Muhammad Solih yo’lnoma

"BIRLIK" TASHKILOTINING TA’SISI
 Nihoyat, noyabr oyining o‘n birinchi kuni biz, bir guruh yozuvchi va olim, rejalaganimiz 
tashkilotni ta’sis etish uchun qo‘shiqchi shoir Dadaxon Hasanning uyida to‘plandik. 
Yanglishmasam, 15-17 tacha kishi bor edi.
Qisqa muhokamadan keyin "Birlik" nomi ostida O’zbekistonning ma’naviy va moddiy 
qadriyatlarini asrash harakati ta’sis etildi, deb qaror qildik. Menga harakatni boshqarish taklif 
etildi, men rad qildim. Harakat hay’atida bo‘lish men uchun yetarli, Yozuvchilar Uyushmasi 
kotibligi yuki ham bor, lekin harakatni birga yuritaveramiz, dedim. Akademik 
Toshmuhammedov ham rahbarlikni istamadi. Shunda fan doktori Abdurahim Po‘latov 
boshqarsin qurultoygacha, dedi kimdir. Ko‘pchilik "bu odamni yaxshi tanimaymiz", degan 
bahonada qarshi chiqdi. Men Po‘latov nomzodini qo‘lladim va qarshi chiqqan do‘stlardan 
unga ovoz berishni iltimos qildim.
Iltimos qildim-u, uni o‘zim ham uncha yaxshi tanimasdim. Uni ilmiy institutlarda olimlar bilan 
o‘tkazgan suhbatlarimda bir-ikki marta ko‘rib, esimda qolgandi. Esimda qolgandi, chunki ko‘p 
56

Muhammad Solih - Yo'lnoma
savol berardi. keyin uni, yanglishmasam, D. Hasanning uyiga shoir Rauf Parfi va Begjon 
Toshmuhammedov olib kelishgandi. Men bu odamlarga ishonardim. Bundan tashqari, biz, 
yozuvchilar, tashkilotni tuzib, oyoqqa qo‘yib, uni bizga ko‘ra pragmatik, zakiy olimlarga 
topshirish kerak, degan qat’iy fikrda edim. Qolaversa, Po‘latov, kibirnetika olimi, o‘zi haqida 
juda chaqqon va ishchan bir kishi taasurotini qoldirardi. Shunday bir odam biz iltimos qilgan 
narsani darrov qabul qilganiga xursand ham edim. Har holda, harakatning qurultoyga qadar 
tashkiliy ishlarini yuritishiga hech shubham yo‘q edi.
Ba’zi radikal oshnalar avval harakatga umuman kommunist olmaslik kerak, degan fikrni olg‘a 
surishgandi. Yozuvchilarning ko‘pchiligi bu fikrni qo‘lladi. Ammo Ta’sis majlisida do‘stlardan 
biri "bu Po‘latov ilmiy institutning partkomi bo‘lgan, qanday ishlaydi biz bilan", deb 
shipshiganda unga: "kommunistlarni harakatga olmaydigan bo‘lsak, harakatni tuzaylik deb 
yurgan Zohir A’lamni ham, Dadaxon Hasanni ham olmaslik kerak edi. Bizga keyinroq 
qo‘shilgan Begjon Toshmuhammad ham kommunist-ku", dedim.
Xullas, Po‘latov Qurultoygacha yangi tashkilotning ta’sis qo‘mitasiga boshliq bo‘lib saylandi.
Bu voqeadan keyin Yozuvchilar Uyushmasi yanada gavjumlashdi. Yozuvchi Mamadali 
Mahmud va men Kotibligimizni suiste’mol qilib, yangi harakatimiz uchun Uyushmaning 
birinchi qavatidan bir xona ajratib olishga muvaffaq bo‘ldik. Bir-ikki stol, to‘rt-beshta shalog‘i 
chiqqan kursi, bir eski mashinka - tashkilotning bor-yo‘q mulki edi, ammo xona doim g‘ij-g‘ij 
odamga to‘la bo‘lardi.
Ayni paytda, davlatning eng maxfiy organi KGB xodimlari ham Uyushmaga ochiq kelib-keta 
boshlashdi. Ular voqealar rivojini diqqat-la kuzatishardi. Ular "Birlik" hali o‘sha kichkina 
xonadan chiqmagan bir paytda, hali ko‘pmingli mitinglar boshlanmasdan turib, o‘z 
ayg‘oqchilarini harakat ichiga tiqib ulgurgandilar. Ehtimol, o‘sha kichik xonadagi "g‘ij-g‘ij" 
olomonning uchdan biri o‘sha ayg‘oqchilardan iborat edi. Bu keyin ma’lum bo‘ldi. Lekin 
tashkilotlanish jarayoni bu andisha bilan to‘xtashi mumkin emas edi. Xalq tashkilotlanishni 
istardi, bu istak qarshisiga o‘sha paytda hech kim, hatto KGB ham chiqolmasdi. KGB bu 
harakatni ichidan yemirishi mumkin edi, uni zaiflashtirishi mumkin edi. Buning usullarini KGB 
bilardi...
