Монография Яяш£Ш к 'iirlih \ назар хдкимов инсон экологияси монография


Download 7.13 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/45
Sana20.11.2023
Hajmi7.13 Mb.
#1789990
TuriМонография
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45
Bog'liq
Инсон экологияси

1. Терининг ран ги га - агар у яхшилана борса, машкдарни 
давом эттириш мумкин, агар гер чик;а бошласа, даракатни 
тухтатиш лозим.
2. М аш цларнинг енгиллигига - ж исмоний машгулот даво­
мида киши танаси енгил булиб турса, машк;ни давом эттириш 
мумкин.
3. Аъзоларнинг цолатига - агар уларнинг купчиши давом 
этса, машкди давом эттириш мумкин, агар курсатилган 
белгилар йудола борса, машкди дардол тухтатиш керак.1
Улуг аллома Абу Али ибн Синонинг жисмоний тарбияни 
самарали ва узлуксиз ташкил этишга оид тавсиялари билан 
ёшлар, шу жумладан, булажак ик,тисодчиларни таништириш ва 
уларда жисмоний фаоллик, жисмоний тарбия куникмаларини 
шакллантириш уларнинг дар томонлама етук булишларига 
ёрдам беради.
Узбекистонда марказлашган давлатчиликнинг асосчиси
С одибкирон Амир Темур таълимотида мамлакат ижтимоий 
ик;тисодий ривожланиш ига алодида эътибор берилган. Содиб- 
кдрон вужудга келтирган марказлашган давлат узининг
1 Сино Абу Али ибн. Тиб цонунлари. I жилдлик сайланма /Тузувчилар: У.Каримов, 
Х.Хикматуллаев. - Т.: Абу Али ибн Сино 
номиАаги 
тиббиёт нашриёти, 1996. - 542 б.
16


ИК.ТИСОДИ, 
боищарув тизимига эга булган. Ш у жумладан, 
мамлакатнинг сув, ер ресурсларинннг адволи, улардан унумли 
фойдаланиш, келажак авлодларга уларнинг табиий долатини 
бузилмасдан етказилишига эътибор берилган. Амир Темур- 
нинг экологик царашларини урганиш дозирги давр учун дам 
назарий, илмий ва амалий адамиятга эгадир. Унинг экологик 
к,арашлари ётл ар , талабаларда экологик маданиятни юксал- 
тириш, 
экологик 
онгини 
устириш, 
айнидса, 
булажак 
нцтисодчилар экологик тарбиясида мухдм манба сифатида 
хизмат кдлмодда.
Узбекистон Республикасининг биринчи П резиденти дайд 
кдлганидек, “чунки тенгсиз азму шижоат, мардлик ва дониш- 
мандлик рамзи булган бу мумтоз сиймо буюк салтанат барпо 
зтиб, давлатчилик борасида узидан дам амалий, хдм назарий 
мерос долдирди, илму фан, маданият, бунёдкорлик, дин ва 
маънавият ривожига кенг йул очди”.2
Мамлакатда истидомат кдлган фудораларнинг асосий 
гурмуш манбаи булган табиий ресурсларни дар томонлома 
мудофаза кдлиш давлатнинг ички сиёсатида алодида урин 
эгал\аган. Буюк давлат арбоби Амир Темур ёзадики, “хирожни 
экиндан олинган досилга ва ернинг унумдорлигига дараб 
йигсинлар. Чунончи, доим, узлуксиз равишда кориз, булок, ва 
дарё суви билан сугориладиган экин ерларни дисобга олсинлар 
ва ундай ерлардан олинган досилдан икки диссасини олий 
сарколик [салтанат хазинаси] учун олсинлар. Булардан 
ташдари, кузги, бадорги, кдшки ва ёзги деддончиликдан 
олинган досил раиятнинг узига булсин”3. Давлат дудудидаги 
экологик долатга таъсир этувчи омиллар дан бири - мавжуд ер, 
сув ресурсларини дуридлаш, ундан унумли фойдаланиш булган. 
Ш умадсадда “дар шадар ва ер дан олинадиган ж он солиги, касб- 
хунар дан олинадиган ж он 
c o a h f h

