Microsoft Word Материал резина lotin

Plastifikatorlar – kichik molekulyar moddalar bo‘lib, ma’lum kimyoviy 
tuzilishga egadir. Ularni rezinalar aralashmasi hosil bo‘ladi. 
 DBF 
Plastifikatorlar qo‘shilganda yumshoqlik ko‘payishi bilan birga, energiya 
sarfi, rezina aralashmasi tayyorlash vaqti va aralashuvdagi issiqlik hosil bo‘lishi 
kamayadi. 
Plastifikatorlar - aralashmalarni vulkanizatsiyalash jarayoniga ham ta’sir 
etadi. Ayrim plastifikatorlar oltingugurtni va kuchlantirgichlarni eritadi va bu 
aralashmani gamogenligini (bir fazali) yaxshilaydi. 
 
 
 

---

134 
3.6.1-Jadval 
Plasifikatorlarni kimyoviy tarkibiga qarab bo‘linishi va ularning xossalari 
№ 
Nomlanishi 
Formula 
Molekulyar 
massasi
 
Suyuqlanish 
harorati 
Qaynash 
harorati 
Alangalanis
h 
xarorati
 
Zichligi, 20°
C 
da, g/sm
3
 
Plasifikatorn
i 
qo‘shiladigan 
polimerlarla
r 
Uglevodorod 
1. 
Benzilna-
ftalin 
CH
2
OH
CH CH
2
O
O
C
6
H
4
CH
3
C
6
H
4
CH
3
218 
- 
160-
250 
203 
1,08-
1,10 
Etiltsellyuloza, 
Xlorkauchuk 
2. 
Diamil-
naftalin 
(C
6
H
5
CH
2
)
2
O
268 
-30 
326-
375 
163 
0,935-
0,966 
Xlorkauchuk 
3. 
Definil-
metan 
( C
6
H
5
)
2
O
168 
26 
260-
262 
130 
0,999 
Polistirol, PVX 
Xlorli uglevodorodlar 
4. 
Dixlordi-
fenil 
С
12
H
8
C l
2
223 
- 
175-
193 
- 
1,263 
Nitrotsellyuloza, 
Etiltsellyuloza, 
Fenolo-formal-
degid, amino-
formal., sintetik 
kauchuk moyga 
chidamli. 
Polistirol, PVX 
5. 
Pentaxlor
di- fenil 
С
12
H
5
C l
5
327 
- 
242-
260 
- 
1,530 
Nitrotsellyuloza, 
Etiltsellyuloza, 
Fenolo-formal-
degid, amino-
formal., sintetik 
kauchuk moyga 
chidamli. 
Polistirol, PVX 
6. 
Xlorde-
kalin 
С
10
H
17
Cl
172 
- 
110-
125 
- 
- 
Etiltsellyuloza, 
Polistirol, PVX 
Ketonlar 
7. 
Atseto-
fenon 
C H
3
C C
6
H
5
O
120 
20-
22 
200-
202 
88 
1,030-
1,035 
Nitrotsellyuloza, 
Etiltsellyuloza, 
atsetattsellyuloza 
8. 
Dibenzilk
eton 
(C
6
H
5
CH
2
)
2
CO
210 
33,9-
34 
330 
- 
- 
PVX 
9. 
Foron 
[(CH
3
)
2
C CH]
2
CO
138 
28 
198,5 
- 
0,885 
Nitrotsellyuloza, 
Spirt va Fenollar

---

135 
10. Benzilovi
y spirt 
C
6
H
5
CH
2
OH
108 
-15 
205-
210 
96-100 
1,043-
1,050 
Atsetattsel-
lyuloza, tabbiy 
smola 
11. Borneol 
C
1 0
H
1 7
O H
154 
208-
209 
230 
- 
- 
Kazaein 
atsetattsellyuloza 
Nitrotsellyuloza, 
12. 2-
metilpenta
ndiol-2,4 
CH
3
C
CH
3
CH
2
CH CH
3
OH
OH
118 
-100 
195-
199 
96 
0,9217 
PVS ,
Etiltsellyuloza, 
Oddiy efirlar 
13. Glitserindi
krezol 
efiri 
CH
2
OH
CH CH
2
O
O
C
6
H
4
CH
3
C
6
H
4
C
272 
- 
328-
360 
- 
1,10-
1,15 
Etiltsellyuloza,
PVX 
14. 
Dibenzil 
efiri 
(C
6
H
5
CH
2
)
2
O
198 
4-5 
295-
300 
130 
1,036-
1,049 
Tabiiy kauchuk, 
PVX 
15. 
Difenil 
efiri 
( C
6
H
5
)
2
O
170 
28 
276 
- 
- 
PVS 
Yog‘ kislota va tuzlari
16. Rux laurat
[CH
3
(CH
2
)
10
COO]
2
Z
467 
95-
105 
- 
- 
1,15 
kauchuk 
17. 
Stearin 
kislota 
CH
3
(CH
2
)
16
COOH
284 
53-
70 
376 
- 
0,96 
kauchuk 
18. 
Palmitin 
kislota 
CH
3
(CH
2
)
14
COOH
256 
62-
63 
351 
- 
0,85 
kauchuk 
Murrakab efirlar
19. Butilbenzi
lftalat 
C
6
H
4
(COOC
4
H
9
)-
COO- -CH
2
C
6
H
5 
312 
- 
- 
- 
1,113-
1,121 
Nitrotsellyuloza, 
atsetattsellyuloza
. PVX PVA, 
Poliakrilat 
20. Dibutilftal
at 
C
6
H
4
(COOC
4
H
9
)
2 
278 
-35 
315-
340 
160 
1,045-
1,050 
Nitrotsellyuloza, 
atsetattsellyuloza 
PVX,Etiltsellyul
oz, 
PS, PVA, 
Poliakrilat 
21. Di (2-
etilgeksil) 
adipinat 
CH
3
(CH
2
)
7
OOC(CH
2
)
4
COO(CH
2
)
7
CH
3
 