 
BIRINCHI MITING
 "Birlik" ta’sisi qilinganiga bir oy to‘rt kun to‘lgan edi, sakson sakkizinchi yilning 15-dekabri edi. 
Odatdagidek, ertalab soat 9da uydan chiqdim. Negadir meni olish uchun Uyushmadan 
mashina kelmagandi. Yayov yurib, metroga ketdim. Orqamdan kimdir kelib to‘xtatdi. Bizning 
yashaydigan uydagi qo‘shnimiz adabiyotshunos Rahim Otaev edi. Qo‘lida gazeta, menga 
uzatayapti: "Aytdim-ku, o‘yinning oxiri shunaqa bo‘ladi, deb, mana o‘qing", - deya menga 
berdi qo‘lidagini.
Ochib qaradim, yarim sahifadan ko‘proq joyni olgan maqola (bunaqasini feleton deyishardi), 
nomi ham uzun: "Dvaynoy standart chestnogo Muxammada". Ya’ni, "Muxammad" men edim.
Raxim Otaevga "rahmat" aytdim-da, yo‘limda davom etdim. Ammo qiziqqonlik, bir oz hayajon 
ustun keldi, yo‘l-yo‘lakay gazetani yana ochdim va yurishdan to‘xtamay, u yer bu yeriga ko‘z 
yugurtirdim. Maqola avtorlari Yuriy Krujilin va (ismi esda yo‘q) Xisomov edi. Gazeta "Pravda 
Vostoka" bo‘lib, u so‘nggi ikki yil davomida men qilgan chiqishlarga turli maslak va 
mansabdagi odamlar tilidan maqolalar uyushtirib o‘zicha mening "millatchi"ligimga "zarba 
berib" kelayotgandi. Ammo bu so‘nggi zarbasi ancha jiddiy edi. Gazeta birinchi marta meni 
57

Muhammad Solih - Yo'lnoma
ochiqchasiga nafaqat millatchilik balki irqchilikda ayblayotgandi. Muxbirlar o‘z aybnomasiga 
asos qilib mening "N’yu-york tayms" gazetasiga bergan interv’yumni olishgandi. "Solih" 
arabchada halol, to‘g‘riso‘z degani, ammo Muhammad Solih bu yerdagilarga bir xil, chet 
elliklarga boshqa xil gapiradi, uning tilda internatsionalizmi aslida yolg‘on, u sovet milliy 
siyosatini Gimmlerning istilo qilingan mamlakatlarda yuritgan siyosatiga tenglashtiradi. 
Aslida, M. Solihning o‘zi irqchi, O’zbekistonda ruslar, tojiklar, turkmanlar yashaydi, faqat 
o‘zbeklar emas", deya u shoxdan bu shoxga sakrashgandi muxbirlar. Darxondan o‘tib, 
metroga tushdim. Yozuvchilar Uyushmasiga keldim. Vaqt erta bo‘lishiga qaramasdan 
Uyushma oldi gavjum edi. To‘planganlar yozuvchilar emas, yoshlar edi. Universitet va 
politexnika instituti talabalari. Ular "Birlik" tuzilgandan beri Uyushmaga kelib-ketib turishardi. 
Lekin bugun juda erta kelishgandi. Buni o‘ylab tugatmasdanoq, bir-nechata qiz va yigit 
menga yaqinlashib salomlashdilar va bir quchoq guldasta uzatishdi.
Men bir oz hayron bo‘ldim, ammo ularning qo‘lidagi "Pravda Vastoka" nusxalarini ko‘rib, 
hamma narsani angladim. Yoshlar mening kayfiyatimni ko‘tarish uchun zudlik bilan yetib 
kelishgandi. Ular gazetalarni silkitishib, "bu bilan hech narsaga erisholmaydi, siz hech xavotir 
olmang", deyishdi.
