Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

ulug‘ singari. Bu kabi atamalar bugungi kun uchun ham begona emas. Ayni 
paytda, qadimgi turkiy tilga aloqador leksemalar ham uchraydi: tamug‘ - do‘zax, 
arig‘ - foyda, yazuq - gunoh, yag‘an – fil, yarin – erta, uchuz – arzon, ug‘an – 
tangri, emgäk “mehnat, qiyinchilik”, arqïš - “karvon”.
Asarda Xo‘ja Arnob Arslonxo‘ja Tarxon, Umar (barhayot), Usmon (og‘ir, 
bosiq; mard, jasur), Ali (eng yuksak, eng ulug‘, yuqori martabali), Mahmud 
Yugnakiy; Izi, Ug‘an, Bayat, Malik, Yaratqan, rasul, habib, duo, hamd singari 
antroponim va teonimlar ham ifodalangan. 
Adib Ahmad shakldosh va ko‘p ma’noli so‘zlardan ham unumli 
foydalangan: bash “bosh” - bash “yara, jarohat”, kɵk “asl, tag” - kɵk “ildiz, 
tomir”, ata «ota» - ata “ato, yaratish”, amal “umid, istak” - amal “amal”, tash - 
tash “tashqari”; bash - “tananing bo‘yindan yuqorigi, oldingi qismi, kalla”, 
“boshliq, rahbar”, “boshi, boshlanishi”. 
Dostonda qo‘llanishda bo‘lgan ba’zi so‘zlar hozirda o‘zbek tili shevalarida 
ishlatiladi. Masalan, “so‘ngra” ma’nosidagi kedin leksemasi jizzax shevalarida, 
“cho‘ntak” semasidagi kissa atamasi Surxondaryo, Samarqand va Buxoro 
shevalarida ayni ma’noda kuzatiladi.
Asarda arab va fors-tojik tillaridan qabul qilingan so‘zlar ham uchraydi: 
davlat, zikr, muruvvat, amanat, karam, insaf, adab; mehruban, do‘st, zamon, 
dono, gul, vafa, jon, darmon kabi. 
Asar morfologik xususiyatlari jihatidan quyidagilar bilan ajralib turadi: 
bo‘rchi – bo‘za sotuvchi, tariqliq – dehqonchilik, izla, yaring‘i – ertalabki, safoliq, 
angga - angla kabi so‘zlarni yasama leksemalar sifatida e’tirof etish mumkin. 

---

66 
Tushum kelishigi -i, -ni, -ni, -un, -ug‘, -үg qo‘shimchalari bilan ifodalanadi: so‘zi, 
ag‘izi, bashini, yazug‘in, sozug - so‘zni, bozug - bo‘zni. -n, -un affiksli vosita 
kelishigi shakli ham ancha arxaiklashgan bo‘lib, kam uchraydi: eligin - qo‘li bilan, 
yuzin, so‘zin. Jo‘nalish kelishigining kadimgi turkiy til uchun xos bo‘lgan - g‘aru - 
gәrү shakllari qo‘llanmaydi, asosan - gә//g‘a, -kә//qa, -ә//-a shakllari 
ifodalanadi: so‘ngakka, so‘zga, yag‘ingg‘a, azaqqa, do‘stina, so‘ngga. Chiqish 
kelishigining din//tin shakllari ishlatilgan: o‘ttin, tiriktin, bilindin, ezgusindin. 
Asarda sifatdoshning -tәchi, -tachы, -dachы, dәchi, -dug‘ -dүg affiklari bilan 
berilgan kadimgi shakllari kam uchraydi, aksincha, -g‘lы, -gli, -g‘an, -gәn, -qan/-
kan affiksli sifatdoshlar unumli shaklga aylangan: tuttachi – tutadigan, qildachi – 
qiladigan, ulug‘sundug‘ - ulug‘singan, ilik sundug‘ – qo‘l solgan; o‘qug‘li - 
o‘qiydigan, keligli – keladigan, qilg‘an, uchqan, o‘kungan. Olmoshlarda bu-mu, 
oshul, kəndu-o‘z, nəgu, neluk, qamug‘, anar kabi xarakterli holatlarni ko‘rish 
mumkin. Sifatning qiyosiy darajasi -rәk/raq affiksi, qadimgi turkiy tilga xos -dek 
qo‘shimchasi -tek shakli orqali ifodalangan: o‘kushrak – ko‘proq, vafosizraq kabi. 
Binobarin, «Hibatul haqoyiq» asari leksik, fonetik va grammatik jihatdan birinchi 
navbatda, XI-XIII asrlarda qo‘llangan turkiy adabiy tilning barcha xususiyatlarini 
aks ettiradi, turkiy qabila tillarining ancha rivojlanaganligini, ma’lum kela
boshlaganligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, bu asar o‘zining til xususiyatlari
jihatdan ma’lum tafovut va farq bo‘lishiga qaramay, ko‘p jihatdan XIII-XIV 
asrlarda yaratilgan asarlarning tili bilan umumiylikka ega. Ayni vaqtda, bu
asar orqali eski turkiy adabiy tildan eski o‘zbek tiliga o‘tishda katta kadam 
qo‘yilganligini, unga yaqinlashib kelinganligi ham aniq bilinadi. Bu esa o‘sha 
davrdagi turkiy qabila tillarining o‘zaro yaqin munosabatini, ularning
rivojlanishini natijasida dastlab o‘zbek xalq (elat) tilining tashkil topishi 
tezlashganligini, shuningdek, boshqa turkiy elat tillarining shakllanish jarayoni 
davom etganligini tasdiklaydi. Demak, «Hibatul haqoyiq» asari Sharqiy 
Turkistonda emas, shuningdek, Movaraunnahr, Xuroson va boshqa hududlarda 
ham mashhur bo‘lgan. Til jihatdan barcha turkiy xalqlarga tushunarli bo‘lgani 
uchun Navoiy davrida ham o‘z ta’sirini saqlab qolgan. 