370 
- 
- 
- 
0,923 - 
0,930 
Nitrotsellyuloza, 
atsetattsellyuloza
. PVX 
Etiltsellyuloza, 
PS, PVA, 

---

136 
Plastifikatorlarning rezina aralashmasi va vulkanlanish xossasiga 
ta’siri. Plastifikatorlar to‘g‘ri tanlanganda vulkanizatlar ayrim xossalarini 
yaxshilashnishi kuzatiladi (masalan, eruvchanlik va sovuqlikka chidamlik oshadi). 
Quyida jadvalda ko‘rsatilgan ayrim plastifikatorlar bundan tashqari rezina 
aralashmalari va vulkanizatlar xossalariga maxsus ta’sir ko‘rsatadi. 
3.6.2-Jadval 
Plastifikatorlarning rezina aralashmalari va vulkanizatsiyalangan 
rezinalarning xossalariga ta’siri: 
Trikrezilfosfat, xlorlangan 
naftalin va difenil 
- 
Yonuvchanlik va olov olishni 
kamaytiradi. 
Rubroks, parafin 
- 
Suvda bo‘kishni kamaytiradi. 
Glitserinning ftalli efirlari, glitserin, 
parafin, vosk 
- 
Gaz o‘tkazuvchanlikni 
kamaytiradi. 
Rubrezin, yarrezin 
- 
Rezinali aralashmalar
kleylanish xususiyatini beradi. 
Yog‘ kislotalari, sovun 
- 
Kuchaytirgichlarni aktivligini 
oshiradi. 
Parafin, serezin, 
vosk, petrolatum 
- 
Azon va yorug‘lik ta’siridan 
saqlaydi. 
Polimer – plastifikator sistemasida plastifikatorning 2 xil ta’sirini ajrata 
bilish kerak: polimer bilan fizik o‘zaro ta’sir va yog‘lovchi sifatida ta’siri. 
Bundan tashqari, vulkanizatsiyalash temperaturasida palstifikatorlar 
aralashma komponentlari bilan kimyoviy o‘zaro ta’sirga kirishadi. 
Kuzatilayotgan vulkanizatning fizik-kimyoviy va mexanik xossalarining 
plastifikator qo‘shilishi bilan o‘zgarishi, bu aralashmadagi moddalarning 
plastifikator bilan fizik va kimyoviy o‘zaro ta’siri natijasidir. 
Hozirgi davrda rezina sanoatida 700 dan ortiq organik plastifikatorlar 
ishlatiladi. Ulardan ayrimlari individual moddalar bo‘lib, qolganlari esa, ko‘p 
hollarda moddalar aralashmasidir. 
Tabiiy kauchuk asosida tayyorlanadigan rezina aralashmasida plastifikator 
kam miqdorlarda ishlatiladi (3-5%). 

---

137 
Ingichka dispersli qurum ishlatilganda aralashmaga ko‘p miqdorda 
plastifikator ishlatishga to‘g‘ri keladi. 
Keyingi paytlarda rezina sanoatida yuqori molekulali polimerlar ishlatila 
boshlandi, ya’ni ular yog‘li va qurum-yog‘li kauchuklar bo‘lib, ularga ko‘p 
miqdorda (30-35%) plastifikatorlar kiritilmoqda. Bu rezinaning xossalarini 
yaxshilanishiga va kauchuk sarfini kamaytirishga olib keladi. 
Plastifikatorlarning klassifikatsiyasi. Plastifikator sifatida organik 
birikmalarning har xil sinfiga tegishli moddalar ishlatiladi. Kelib chiqishiga qarab 
ularni quyidagi turlarga bo‘lish mumkin: 

Neft maxsulotidan olinadigan moddalar; 

Toshko‘mir qayta ishlash mahsulotlari; 

O‘simlik moddalari; 

YOg‘ kislotalari; 

Sintetik moddalar 

Neftni qayta ishlash chiqindilari. 
Yuqorida ko‘rsatilgan moddalar qatorida hozirgi davrda sanoat 
chiqindilaridan foydalanish muhim vazifalardan biri bo‘lib hisoblanadi. 
Neftni qayta ishlab chiqarish chiqindilarining plastifikator sifatida 
ishlatilishi. Shu sifatda masalan neftni qayta ishlash chiqindi-larining (NQCH) 
plastifikatorli xossalaridan elastomer kompozitsiyalarida foydalanishni ko‘rib 
chiqaylik. Bu masalada neftni qayta ishlash chiqindilarini elastomerlarning 
shishalash temperaturasiga ta’sirini, deformatsiya va qayishqoqlik moduli asosida 
aniqlangan (3.6.2-jadval). 