Men ularning aytganini qilib, hech xavotir olmadim. Men bu maqolaga xalqning munosabati 
ijobiy bo‘lishiga hech shubham yo‘q edi. Faqat bunga hukumat qanday reaktsiya ko‘rsatadi, 
buni taxmin qilolmasdim. Odatda, Markazqo‘mning organi bo‘lmish gazetada bunday 
"dushman"larni fosh qiluvchi, siyosiy ruhdagi maqola faqat markazqo‘m ko‘rsatmasi bilan 
chiqardi. Markazqo‘m bu ko‘rsatmani berarkan, bir rejasi bo‘lganligiga hech shubham yo‘qdi. 
Ilgarilari bunday maqolaga mavzu bo‘lgan odam eng kamida ishdan olinardi va qamalardi, 
chunki, sovet tuzumining siyosatini fashizm bilan tenglashtirish, "o‘zbek xalqini paxta 
zanjirband qilib qo‘ydi", deyish sovet davlatiga tuhmat sanalardi. Lekin uch yildir-ki, qayta 
qurish boshlangandi va bu davr ichida bunday maqolalar hech qaerda e’lon qilinmagandi. Va 
tabiiy-ki, bunday maqolalardan keyingi "prosedura"ni hech kim bilmasdi, chunki, "tajriba" 
yo‘qdi.
Menimcha, hukumat bu maqola bilan ikki masalani hal etishni o‘ylagandi. Birinchisi, meni 
Yozuvchilar kotibligidan quvish, u yerdagi siyosiy ob-havoni yo‘q qilish, yozuvchilarni o‘zining 
professional kasbiga da’vat qilish, "mana, ko‘ring shunday qilmasanglar, boshingizga 
Solihning kuni tushadi", qabilida qo‘rqitish. Ikkinchisi, bu menimcha, eng muhimi, yaqindagina 
tuzilgan "Birlik" harakatiga zarba berish. Harakatning ideologi o‘laroq tabiiy-ki yozuvchilar 
tanilgandi. Va ulardan birini yo‘q qilmoq hali suyagi qotmagan tashkilotni ham beshikdayoq 
bo‘g‘ib tashlash degan gap edi.
Lekin buni reja qilganlar bir narsani hisobga olishmagandi. O’sha davrning o‘zgarganini 
hisobga olishmagandi. "Pravda Vostoka"da chiqqan maqola o‘n yil avval bosilsaydi, meni 
hech kim Uyushma oldida guldasta bilan qarshilamagan bo‘lardi...
Maqola kutilmagan aks-sado berdi. Butun jumhuriyatdan xatlar yog‘ilib kela boshladi. 
Hammasi hech bir istisnosiz menga dalda berish uchun, mening tutgan yo‘lim to‘g‘ri 
ekanligini bildirish uchun yozilgan edi. Maktub yozganlarning yoshi, maslagi har xil edi. Hatto 
Qashqadaryodan bir dehqon butun bir qishloq nomidan meni qutlash uchun Toshkentga 
keldi. Xaltasida tandir kabob va shunga o‘xshagan Qashqadaryo qishloqlarining tansiq 
yemaklari. Men bundan juda hayajonlangan edim. Shuncha yil she’r yozib, bu qadar izzat 
ko‘rmagandim.
"Pravda Vostoka" maqolasi bilan bitta yerli muslimonni yo‘q qilmoqchi edi, ammo Ollohu taolo 
teskarisini istadi: bu maqola minglab muslimonlarning ko‘zini ochishga vosita bo‘ldi. Hukumat 
bunday aks-sadoni kutmagan edi. Agar maqolani bosishdan avval bir maqsadi bo‘lgan 
bo‘lsa-da, buni amalga oshirish borasida taraddudlanib qolgandi.
58

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Maqola chiqqandan besh kun so‘ng, 20-dekabr, soat 11 atrofida kabinetimga sekretar qiz 
kirdi va "O’zbekiston" mehmonxonasi oldida odamlar miting qilayapti, dedi. Men darrov 
Mamadali Mahmudning (u hali Uyushma kotibi edi) ikki kun avval aytgan gapini esladim: 
Yoshlar sizni himoya qilib miting qilmoqchi. Himoya bo‘lmasa, sizni qamashlari mumkin, men 
ularga bilganingizni qiling, deb aytdim, degandi.
Haqiqatan ham, mehmonxona oldida ko‘p emas, 450tacha kishi, hammasi talabalar edi.
"Vertushka" jiringladi. Oldim. Minstrlar Soveti Raisi G’ayrat Qodirov ekan. "Bu odamlar 
sizning odamlar emish, iltimos, borib tinchlantiring, tarqalishsin, talablari bo‘lsa, yozma holda 
bizga topshirishsin, ko‘rib chiqamiz", dedi. Men bu odamlarning "meniki" emasligini aytdim va 
ularning talablari nima ekanligini ham bilmayman, deb javob berdim. "Uka, men sizdan 
iltimos qilayapman, bizga yordam qiling, Rafiq Nishonevich hozir Moskvada, bu yerda 
vaziyatni keskinlashtirishmaylik", dedi. 
G’ayrat Qodirovich so‘zlariga ruscha qo‘shib gapirgani g‘ashimga tegib turgan bo‘lsa ham, 
uning iltimosini rad qilolmadim. Qodirov o‘zi odam sifatida yomon emas edi, ko‘ngli ochiq, 
sodda edi.
Qodirov bilan gaplashib, tashqariga chiqqanimda militsiya mitingchilarni "O’zbekiston" 
mehmonxonasi oldidan haydab, Inqilob xiyoboniga olib kirishga muvoffaq bo‘lgandi. 
(Xiyobonda ularni kamroq odam ko‘rardi va shov-shuv ham kamroq bo‘lardi). Butun xiyobon 
atrofi militsionerlar "zanjiri" bilan chirmalgandi. Hech kimni xiyobon ichkarisiga 
qo‘yishmayotgandi.
Meni tanishdi shekilli, darrov yo‘l berishda va hatto militsionerlardan bittasi ovozini pasaytirib, 
"aka, shunday davom ettiringlar, biz ham Siz tarafda", dedi. Bu mening ko‘nglimni tog‘day 
ko‘tardi, shu ko‘tarinkilik bilan mitingchilarning huzuriga chiqdim.
Xiyobon o‘rtasida mineral suv va muzqaymoq sotiladigan kichik ko‘shk bor edi, uning 
maydonchasi sahnaga aylangan, sahnada Markazqo‘mdan bo‘lim boshlig‘i, shahar ijroqo‘m 
raisi, IIB boshlig‘i va o‘n-beshta KGB xodimlari turishardi. Menga mikrofonni tutqazishdi. 
Mikrafonni olib, olomonga boqdim. Katta-kichik karton qog‘ozlarga mening ismimni yozib, 
"seni qo‘llaymiz, biz sen bilan, yo‘qolsin zulm, Safaryan O’zbekistondan daf bo‘l!" (Safarov - 
"Pravda Vostoka" redaktori), kabi sodda shiorlar bitilgandi.
Men yoshlarga rahmat aytdim. Hukumat boshlig‘iga taklif-talablaringizni yozma holda 
beringlar-da, tarqalinglar, dedim. Yoshlar "biz maqolani yozgan muxbirlar kelib, shu yerda 
o‘zbek xalqidan uzr so‘rashi kerak, chunki, ular faqat sizni emas, o‘zbek xalqini ham 
kamsitgan", deyishdi. Kimdir "buni muhokama qilaylik, mayli, muxbirlarni olib kelamiz, faqat 
shu yerda emas, Yozuvchilar Uyushmasida muhokama qilaylik", dedi. 
Hokimiyat bu isyonchi talabalarni xalq ko‘zidan tezroq yiroqlashtirishni, tezroq yashirishni 
istardi. 
Yoshlar taklifga rozi bo‘lishdi. Olomon uyushmaga qarab yurdi. U bizning zalimizga sig‘madi, 
ikkinchi, uchinchi qavat, foe va dahlizlar ham odamga to‘ldi.
Muxbirlar Krujilin-Xisomovni darrov topib kelishdi. Uzr so‘rashdimi-yo‘qmi, bilmayman, har 
holda yoshlar ularni qattiq terlatishgani rost.
59

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Men muhokamaning so‘ngida kirdim va hukumat mitingchilarga "M. Solihning "Pravda 
Vostoka"ga javobini o‘n kun ichida bosamiz", deb va’da berganini bildim. Bu men uchun juda 
katta imkoniyat edi. Bunday bir maqolaga "ayblanuvchi"ning javobi yana o‘sha gazetaning 
o‘zida bosilishi sovet jamiyati uchun favqulodda bir hodisa bo‘lgan bo‘lardi.
Bu javob chiqsa, birinchidan, bu yoshlarning g‘alabasi sanalar va ularning o‘ziga bo‘lgan 
ishonchi ikki qat ortardi. Ikkinchidan, bu javob Harakatimizga qo‘shilishga taraddudlanib 
turgan odamlarga so‘nggi turtki bo‘lar va ular safimizga qo‘shilardi. Uchinchisi, bizning 
harakatimiz bir psixologik to‘siqdan o‘tib, hukumat ham bizdan bir qadam orqaga (birinchi 
marta!) chekingan bo‘lardi.
Men "Pravda Vostoka"ga javobni o‘sha kuniyoq boshlab, ertasiga bitirdim va gazeta 
redaktsiyasiga jo‘natdim.
 
1989 yil
 
AKADEMIKKA MAKTUB
 Sakson to‘qqizinchi yil yanvar oyining yettisida "Sovet O’zbekistoni", "Pravda Vostoka" va 
"Tashkentskaya pravda" gazetalarida mening Krujiilin-Xisomovlarga javob maqolam bosilib 
chiqdi. Buning bosilishi mening g‘alabamdan ko‘ra, ko‘proq talaba yoshlarning g‘alabasi edi. 
Bu hodisa ularning "Birlik" xalq harakati atrofida jipslashuvini, ularning targ‘ibot ishlarida 
erkinroq harakat qilishini ta’minladi.
Mening shaxsim uchun esa, bu voqea bir muhim bosqichning tugallanishi edi. 1985 yil 
yanvar oyida "Sovet O’zbekistoni" gazetasida e’lon qilingan "G’oyaviylik bosh mezon" 
maqolasidan keyin o‘tgan to‘rt yil ichida mamlakatda shunday o‘zgarishlar yuz berdi-ki, o‘sha 
kommunistlarning Bosh gazetasi endi men kabi kommunist bo‘lmagan va o‘zining milliy 
qarashdagi fikrlarini hech qachon eplab yashiraolmagan bittasining maqolasini bosishga 
majbur bo‘layotgandi.
Qayta qurish va oshkoralik siyosati sakson to‘qqizning boshida shunday bir nuqtaga keldi-ki, 
ortiq uni orqaga qaytarish yoxud to‘xtatish u yoqda tursin, uning tobora avj olayotgan tezligini 
susaytirish ham mumkin emas edi. Ba’zi mutafakkirlar agar 1989da bir ihtilol (davlat 
to‘ntarishi) yuz bersa edi, Sovet Imperiyasini qutqarib qolish mumkin edi, deyishadi. Ammo 
ular, bu ihtilolning o‘sha sakson to‘qqizda nega bo‘lmaganini o‘ylashmaydi. Bu ihtilol bo‘la 
olmagan edi, shu bois imperiyani qutqarish ham imkonsiz edi. 
Ihtilol sakson to‘qqizda tez yurib ketayotgan aravani birdan to‘xtatganda yuz beradigan qazo 
(avariya) kabi xavfli edi, shuning uchun u aravaning tezligi susayib, odamlar qayta qurishdan 
ham soviy boshlagan bir paytda, ya’ni 1991 yilning avgustida yuz berdi. Bu ihtilolning 
muvafaqiyatsizligi - boshqa bir mavzu.
Sakson to‘qqizga kelib, G’arb davlatlari va dunyo jamoatchiligi ham Sovet Ittifoqida, 
haqiqatan jiddiy o‘zgarishlar yuz berayotgani va bu jarayonning yanada jiddiylashuvi 
mumkinligiga inona boshladilar. Bu davrgacha dunyo Sovet Ittifoqidagi voqealarni bir navi 
skeptitsizm pardasi aro kuzatardi, chunki, Xrushchev zamonidagi bir "yumshash"dan keyin 
qaytadan jonlangan neostalinizm SSSRda osonlikcha (tinch yo‘l bilan) biror ijobiy 
o‘zgarishning yuz berishiga shubha uyg‘otgandi.
60

Muhammad Solih - Yo'lnoma
1989 yilda SSSR va G’arb orasidagi aloqalar ancha samimiylashdi. Totalitar davlat o‘z 
qiyofasini o‘zgartirish uchun o‘z fuqarolarining chet el sayohatlarini ancha yengillashtirdi, chet 
el sayyohlari ham ilgarigidan osonroq kelib-keta boshladilar.
Yozuvchilar Uyushmasi rasmiy tan olinmagan "Birlik" harakatini bir mashru tashkilot 
saviyasida tutish uchun tirgak edi. Mening ayri kabinetim va sekretarim bor edi, "Birlik" 
harakati bilan tanishishga kelgan yerli va ajnabiy kim bo‘lsa, hammasi shu kabinetga bir 
uchrab ketardi. Bu bir qaraganda jo‘n ko‘rinsa ham, rasmiy maqomlarga hurmat tuyg‘usi bilan 
oshlangan odamlar uchun psixologik nuqta-nazardan juda muhim narsa edi. Biz chet el 
muxbirlariga ko‘chada emas, o‘z idoramizda interv’yu berardik, ular harakat va uning faoliyati 
haqida zarur bilgilarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri markaz faollaridan olardi.
Yanvar oyida juda ko‘p chet ellik gazetachi va tadqiqotchilar bilan ko‘rishdim. Ularning 
aksariyati rus matbuotida yoritilgan materiallarga tayanib, O’zbekiston haqida xulosa 
chiqargan kishilar edi. Ko‘pchiligini korruptsiya va poraxo‘rlik qiziqtirardi, bizning gapira 
boshlaganimiz milliy masalalarni anglamasdi yoki anglamagan bo‘lib ko‘rinishni istardilar. 
Chunki, ular ham qanchalik mustaqil fikrlovchi shaxslar bo‘lmasin, o‘z davlatlari ideologiyasini 
u yoki bu qadar tashimoqda edilar. Ular bizning (hozircha!) mustaqillik haqida sal sekinroq 
orzu qilishimiz tarafdori edilar, ular qarshi lager odamlari o‘laroq, endigina ular istagan yo‘lga 
yura boshlagan bu bahaybat mashinaning birdan orqaga qaytib ketishidan juda-juda 
qo‘rqardilar. Bundan biz ham qo‘rqardik, ammo bu yaxshi kiyingan, g‘am-tashvishsiz (bizga 
shunday ko‘rinishardi) yoqimtoy g‘arbliklardan farqimiz shu edi-ki, biz ohista orzu qilolmasdik, 
biz bugun so‘zlash uchun berilgan imkonni zudlik bilan qo‘llanishga majbur edik. Hatto, 
"chiqargan varaqalarni saqlab qo‘yinglar, qayta qurish tugab, zulm qaytadan boshlanganda, 
bu varaqalarni ko‘zga surib o‘qib yuramiz hali", derdik. Ya’ni, "qayta qurish" "vaqtinchalik 
kampaniya" degan botiniy fikr nekbinlar nekbini bo‘lgan bizni ham doim ta’qib qilardi. Shu 
bois, "yotib qolguncha otib qol", taktikasi bilan ish tutib, istisnosiz butun jabhalarda - 
iqtisoddan tortib maorifgacha, paxta monokulturasidan tortib meditsinagacha, - muammoli 
masalalarni o‘rtaga qo‘yar, ularni yecholmasligimizni bilsak ham, loaqal bu haqda jamoat 
fikrini uyg‘otishga shoshar edik.
Davlat tili masalasi sakson to‘qqizinchi yil boshlarining dolzarb masalalaridan biri edi. O’sha 
yil yanvar oyida yozilgan bir maktub, mana:
 Akademik Erkin Yusupovga
Qadrli Erkin aka, avvallari Siz haqda ne gap bo‘lsa, bari yaxshilik ramzi sifatida aytilardi.  
Afsuski, bugungi mish-mishlar, xususan, "Sovet O’zbekistoni"dagi "ikkitillilik" masalasiga oid  
maqolangiz va televideniedagi so‘nggi chiqishingiz atrofidagi gaplar Sizning ham, o‘zbek  
ziyolilarining ham obro‘siga yaxshi bo‘lmayapti. 
Siz til bo‘yicha komissiya raisidirsiz. Ehtimol, bu komissiya xulosasi jumhuriyat fikri bo‘lib  
qaror shakliga kirar. Mas’uliyat katta. Tilimiz davlat tili bo‘lishi shart. Bu "bir hovuch ziyolilar"  
istagi emas, balki, butun xalqning orzu-armoni. Buni o‘zingiz yaxshi bilasiz. Bas, shunday  
ekan, biz xalq tarafiga turmasak, kim turadi? 
Sizdan iltimos va iltijomiz shu-ki, tilimiz bilan dilimizni bir qilaylik. Bugun biz tarixiy voqea  
bo‘sag‘asida turgan bo‘lishimiz mumkin. Mansab, obro‘, rahbarlik o‘tib ketadi. Ammo  
xalqimiz, tilimiz, vatanimiz qoladi. Bizni farzandlarimiz qarg‘ab yurmasin.
Bugungi hisobga ko‘ra, O’zbekistonda 72 foyiz o‘zbeklar, 13 foyiz rus tilida gapiruvchilar, 4 
foyiz tojiklar (qolganlari turkiy xalq vakillari) yashaydilar.
61

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Biz o‘zbek tilini bilmaydigan 13 foyiz uchun o‘z tilimizni qurbon qilolmaymiz. Agar bu foyiz 25 
yoki 40 bo‘lsa, ham biz o‘z tilimizning o‘z yerimizda davlat tili bo‘lishini istagan bo‘lardik.  
Chunki, aks holda, o‘sha Siz doim ta’kidlayotgan baynalminalchilik tushunchasining bir 
chaqalik qadri bo‘lmasdi. Bordi-yu, Siz boshqarayotgan komissiya o‘z vazifasini ado 
etolmasa yoki ado etishni xohlamasa, jamoat o‘z tilini himoya qilishga tayyor.
Ishoning, u o‘z haq-huquqini qat’iy talab etajak, bizning Yozuvchilar Soyuziga kelayotgan 
xatlar shundan darak berib turibdi.
Sizga sog‘lik tilab, Sizdan umid qilib, ukangiz Muhammad Solih
P.S. Tazyiq hammaga o‘tkazilayapti. Ammo bu o‘zimizni oqlash uchun huquq bermaydi. Men  
Sizga o‘zimni yaqin o‘ylab, shu gaplarni yozishga haddim sig‘di. Yo‘qsa, Sizning qimmatli  
vaqtingizni olib o‘tirmasdim, afu eting.
12 yanvar 1989 yil, Toshkent.
Erkin Yusupov o‘sha qayta qurish davri ziyolilarining aksariyatini tamsil qilgan, ilmiy ibora 
bilan aytganda, "tipik vakil" edi. Bu tip insonlar nisbatan aqlli, nisbatan vijdonli, nisbatan 
vatanparvar, qisqasi, nisbatan yaxshi odamlar edi. Ular ob-havo yaxshi bo‘lib, zamon 
qatog‘on zamoni bo‘lmasa, yurt dardiga quloq solib, unga qayishar va o‘zlari egallagan 
mansab darajasida bir ishlar qilishga urinardilar. Ammo ob-havo buzilib, xalq tarafda turish 
tahlikali bo‘p qolsa, darrov unga qarshi tarafdagi biror shinam joyga o‘tib olardilar.
Men bu xil odamlarni darrov tanirdim, chunki, umrimning yarmi shular bilan o‘tgandi. "Birlik" 
harakati boshqaruvining yuzda sakson foyizi shu tip insonlardan iborat edi. Ularning 
istisnosiz hammasi kommunist edilar, ammo ular o‘z jabhalarida ozmi-ko‘pmi mutaxassis 
edilar. Biz "kommunist" deya, o‘rniga kommunist bo‘lmagan, ammo malakasiz insonlarni 
harakatga taklif qilolmasdik. "Birlik"ning tarkib topishida bu tutum tufayli mendan xafa 
bo‘lganlar ko‘p bo‘ldi. Xafa bo‘lganlarning kommunistlarning bari-bir kun boshqa tarafga o‘tib 
ketishi haqidagi fikrlari to‘g‘ri edi. Ammo ular o‘sha "bir kun kelguncha" harakatda ishlaydigan 
odamlar kerakligini tan olgilari kelmasdi. Akademik Erkin Yusupov 1986-88 yillarda 
hukumatga "o‘gay" bo‘pqolgandi shu bois yozuvchilar bilan - norasmiy muxolifat bilan 
yaqinlashgan edi. Ammo yangi hukumat kelib, uning "yulduzi" yangidan porlay boshlagan 
zahot, milliy masalalar qolib, baynalminalchilikning ahamiyati haqida kuylay boshlagandi. 
Yuqoridagi maktub shunga qarshi yozilgandi.
 
XALQ HARAKATIDAGI ILK TAJRIBALAR
 Garchand 80-yillar o‘rtalarida paydo bo‘lgan ijtimoiy aktivlik sakson sakkizinchi yilda aniq 
siyosiy tus olgan bo‘lsa ham, "Birlik" harakati siyosiy emas, ijtimoiy libos bilan sahnaga 
chiqdi. U o‘lkaning "moddiy-ma’naviy boyliklarini muhofaza qiluvchi tashkilot" sifatida tanitildi. 
"Birlik" so‘zi siyosiy ma’no tashirdi, uning izohi esa, xuddi bu so‘z uchun so‘ralayotgan uzrga 
o‘xshardi. Bu izoh harakatga qo‘shilgan oqsoqollarning qo‘shimchasi bo‘lganligidan, uni olib 
tashlay olmadik.
Nom berishdagi bu ikkilanish, aslida, harakat ideologiyasidagi ikkilanish edi. Harakat 
boshqaruvidan o‘rin olgan kommunistlarning deyarli to‘qson foyizi O’zbekistonning siyosiy 
kelajagi, aniqrog‘i, uning siyosiy mustaqilligi haqida orzu qilmagandilar. Aksincha, ular 
bunday mustaqillikka erishish, mumkin emas va unga intilish xayolparastlik, deb bilishardi. 
