsa, bunda tashkiliy yoki ma’naviy zararni o’lchash 
masalasini hal qilish zarur bo‘ladi. Bunda jinoyatning davomiyligi, sodir 
etilgan qilmishning joyi, vaqti, sharoiti, ishtrirokchilarning xususiyati kabi 
masalalar inobatga olinadi. Ijtimoiy xavfli qilmish natijasida kelib 
chiqadigan oqibatlarni moddiy va nomoddiy turlarga bo‘lish mumkin. O‘z 
navbatida moddiy oqibatlarni mulkiy va shaxsiy xususiyatdagi ikki to‘rga 
ajratish mumkin: 
Moddiy xususiyatdagi oqibatlar ma’lum o‘lchovga ega. Masalan, 
sog‘liqqa qarshi jinoyatlar, oqibatlariga qarab yengil, o‘rtacha og‘ir va 
og‘ir tan jarohatlariga ajratiladi. Yetkazilgan zarar obyektini aniqlash 
jinoyatni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish va adolatli jazo tayinlanishida muhim 
ahamiyatga egadir. 
Moddiy tarkibli jinoyatlarda sodir etilgan qilmishning oqibatlari bu 
qilmishlarni oxiriga yetkazilgan jinoyat sifatida kvalifikatsiyalash 

---

137
imkoniyatini beradi. Qonunda ko‘rsatilgan oqibatlarning kelib 
chiqmaganligi qilmishlarni jinoyatga suiqasd qilish sifatida baholash 
imkonini beradi. Ayrim hollarda aynan qilmishning oqibatlari jinoyatning 
ma’muriy huquqbuzarliklardan farqlovchi belgisi hisoblanadi. 
Jinoyat huquqiy normalarda oqibatning ko‘rsatilish shakllari turli xil 
bo‘lishi mumkin. Ba’zi hollarda Jinoyat kodeksining moddasida oqibat 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatiladi(masalan, Jinoyat kodeksining 104-
moddasida qasddan badanga og‘ir shikast yetkazishning ta’rifi berilib, 
ushbu jinoyatning oqibatlari aniq ko‘rsatilgan). Ayrim hollarda oqibat 
jinoyat huquqiy me’yorlarni izohlash yo‘li bilan aniqlanadi. 
Jinoyat tarkibining moddiy va formal jinoyatlarga bo‘linishi jinoyatni 
tamom bo‘lish vaqtini aniqlash va uni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish uchun 
ahamiyatlidir. 
Jinoiy oqibatning kelib chiqishi bilan jinoyat tarkibi tugaydi. Biroq 
ayrim hollarda, jinoyatni tamom bo‘lgan deb topish uchun zaruriy element 
hisoblangan oqibat kelib chiqqandan so‘ng ham bir qator oqibatlarning 
kelib chiqishi davom etadi. Bunday oqibatlar qo‘shimcha yoki navbatdagi 
oqibat deb nomlanadi. Jinoyatni kvalifikatsiyalashda ular ahamiyat kasb 
etmaydi, sud tomonidan og‘irlashtiruvchi holat sifatida inobatga olinadi. 
Misol uchun jabrlanuvchi o‘ldirilganidan so‘ng uning rafiqasi kasal bo‘lib 
qolishi, onasining aqldan ozishi va hokazolar. Mana shu holatlar sud 
tomonidan og‘irlashtiruvchi holat sifatida tan olinishi mumkin, qachonki 
ularning jinoiy qilmish bilan bog‘liqligi isbotlangan bo‘lsa. Xo‘jalik va 
mansabdorlik jinoyatlarida qo‘shimcha oqibat boy berilgan foyda, turli 
neustoykalar bo‘lishi mumkin. 
Shunday holatlar ham bo‘ladiki, sub’yekt kelib chiqishini 
xohlamagan, lekin oldindandan ko‘ra bilgan oqibatlar mustaqil jinoyat 
sifatida topiladi hamda jinoyatlar jami bo‘yicha ikki yoki undan ortiq 
jinoyatlarni sodir etganlik uchun javobgarlikka tortiladi. Masalan, agar 
sub’yekt avtomashinani olib qochib, g‘ildiraklari va magnitafonini yechib 
olib, mashinani odam ko‘rmaydigan joyga tashlab ketsa va bu yerda 
mashina yaroqsiz holatga kelib qolsa uchta jinoyatning jami bo’yicha 
avtomashinani olib kochish, o‘g‘rilik va mulkka zarar yetkazish uchun 
javobgar bo‘ladi.
Jinoyat qonunida bir nechta murakkab tarkibli, ikki oqibatli 
jinoyatlar ham o‘z ifodasini topgan. Bunday jinoyatlar kvalifikatsion 
tarkibli deb nomlanadi. Bularga jabrlanuvchining o‘limiga olib kelgan 
og‘ir tan jarohatini yetkazish, insonlarni qurbon bo‘lishiga olib kelgan, 
mulkni nobud bo‘lishiga sabab bo‘lgan og‘ir oqibatlarni keltirib chiqargan 

