Microsoft Word mvmao uzk doc

Таянч иборалар 
 
• Мақсадли сегмент 
• Сегментация 
• Жўғрофий сегментлаш 
• Демографик сегментлаш 
• Психографик сегментлаш 
• Дефференциацияланган маркетинг 
• Марказлашган маркетинг 
• Оммавий маркетинг 
• Дефференциацияланмаган маркетинг 
• Товарни бозорда кўрсатиш 
• Бозорни сегментларга ажратиш 
• Товар стратегияси 
Ўз-ўзини текшириш учун саволлар: 
1. Сотувчилар бозорга яқинлашганда қандай уч босқични ўтайдилар? 
2. Қандай 
демографик 
кўрсаткичлардан 
бозорни 
сегментларга 
ажратишда фойдаланадилар? 
3. Товарни бозорга киритишда қандай янги йўлларни тавсия этишимиз 
мумкин? 
4. Географик хусусияти бўйича сегментлашнинг моҳияти нимада? 
5. Янги турдаги маҳсулот ишлаб чиқаришнинг қандай усуллари бор? 
6. Товар яратишнинг қандай босқичларини биласиз? 
7. Маркетинг стратегияси деганда нимани тушунасиз? 
8. Тижорат мақсадида ишлаб чиқаришнинг моҳияти нимада? 

---

307
16-мавзу: Нарх белгилаш соҳасида маркетинг 
 
16.1. Бозордаги талаб ва таклиф имкониятларининг таҳлили 
Нарх билан истеъмолчилар хариди ўртасида чамбарчас алоқадорлик 
мавжудки, уни иқтисодий тамойиллар - талаб қонуни, талабнинг нарх 
равонлиги, бозор сегментацияси билан изоҳлаш мумкин. Талаб қонуни 
истеъмолчилар одатда қиммат нархларга қараганда арзон нархларда 
кўпроқ товарлар сотиб олишини ифодалайди. Аммо ҳар қандай товар ҳам
«нарх- товар» алоқадорлигига тўғри келавермайди. Айрим маҳсулотларга 
талаб шундайки, муайян шароитларда юқоририқ нархларда кўпроқ товар 
обороти ҳажмини таъминлайди. Бундай товарлар бозорнинг айрим 
сегментларига мўлжалланган - булар қимматбаҳо автомобиллар, яхталар, 
зеб-зийнат буюмлари, мўйна ва бошқалар. Бундай ўзаро алоқадорлик 
кўринишига эришиш учун маҳсулотнинг ҳаддан ташқари қиммат бўлиши 
шарт эмас, масалан, «Пилсберри» фирмаси бозорда қуруқ печенъенинг 
икки навини таклиф этди. Иккала печенъе аслида бир хил, аммо улар ўраб 
жойланиши, номи ва нархи билан ўзаро фарқ қилади.
Бозорда бир томондан товарлар ва хизматларни ишлаб чиқарувчилар, 
иккинчи томондан бу товарларни истеъмол қилувчилар ҳаракат қилади. 
Истеъмолчиларнинг бозордаги ҳаракати талаб шаклида намоён бўлади. Талаб-
бу энг аввало бирон бир товар ёки хизматларга бўлган эҳтиёжнинг бозорда 
намоён бўлишидир. Талабнинг асоси эҳтиёж бўлар экан, эҳтиёж бўлиб, талаб 
бўлмаслиги ҳам мумкин. Талаб реал (амалий) бўлиши учун товарни сотиб 
олишга етарли пул бўлмоғи керак, ҳақи тўланмайдиган эҳтиёжни бозор ҳисобга 
олмайди. Демак, талаб-бу шунчаки эҳтиёж эмас, балки тўловга қобил, пул 
билан таъминланган эҳтиёждир. Масалан, кимнингдир пальто сотиб олиш 
хоҳиши бўлсаю, бироқ бу хоҳиши харид қилиш қобилияти билан 
мустаҳкамланмаса, яъни зарур миқдорда пули бўлмаса, хоҳиши рўёбга 
чиқмайди, унинг пальтога бўлган эҳтиёжи бозорда юзага чиқмайди, яъни 
талабни ташкил этмайди. 
Айрим харидор ёки истеъмолчилар гуруҳи қандайдир харид қилиб 
олишни хоҳлаётган тайинли товар ҳажми талаб қилинган товар миқдори 
дейилади. Истеъмолчилар сотиб олишни ҳоҳлаётган товарлар ҳажми билан 
харидорлар томонидан реал сотиб олинган товарлар миқдорини фарқлаш 
керак, чунки улар мос тушмаслиги ҳам мумкин. Кўп ҳолатларда 
харидорлар реал харид қилиб олиши мумкин бўлганига қараганда, баъзи 
бир товарларни катта миқдорда ҳоҳлайдилар, бу ҳоҳиш эса уларнинг шу 
товарларни сотиб олиш учун зарур пулга эга эканлигини, яъни уларнинг 
хоҳиши хаёл бўлмасдан амалий бўлишини кўрсатади. 
Талаб қилинган товарлар миқдорини бир қанча омиллар бегилайди: 
товар ёки хизматлар нархи, харидорларнинг диди, таъби; истеъмолчилар 
даромади; ўринбосар товар ва хизматларнинг нархи; мавжуд товар ва 
хизматларни харид қилиб олувчиларнинг умумий сони; инфляция 
эҳтимоли ёки тахмини. 