касб-дунар дан дамда утлод ва
' Каримов И Л . Ю ксак маънавият енгилмас куч. Т.; “Маънавият”, 2008, 44 - 45 бет.
1 Темур тузуклари.Т.: Г.Гулом номидаги нашриёт- матбаа бирлашмаси, 1991, 98-99 6.
17


сувлокдан олинадиган солик;ни туплашда цадимдан келган 
гартиб-к;оидага амал кдлсилар”4, деб курсатма берилган.
Кайд кдлиш лозимки, С о^иб^ирон Амир Темур давлатида, 
салтанат пойтахтида, вилоятлар, туманлар, шахдрлар ва 
к^шлокдарда ах;оли учун зарур булган ижтимоий турмуш 
ш ароиги шакллантирилган, яъни экологик тизимнинг мунтазам 
баркдрорлигига эришилган, ушбу жараён жойларда давлат 
бопщаруви тизимига масъул булган мутасаддилар, жойлардаги 
ваколатли шахслар томонидан назорат кдлинган. “Дех?к,онлар ва 
раиятдан к;айси бирининг дех^ончилик кцлишга курби етмай 
к;олган булса, унга экин тикин учун зарур уруг ва асбоб тайерлаб 
берилсин. Агар фук;ародан бирининг уй иморати бузилиб, 
тузатишга курби етмаса, керакли ускуна-ларни етказиб бериб, 
унга 
ёрдам 
берилсин.”5 
Мамлакатдаги 
мавжуд табиий 
ресурслардан фук;аролар манфаати учун хизмат к^лишини 
таъминлаш, со^ибкирон Амир Темур салтанагидаги асосий 
экологик масалалар, вазифалар сирасига кирган. Буюк саркарда 
Амир Темур даври тарихи билан шугулланган олим М. И ванин 
к;айд вдладики, С о х ^ б щ р о н вилоят, туман амирларини уч йил 
муддатга тайинлаган ва у шу даврда худуднинг ижтимоий 
ахроли, ободончилиги яхшиланса, унинг бошцарув муддаги яна 
узайтирилган.6
С о^ибк^рон Амир Темур узининг “Темур тузуклари”да 
таъкидлайдики, “х,ар ернинг табиати, х^р эл ва шахдрнинг расму 
одатлари, мижозидан 
вок^ф 
булиб 
турдим. 
ХаР 
бир 
мамлакатнинг аздволини, сипоху-раият кайфиятини, туриш- 
турмушларини, кцлмиш-к,идирмишларипи, булар урталари- 
даги алок;аларни ёзиб, менга билдириб туриш и учун диёнатли, 
тугри к,аламли кишиларни вок;еанавислар (ахборотнавис- 
хабарчилар) белгиладим.”7 Ах,оли турмуши учун зарур булган, 
мавжуд табиий ресурслардан фойдаланишда жамият аъзолари
4 Уша асар, 99 -бет.
5 Уша асар, 67 бет.
6 К,аранг. Иванин М .Состояние военного искусства у среднеазиатских народов при 
Тамерлане. В книге "Тамерлан: Эпоха. Личность. Д еяния», М .:»Гураш », 2002- 434 с.
7 Темур тузуклари.Т.: Г.Гулом номидаги нашриёт- матбаа бирлашмаси, 1991,55-56 б.
18