---

138
davlat sirini oshkor qilish va boshqalar. Bunday jinoyatlarda obyektga 
birinchi zararni yetkazuvchi asosiy jinoiy oqibat - bu tan jarohatini 
yetkazish, mulkni nobud qilish. Ikkinchisi, esa keyin kelib chiqqan og‘ir 
oqibatlar, bo‘lib bular ham moddaning dispozitsiyasida ko‘rsatilgan 
zaruriy oqibat hisoblanadi. Bunda aybning shaklida ham o‘ziga xos tomoni 
bor: asosiy oqibatga - to‘g‘ri qasd; ikkinchisi - albatta, ehtiyotsizlik 
orqasida ro‘y bergan bo‘ladi. 
Jinoyat huquqida alternativ, formal tarkibli jinoyatlar tushunchasi 
ham mavjud. Bular qatoriga obyektiv tomoni ikki mustaqil qismlardan 
tashkil topadigan jinoyat tarkibini kiritish darkor: bittasida faqatgina 
qilmishni sodir etilishi nazarda tutiladi, ikkinchisida qilmish bilan bir 
qatorda ijtimoiy xavfli oqibatni kelib chiqishi nazarda tutiladi. Misol 
uchun, Jinoyat kodeksi 186
1
–moddasida etil spirti, alkogolli mahsulot va 
tamaki maxsulotini qonunga xilof ravishda ishlab chiqarish yoki 
muomalaga kiritish, shunday harakatlar uchun ma’muriy jazo 
qo‘llanilganidan so’ng yoki ancha miqdorda sodir etilganligi uchun 
javobgarlik belgilangan. Ko‘rinib turibdiki, ushbu jinoyatning obyektiv 
tomoni ma’muriy jazo qo‘llanganidan so’ng ijtimoiy xavfli qilmishni sodir 
etishda; yoki ijtimoiy xavfli qilmish natijasida ancha miqdorda zarar 
yetkazilishida ifodalanadi. 
Ijtimoiy xavfli oqibatning ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 
1. 
Zarar va uning miqdori qilmishni kriminalizatsiya va 
dekriminalizatsiya qilish uchun asosiy mezon hisoblanadi; 
2. 
Jinoyatlar va ularning tarkiblarida zaruriy element 
hisoblanadigan jinoiy oqibatlar barcha holatda jinoyatni tasniflashda 
ishtirok etadi; 
3. 
Zarar – jinoiy va jinoiy bo‘lmagan huquqbuzarliklar, 
g‘ayriaxloqiy nojo‘ya harakatlarni farqlashda asosiy vositadir; 
4. 
Kam ahamiyatli qilmishlarni ham aniqlashda zarar(oqibat)ning 
o‘rni muhimdir; 
5. 
Keyingi qo‘shimcha oqibatlar agar shaxs ularni oldindandan 
ko‘ra bilgan bo‘lsa sud tomonidan jazoni og‘irlashtiruvchi holat sifatida 
qilmishni kvalifikatsiya qilishda inobatga olinadi.