---

308
Юқорида кўрсатилган омиллар таъсирида талабнинг ўзгариб туриши 
содир бўлади. Бу ўзгаришда асосий масала, туб негиз талаб ва товар 
нархининг ўзаро боғлиқлиги ҳисобланади. 
Маркетинг стратегиясини амалга оширишда маҳсулот нархининг 
шаклланиши, янги маҳсулотга нарх жорий этиш ёки маҳсулот нархини 
ўзгартириш жиҳатларидан тавсифлайдиган соҳалардан бири нарх 
маркетингидир. Бошқаришнинг бозор концепцияси доирасида нарх 
белгилаш фирма фаолиятининг мустақил йўналишини ташкил этмайди, 
балки умуман маркетинг стратегиясига бўйсунади. 
Нарх «маркетинг – макс»нинг ажралмас қисми ҳисобланади ва 
маҳсулот тури, маҳсулот тавсифи, савдо усули ва шакллари сервис каби 
унинг асосий қисмларига жамлама мазмун беради. Шу сабабли маҳсулотни 
режалаштириш, тақсимлаш, сотиш ва унинг ҳаракати билан боғлиқ ҳолда 
нарх ҳақида бир тўхтамга келинади.
Нарх маркетинги ўтказишда нархга таъсир кўрсатадиган хилма-хил 
омиллар эътиборга олинади. Қуйидагилар асосий ва энг кўп 
қўлланиладиган омиллар жумласига киради: харажатлар, талаб, рақиблар, 
нарх белгилашдан кўзланган мақсадлар, нархларни бошқаришда ҳукумат 
тадбирлари. Ишлаб чиқариш харажатларини шартли тарзда «нархнинг 
замини», талаб даражаси «нархнинг шифти» деб олинади. Рақобат 
нархлари даражаси муқобил нархлар қиёсланадиган асосни ташкил 
қилади. Жами омиллар биргаликда нарх белгилаш мақсадлари жиҳатидан 
ўрганилади. Бу мақсадлар: ҳар қандай маҳулот сотиш, бозор ҳиссасини 
кўпайтириш, қисқа вақт ичида энг кўп фойда олиш, юқори фойда 
нормасини узоқ муддат давомида сақлаб қолиш, янги бозорларга чиқиш, 
талабни рағбатлантириш, чеклаш ва ҳоказолардан иборат бўлиши мумкин. 
Умуман олганда, нарх мақсадлари уч соҳага нисбатан қиёфа касб этади, 
яъни қўлланилади. Биринчиси - товар обороти ҳажмини аниқлаш, 
иккинчиси - максимал фойда олишни аниқлаш, учинчиси – рақобат 
соҳасидир.
Товар обороти ҳажмини аниқлаш мақсадларида нарх белгилаш 
фирманинг ҳолати ва вазифалари билан чамбарчас боғлиқ, кўпгина 
корхоналарнинг янада ўсиши ва кенгайиши, товар обороти ҳажмини 
кўпайтириш каби асосий мақсади нарх билан сабабий боғланишга эга. 
Афсуски, бизнинг иқтисодиётда нархларнинг ўсиши аксарият товар 
обороти ҳажмини ошириш муаммосини осонгина ҳал этадики, аммо бунда 
маҳсулот ассортиментини кенгайтириш, товар сифатини яхшилаш 
муаммолари четлаб ўтилади. Рақобат шароитида, аксинча, товар обороти 
ҳажмининг кўпайиши ўз-ўзидан, автоматик тарзда ўсадиган фойдани 
таъминлаб бермайди, балки ғоят мураккаб ва жуда кўп муаммолар вужудга 
келтирилади. Бундай шароитда корхона товар оборотининг мавжуд 
ҳажмини ва бозорда ўз ўрнини сақлаб туришни мўлжаллайди. Масалан, 
Американинг автомобиль саноатидаги энг йирик «Форд» корпорацияси ва 
«Крайслер» компанияси товар обороти ҳажмини оширишга ва бозор 
ҳиссасини кўпайтиришга интилади, «Женерал моторс» эса ўзининг бозор 

---

309
ҳиссаси (автомобиль саноати умумий бозорининг 60%и) ни сақлаб 
қолишга интилади. Мабодо «Женерал Моторс»нинг бозор ҳиссаси янада 
ошадиган бўлса, ҳукумат компанияни етакчи компания тарзида баҳолаб, 
унинг бир ёки ундан кўп бўлимларини ўз товарини ташлама бериб (скидка 
билан) сотишга мажбур қилиши мумкин. Шу йўл билан унинг таъсири бир 
қадар сусайтирилади. Ниҳоят, айрим компанияларнинг нарх белгилашдаги 
мақсадлари маҳсулот сотиш ҳажмини кўпайтириш ёки сақлаб қолиш йўли 
билан шунчаки «жон сақлаш»га интилишини ифодалайди.