---

67 
O‘rta Osiyo turkiy xalqlari - o‘g‘uz va qarluq lahjalarining qadimgi 
yodgorligi hisoblangan «O‘g‘uznoma»ning qachon va qaerda ko‘chirilganligi 
haqida hozirgacha aniq ma’lumot yo‘q. N.Mallaev bu asarni XIII-XIV asrlarda, 
A.Sherbak asarning Parij milliy kutubxonasida saqlanayotgan nusxasi XV asrda 
kitobat qilinganini qayd etadi. Nemis olimi V.Bang «O‘g‘uznoma»ning til 
xususiyatlarini tahlil qilish asosida shartli ravishda yangi sharqiy turkiy til deb
ataydi. P.Pellioning fikriga ko‘ra Shefer qo‘lyozmasi dastlabki nusxa bo‘lib, 1300 
yillarda Turfon (Koshg‘ar)da yozilgan. A.Sherbak «O‘g‘uznoma»ning turli 
qo‘lyozmalarini o‘rganish, uning tilini boshqa asarlar bilan qiyoslash asosida 
shunday xulosaga keladi: asl nusxa ko‘lyozmaning tili «y»lovchi shevada yozilgan, 
so‘z negizining fonetik shakllanishida lablanmagan tovushlar ko‘proq ishtirok 
etadi. Qabila ittifoqlarining birlashishi tamoyilining kuchayishi, buning 
natijasida ancha qat’iylashgan qarluq, uyg‘ur, o‘g‘uz tili xususiyatlaridan
tashqari, keyinroq kirib qolgan qipchoq unsurlari ham asar tilida aks etgan.
Bu dialektlarning hammasi esa birgalikda eski o‘zbek tilining negizini tashkil 
qiladi. Asar tilida qarluq, o‘g‘uz qabila ittifoqi xususiyatlarini uchratamiz.
Darhaqiqat, «O‘g‘uznoma» tilida nisbatan yangi fonetik, leksik va
grammatik xususiyatlar anchagina. Masalan, “d”, “z”ga nisbatan “y” tovushining
ustunligi hodisasini ko‘rish mumkin: adug‘ – ayiq, ayg‘ыr, qo‘y. Unlilar
uyg‘unligi to‘la saqlangan: urung – oq, qapiq – eshik, temurdun. So‘z oxirida tor 
va keng unlilardan keyin til orqa g‘, g tovushlari saqlanadi: tirig, olug, tag‘,