учун кулай имкониятлар вужудга келтириш максадида “дарёлар 
устига куприклар к,урилган”.к Сохдбкирон хузурига келган 
Испаниялик элчи Г. Клавнхо узининг “Буюк Темур тарихи” 
китобида мамлакат экологияси х;ак,ида кдмматли фикрлар 
цолдирган. Муллиф к;айд киладики, биз август ойининг охирида 
Кеш шахрига етиб келдик. Шахдр кенг текисликда жойлашган 
булиб, уни сугориш каналлари ва арикдар кесиб утган. 
1Пах,арни куплаб боглар ураб турарди. Сугориладиган ерларда 
бугдой, узум, пахта, ковун ва мевали дарахтлар усган эди. Элчи, 
шунингдек, Ок;сарой ва унинг атрофини тасвирлаганлиги 
эьтиборга лойицдир. У кайд киладики, саройнинг олдида жуда 
куп мевали ва соя берувчи дарахтлар экилган, саройда куплаб 
*овузлар, фавворалар мавжуд булган.9
Салтанат пойтахти Самарканднинг уша даврдаги ободон- 
чилиги, экологик полати хаки да испания элчиси мухдм 
маълумотлар берган. Элчи Самаркандга келганида, давлат 
рах;барининг вакиллари уни дастлаб Самарканд якднидаги Гул 
богда к;абул кдлишган. Элчи ё задик и, биз пойтахтга етиб 
келганимизда, атрофи деворлар билан уралган богга таклиф 
цилишди. Богда жуда куплаб мевали дарахтлар булиб, уларнинг 
ичида, цитрус усимликлар, лимонлар экилган эди, шунингдек, 
олтита х,овуз курилган, богнинг уртасида катта арик, мавжуд 
булиб, б огни кесиб утган. Богда Амир Темурнинг буйругига 
биноан олиб келинган кийиклар, кдрговуллар сайр кдлиб 
юрарди. Богнинг ёнида атрофи деворлар билан уралган катта 
узумзор яратилган эди.10 И спания элчиси уз хотираларида 
Буюк Амир Темур томонидан Боги Чинор, Боги Нав, Боги 
Дилкушода кабул маросимлари утказилганлигини х,амда ушбу 
богларнинг тузилиши хдкида кдмматли маълумотлар берган. 
Элчи Г.Клавихонинг берган маълумотига кура, ушбу боглар­
нинг олдида кенг майдонлар мавжуд булган, дарё ва канал окиб
"Ушаерда, 58 бет,
* Курант. Клавихо Г. И стория Великого Тимура. В книге “Тамерлан: Эпоха.
Личность. Деяния», М.; Гураш», 2002, с.300.
10 К,аранг. Клавихо Г. И стория Великого Тимура. В книге “Тамерлан: Эпоха. 
Личность. Д еяния», М.; «Гураш », 2002, с.305.
19


утган." Г. Клавихонинг бевосита Самарканд шадрн, унинг 
ободончилиги, умумий экологик долатидадидаги фикрлари дам 
бизнинг 
давримиз 
учун 
мудимдир. 
Самарканд 
т а д р и
текисликда жойлашган. Ш адар боглар ва узумзорлар билан 
уралган. Боглар ва узумзорлар орасида адоли яшайдиган уйлар, 
кучалар, майдонлар мавжуддир. Ш адар атрофи каналлар билан 
уралган, 
далаларда 
пахта, 
довун, 
анжир, 
бугдой 
етиштирилади.12 Содибдирон Амир Темур давлатн пойтахти ва 
унинг атрофидаги экологик долат дадида Г. Клавихо шундай 
ёзади: бу ер бутдой, вино, гуштга, мевалар ва душлар, дуйларга 
жуда бойдир. К^уйлари жуда каттадир, уларнинг думбаси 
огирлиги йигирма фунт келади ва уни бир одам кугара олмайди. 
Ш униси мудимки бу дуйлар жуда арзон булган. Бу диёрда гуруч 
жуда мул, бугдой арзондир.13 Уша даврда яшаган араб 
олимининг долдирган маълумотларига Караганда, С одибьдрон 
Амир Темур “Самардандда кундан куп бустонлар барпо дилиб, 
баланд ва мустадкам дасрлар бунёд этди. Уларнинг дар дай си си 
гаробатли тартнбда, куркам ва ажиб сувратда эди. Бустонлар 
асосини мустадкам дилиб, фадоматли мевали кучатлар билан 
уларни безади. Улар дан бирини Эрам боги, иккинчисини Дунё 
зийнати, яна бошдасини Фирдавс жаннати, уни сини Ш имол 
боги, бунисини Олий жаннат деб атади.”14 Буидай ободончилик 
ишлари халд мафаатларига хизмат дилган. “Амир Темур бирор 
томонга 
отланиб, 
Самарданд, 
(унинг) 
душинларию 
ёрдамчиларидан холи булиб, уша бустонлар бушаб долса, шадар 
адлидан бадавлату мискинлар у (бустон)ларга дараб йул 
олардилар. Чунки бу боглардан кура родатланишга мувофид ва 
о со й и ттар о д жой йуд эди. Боглардаги ширин, мазали мевалар 
эса барчага баравар (текин) эди”.15
11 Уша асар, 313 бет.
12 К^аранг. Клавихо Г. И стория Великого Тимура. В книге “Тамерлан: Эпоха. 
Личность. Деяния», М.; «Г ураш », 2002, с.335.
13 Каранг. Уша асар, 336 бет.
14УватовУ. Сохзябкиронарабмуаррихларинигозсида.Т.: “Шарк;”Д997, 57 бет.
15 Уша ерда, 58 бет.
20