---

138 
3.6.3-jadval 
Neftni qayta ishlash chiqindilarini elastomerlarning shishalash 
temperaturasiga ta’siri
Plastifikatorlarning 
nomlanishi va miqdori, 
mass.q. 
Kauchuk nomlari va shishalanish harorati, K 
SKI-3 
Nairit 
KR-50 
SKMS-
30RP 
SKN-I8 
0 
203-205 
263 
221 
218 
DBF 5 
201 
261 
219 
216 
10 
199 
258 
215 
214 
15 
192 
255 
213 
211 
NQCH5 
201 
260 
219 
215 
10 
198 
256 
215 
213 
15 
190 
254 
112 
210 
Tajribalar shuni ko‘rsatganki, neftni qayta ishlash chiqindilari tarkibining 
ko‘payishi bilan elastomerlarni shishalanish temperaturasi qonuniyat bilan 
kamayadi. Bu elastomerlarning neftni qayta ishlash chiqindilari ishtirokida yuqori 
egiluvchanlik 
xossalarini 
ancha 
past 
temperaturalarda 
ham, 
plastifikatsiyalanmagan elastomerlarga nisbatan saqlab qoladi. Bu holda 
deformatsiyaning shishalanish temperaturasi bilan chastotali bo‘ysinishida 
ko‘rinadi. Chastota qancha katta bo‘lsa, ya’ni o‘zaro ta’sir vaqti kam bo‘lsa, 
plastifikatsiyalash sistemasining shishalanish temperaturasi shuncha yuqori 
bo‘ladi. 
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki ,neftni qayta ishlash chiqindilari miqdori 
oshishi bilan elastomerlarning shishalanish temperaturasini anchagacha tushirish 
mumkin ekan. SHu sababli neftni qayta ishlash chiqindilarini ko‘p miqdorda 
qo‘shish kerak emas ekan, chunki bu yuqori elastiklikni oqish temperaturasini 
sezilarli pasayishiga olib kelar ekan. 
Ma’lumki, vulkanizatsiyalangan struktura (setka) hosil bo‘lishni 
plastifikatorlar kamaytiriadi, neftni qayta ishlash chiqindilarini SKI-3 kauchugi 

---

139 
asosidagi rezina aralashmasini vulkanizatsiyalash kinetikasiga ta’siri o‘rnatilgan. 
SHu asosda neftni qayta ishlash chiqindilari qatnashuvida tiuramli 
vulkanizatsiyalash sistemasida 1,4-poliizoprenning vulkanizatsiyalashning nisbiy 
tezligi oshadi. Optimal vulkanizatsiyalash vaqti kamayadi. Oltingugurtli 
vulkanizatsiyalash sistemasida neftni qayta ishlash chiqindilari vulkanizatsiyalash 
jarayonini aktivlashtiradi va bunda (-OH, -COOH va boshq.) aktiv funksional 
guruhlarning o‘rni katta. 
Neftni qayta ishlash chiqindilari miqdorini SKMS-30, ARKM-15, SKI-3, 
nairit KR50 asosidagi rezinalar xossalariga ta’siri o‘rnatilganda, optimal doza 
kauchukning 100 m.b. ga 10 m.b. to‘g‘ri kelayapti. Bu holda, cho‘zilgandagi 
mustahkamlik va vulkanizatni nisbiy uzayishi oshadi, hamda egiluvchanlik 
o‘rtacha darajada qoladi. 
Shunday qilib, tajribalar shuni ko‘rsatadi neftni qayta ishlash chiqindilarini 
effektiv plastifikator qo‘shimcha sifatida ishlatsa bo‘lar ekan. 
TAYANCH SO‘Z VA IBORALAR 
Plastifikatsiya, yumshatgich, plastifikator, texnologik jarayon, turlari, ta’sir mexanizmi, 
xossalari, plastiklik 
TAKRORLASH UCHUN SAVOLLAR 
1. Plastikatsiya va plastifikatorning farqi va axamiyati. 
2. Yumshatgich deb nimaga aytiladi. 
3. Plastifikator va yumshatgichlarning ta’sirlashuv mexanizm avzalligi va 
mohiyati.
4. Plastifikatorlarning kelib chikish manbalariariga strukturaning ta’siri. 
5. Plastifikatorlar turlari va olish manbalari. 
6. Yumshatgich va plastifikatorlarga qo‘yiladigan talab. 

---

140