Qolaversa, endi Sovet ittifoqida qayta qurish boshlangan ekan, bunday mustaqillik bizga 
62

Muhammad Solih - Yo'lnoma
foydadan ko‘ra zarar olib kelishi mumkin, bizga Moskva qarab turmasa bizning rahbarlar 
darrov demokratiyadan voz kechib, o‘zlarining kichik diktatorliklarini o‘rnatishi mumkin, degan 
fikrda edilar. Bu qarash o‘sha qayta qurish davrida juda moda bo‘lgan edi, chunki, bizning 
rahbarlar haqiqatan ham mustaqil bo‘lgandan keyin shunday diktatorliklarini qurishi muqarrar 
edi. Lekin bu bo‘lajak mahalliy diktatura oldidagi qo‘rquv bizning siyosiy harakatimiz 
strategiyasini o‘zgartirishi mumkin emasdi. Rus mustamlakasidan qutulish yangi tuzilgan 
tashkilotning markaziy g‘oyasi bo‘lmog‘i shart edi. Bu g‘oya ochiq ifoda qilinmagan taqdirda 
programma tezislariga zimdan singdirib yuborilishi lozim edi. Har holda, shaxsan mening va 
yana bir nechta yozuvchi og‘aynilarning niyati shunday edi. Lekin bu niyat amalga oshmadi. 
Harakat programmasi siyosiy konyuktura izn bergan doiradan tashqariga chiqolmadi. Bunga 
faqat kommunistlarni aybdor qilib ko‘rsatish haqsizlik bo‘lardi. Bunda biz, harakatni qurgan 
ijodkorlarning ham aybi bor edi. Biz kerak bo‘lgan jasoratni ko‘rsatolmadik va harakat 
g‘oyaviy jihatdan mayib tug‘ildi. Bu mayiblik ayniqsa Harakatning ijtimoiy bazasi kengayib, 
minglarcha odam maydonlarni to‘ldirganda bilindi. Biz bu keng xalq ommasiga loyiq bir buyuk 
hadaf, bir buyuk maqsad ko‘rsatolmagan edik.
Men bu mulohazalarni o‘n yil kechikib aytayapman. Chunki, o‘sha sakson sakkizda buni 
aytishga tayyor emasdim. Men ham do‘stlarim qatori umum ko‘tarinkilikning asiri edim, 
siyosiy harakatning tabiatini hali bilmasdim.
Boshqa tarafdan qaraganda, Balki Harakatning birdaniga radikal g‘oya bilan chiqmagani 
to‘g‘ri bo‘lgandir. balki, sakson sakkizda mustaqillik g‘oyasi o‘rtaga tashlansa, bu hukumatni 
cho‘chitib yuborgan bo‘lar va Harakat tug‘ilmay turib, o‘limga mahkum qilingan bo‘lardi. 
Buning ahamiyati bormi, degan savol tug‘ilishi mumkin. Ehtimol, bugun buning ahamiyati 
yo‘qdir, ammo o‘n yil avval ahamiyati bor edi. Xalq o‘rnidan turib ko‘chaga chiqqanda va 
olomon degan ming boshli mavjudot qarshimizga kelib, bizdan yo‘l ko‘rsatishni talab 
qilganda, bizning bir oz sarosimaga tushib qolganimizni xotirlayman. Biz, siyosiy harakatni 
tuzgan odamlar, bu xalqning qaysi tarafga yurishini ko‘rsatishimiz kerakdi. Uning quvvat 
sifatida taqdirini belgilash bizning, bir hovuch ziyolining zimmasiga tushgandi. Bu 
mas’uliyatdan sarosimaga tushmaslik uchun bir telba bo‘lish kerakdi. 
Ehtimol, "sarosima" deya, vaziyatni ortiqcha bo‘rttirgan bo‘lishim mumkin, ammo bir narsaga 
aminman-ki, o‘sha paytda ko‘cha oqimiga tanqidiy qaray olmasak edi, bizning harakatimiz 
hech qachon olg‘a siljimagan bo‘lar va siyosiy jihatdan marginalligicha qolib ketaverardi.
Har holda, 1988-da tuzilgan tashkilot xarakteridagi eng bo‘rtib ko‘ringan narsa, shubhasiz, 
g‘oyaviy ikkilanish edi, deyish mumkin. Bu kontekstda "ERK" partiyasining tuzilishini
"Birlik"dagi o‘sha ikkilanishni bartaraf etmoq uchun qilingan tashabbus o‘laroq ko‘rish 
mantiqlidir.