М овароуннахр 
жанубидаги 
экологик вазиятдан, 
шу 
жумладан, х,айвонот дунёсининг бойлиги х,акцда сох,ибцирон 
Амир Темурнинг узи гаундай ёзади, биз Хоразм томонга 
бораётиб, Аму дарё буйларида уз аскарларимиз билан бир ой 
тухтадик ва озик,-овцатимизни овлаш ^исобига х;ал кдлдик.16 
Амир Темур давлати х;акцда мухим маълумотлар цолдирган 
араб И бн Арабшохцинг маълумотига кура, уша даврда 
Хоразмнинг нози неъматлари битмас туганмас, табиий 
бойликлари бе^исоб булган.17 М амлакатимиз худудларида Урта 
асрдаги экологик хилмахиллик, унинг бой х^йвонот дунёси 
х,ак;ида х;ам маълумотлар келтирилган. Буюк саркарда шаркай 
Мовароуннахр даги хдрбий юришлардан бирида мен йулбарсни 
учратдим ва уни ёйда отилган ук, билан улдирдим ва шу ерда 
тухтаган 
ва^тимизда 
аскарларни 
ов 
килиш 
билан 
озикдантирдик деб цайд щ л ад и .18 Э кологик масалаларнинг, 
инсон х;аёги буглиги, хавфсизлиги давлат рах;бари эътиборида 
булганлигини яна шундан билиш мумкинки, Амир Темур 
таржимаи х,олида алохдда, менинг олдимдаги вазифалардан 
бири ушбу худудни гулзорларга айлантиришдан иборат эди деб
19
сзади.
Буюк хукмдор Амир Темур билан шахсан учрашган, сух;бат 
цилган машхур араб олими И бн Халдун Сохцбкцрон 
фанларнинг ижтимоий экологик зарурлигини к;адрлаганлиги, 
айтщ са, амалий ах,амиятга эга булган тиббиёт, астрономия, 
математикага алодида эътибор берганлиги дацида маълумог 
беради.20 Ш унингдек Амир Темур мен уз хузуримга табиблар, 
мунажжимлар ва мух;андисларни мунтазам суратда таклиф 
цилар эдим, чунки “улар салтанат корхонасига ривож
14 Каранг Автобиография Тамерлана. В книге “Тамерлан: Эпоха. Личность.
Деяния», М.; «Г ураш », 2002, с.83.
17 УватовУ. Соз$ибк;ирон араб муаррихлари нигох^да.Т.: “Ш арц” 1997,36 бет.
'*, К,аранг. Автобиография Тамерлана. В книге “Тамерлан: Эпоха. Личность.
Деяния», М.; «Г ураш », 2002, с. 86.
19 Каранг. Автобиография Тамерлана. В книге “Тамерлан: Эпоха. Личность. 
Деяния», М.; «Г ураш », 2002, с.51.
10 К,аранг. Якубовский А. А.Темур. В книге “Тамерлан: Эпоха. Личность. Д еяния», 
М.; «Гураш », 2002, с.43.

Download 7.13 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling