Muhammad Solih yo’lnoma

PASSIV AKTIV
 Yanvar oyida SSSR Yozuvchilar Soyuzining Plenumi chaqirildi. Bu plenum Yozuvchilar 
Soyuzi tarixida eng hayajonli va eng ehtirosli majlis o‘laroq tarixda qoldi. Zotan, plenum 
Yozuvchilar tashkilotining so‘nggi jiddiy majlisi bo‘ldi. Keyin, xuddi Sovet Ittifoqi kabi, 
Yozuvchilar Ittifoqi ham parchalandi. Yozuvchilarning bu so‘nggi majlisida men ham 
qatnashdim. O’zbekiston Yozuvchilar Uyushmasi kotibi sifatida menga ham so‘z tegdi. Bu 
nutq "Literaturnaya gazeta"da plenum kunlari bosilib chiqdi. 
63

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Bu nutq 18 daqiqada bitdi va uni tomomlab, joyimga qaytar ekanman, qarsaklarning 
odatdagidan uzoqroq davom etayotganini ilg‘adim. Boshqa bir paytda bunday qarsaklarning 
olqishmi yoki qarg‘ishmi ekanligini bilolmagan bo‘lardim. Chunki, nutq metropoliya siyosatiga 
va umuman ruslarga ochiqchasiga qarshi ruhda aytilgan edi. Zal nufuzining yarmidan 
ko‘pining nutqni olqishlashga hech bir sababi yo‘q edi. Bu nufuzning qolgan qismi ham 
avvallari bunday nutqqa aslo qarsak chalmagan bo‘lardi. Avallari bunday nutqqa nainki 
qarsak chalish, balki bunday nutqni gapirishi mumkin bo‘lgan kimsa minbarga yaqin 
yo‘latilmasdi. Minbar u yoqda tursin, bunday nutqlarga qodir kimsa yozuvchilikka qabul 
qilinmasdi. Lekin shu onda mening nutqimga qarsak chalishardi. Zamon shunday o‘zgargan 
edi. 
Mashvarat tanafusida O’ljas Sulaymon va ozor yozuvchisi Onor kelib tabriklashdi. 
O’zbeklardan shoir Shukrullo mening chiqishimdan samimiy xursand bo‘ldi, hatto ko‘ziga 
yosh oldi. Men tayyorlagan nutqda odamlarga yuqqan energiya intellektual yoki badiiy 
mohiyatga ega emasdi, bu sof ijtimoiy mohiyatli, o‘sha davrda keng tarqalgan eng yuqumli 
energiya edi. 
Saksoninchi yillar o‘rtasida tergovchilar Gdlyan-Ivanov boshchiligida o‘zbeklarga qarshi 
boshlangan huquqiy terror biz ziyoliylarni alamzada qilgandi. ko‘z o‘ngimizda yuzlab 
gunohsiz insonlar qamalib, iskanjaga olinar ekan, ularga yordam bera olmaslik tuyg‘usi bizni 
qattiq qiynar edi. 
 
 
Mana shu ketayotgan odamlarga qarab,
"Mana shu ketayotgan odamlarga men
Javob beraman!", desa edi kimdir.
 
Mana shu ketayotgan, tinmay ketayotgan
Odamlarga qarab "shularga men javob beraman,
Men javob beraman", desaydi kimdir.
 
Mayli baqirmasin,
Mayli hayqirmasin, mayli jar solmasin dunyoga,
Mayli pichirlasin, loaqal, pichirlasa edi.
"Men javob beraman shularga", deya.
 
1985 ("Olis tabassum soyasi" kitobi, 1986)
 
Respublika rahbarlarining bu zo‘ravonlik qarshisidagi qo‘rqoqligi, Moskva buyruq bersa, hatto 
o‘z onasini ham jallod Gdlyan qo‘liga topshirishga tayyor kompartiya kotiblarining sarosimaga 
tushgan qiyofalari bizning nafratimizni yanada kuchaytirgandi. Bu ham yetmaganiday, 
o‘zbeklarni bopladim, deya ko‘kragiga urib, Rusiya kengliklariga sayohatga chiqqan armani 
tergovchi rus aholisi tarafidan milliy qahramon sifatida qarshilana boshlagandi. Bu esa, 
bizning ziyoliliyrimiz nazdida rus shovinizmi va armani-dashnoq ittifoqining yangidan 
jonlanishi bo‘lib ko‘rinardi. Albatta, bizning iztirobdan yallig‘langan shuurimizda Gdlyan-
Ivanov terrori keragidan ortiq siyosiylashtirilgandi. Aslida, na Gdlyan - dashnoq, na Ivanov - 
shovinist edi. Gdlyan sovet tergovchisining poraxo‘r, maishiy buzuq va sadist tiplaridan biri 
edi, xolos. Ivanovning ham familiyasidan boshqa ruslikka va shovinizmiga aloqasi juda oz 
edi. Bu ikkalovi pul va mansab uchun har qanday siyosiy va milliy g‘oyani sotib yuborishga 
qodir, maqsadi yo‘lida har qanday tubanlikdan toymaydigan nusxalar edi. Qayta qurish bir 
inqilob sifatida o‘zining oldingi saflariga nafaqat yangi liderlarni, balki, yangi haromzodalarni 
ham chiqarib qo‘ygan edi. Bu ziyrak haromiylar modani yaxshi his qilardilar. Ular qayta qurish 
boshlangani zahot o‘zlarini yaratgan kommunistik nomenklaturadan chetlashib, yangi paydo 
bo‘lgan "demokratlar" quchog‘iga otilgandilar. Zotan, besh-olti shaxs (Saxarov kabilar)ni 
hisobga olmaganda, bu demokratlar ham o‘sha kommunistik nomenklaturadan tarqagan 
64

Muhammad Solih - Yo'lnoma
zuryodlar edi. Xullas, yaxshi va yomon, oq va qora bir-biriga qorishib, odamning ko‘zini 
tindiradigan, boshini aylantiradigan bir zamonda yashash tushgandi chekimizga. Ko‘nikish 
qiyin edi, ammo ko‘nika boshlagan edik. G’ala-g‘ovur ichida bizga lozim bo‘lgan sasni, turli xil 
ranglar ichidan zarur bo‘lgan rangni va sanoqsiz so‘zlar ichidan kerak bo‘lgan kalimani 
topishga o‘rgana boshlagan edik.
Plenumda aytilgan nutq shu tajribaning mahsuli edi va uning sha’niga chaliayotgan qarsak 
aslo vatanparvarlik uchun mukofot emas, professional ado etilgan bir ish uchun ko‘rsatilgan 
hurmat edi, bor-yo‘g‘i. Vatanparvarlik uchun esa, nainki ruslar, o‘zimizning o‘zbeklardan ham 
bir olqish kutayotgan emasdim, to‘g‘rirog‘i, kutish darajasida sodda emasdim. Kutmaganim 
to‘g‘ri bo‘libdi, chunki, O’zbekiston rahbarlari Moskvada qilingan nutqni Toshkentda 
muhokama qilib, zudlik bilan Partiya aktivini chaqirishga va unda kaminani sazoyi etishga 
qaror qilgan ekanlar. Mening Moskvadan qaytishimni sabrsizlik bilan kutayotgan bu Aktiv 
"O’zbekiston doim rus og‘a bilan birga bo‘lgan va bundan keyin ham birga bo‘laveradi" 
tezisini yana bir bor tasdiqlash uchun bel bog‘lagandi. Kaminaning nutqida aytilgan 
"Markazning kolonial siyosati" haqidagi fikrlar aktiv tarafidan zudlik bilan chil-parchin qilinishi 
va buning teskarisi isbot qilinishi lozim edi. Mutelik tuyg‘usi bizning kommunistlarning qoniga 
shu qadar singib ketgan edi-ki, ular sakson to‘qqizinchi yilda ham bu eski dunyoning ortiq 
o‘zgarganini, endi, shu onda Og‘aning o‘z qullari sadoqatini tekshirishga ham vaqti 
qolmaganini anglay olmagandilar. 
Aktiv Sovet O’zbekistoni Oliy Soveti binosining kichik majlislar zalida to‘plandi. Notiqlarning 
hammasi o‘z sohasidagi problemalarni gapirib, orasida mening "Literaturnaya gazeta"da 
bosilgan nutqimga munosabat bildira boshladilar. Ayniqsa, Moskvaning o‘zbeklardan paxtani 
juda past narxda olayotgani haqidagi fikr bizning rahbarlarni qattiq ranjitgandi. Buning aksini 
isbot qilish uchun notiqlar turli raqamlar keltirishdi va meni minbarga chaqirishdi. Men hamma 
gapni nutqimda aytganimni, Aktivga aytadigan maxsus gapim yo‘qligini, agar savollar bo‘lsa, 
unga javob berishim mumkinligini izoh etdim. "Siz Chor Russiyasi davrida paxtaning narxi 
bugungidan baland edi, degan faktni qaerdan oldingiz", deb so‘rashdi. 1898 yil chiqqan
"Turkestanskie vedemoti" gazetasidan oldim, deya javob berdim. Aktivdan boshqa savol 
chiqmadi. Aktiv favqulodda passiv edi. Ya’ni, u mening iddaolarimda jon borligini anglardi, 
nainki anglardi, balki, Moskvaning qabohatini mendan o‘n karra yaxshiroq bilardi, ammo 
unga qarshi chiqish mumkinligini o‘ylashdan ham qo‘rqardi. Majlis faqat xo‘jako‘rsinga, 
so‘zma-so‘z aytganda, Moskvadagi Xo‘janing ko‘rishi uchun chaqirilgandi. Ammo, yuqorida 
deganimdek, Xo‘janing ko‘rishga ham vaqti qolmagandi. Xo‘ja yangi saylovlarga 
tayyorlanayotgandi.
Bu yangi saylov kommunistik tuzumni modernlashtirish uchun xizmat qilishi lozim edi. Saylov 
bir liberal sharoitda o‘tishi, unda yangi zehniyatdagi kommunistlar g‘alaba qilishini ta’minlash 
zarur edi. Ammo bu yangi zehniyatdagi insonlar (keyinroq yuz bergani kabi) aslo 
kommunistik tamallarni portlatadigan darajada yangi bo‘lmasliklari shart edi. Tez 
rivojlanayotgan voqealar zanjirida bu muvozanatni topish 1989 yil boshida unchalik oson 
emasdi. Moskovadagi Islohotchining butun zakosi o‘sha muvozanatni topishga yo‘naltirilgan 
edi. 
Sovetlar qurollanish musobaqalarida yengilganini anglagandilar va bu poygani to‘xtatib, 
paritetga erishmoq uchun sotsializmning insoniy yuzi haqida gapira boshlagandilar. Saxarov 
kabi dissidentlarning ozodlikka chiqarilishi, matbuotdagi oshkoralik, kadrlarning yangilanishi, 
jumhuriyatlarga tazyiqning ozaytirilishi - hammasi Sovet Imperiyasi yuzidagi yovuz chizgilarni 
yumshatish uchun olingan tadbirlar edi. Sotsializm va kapitalizmning yonma-yon yashashi 
mumkinligini isbot qilish va G’arbning dushmanligini minimal saviyaga indirish lozim edi. Bu 
reja, aslida, nafaqat Politbyuroda, balki, sovet xalqining avangardi sanalmish rus ziyolilari 
ichida, hatto uning muxolif qismida ham mamnuniyat bilan qarshilangan edi. Sovet Ittifoqida 
65

Muhammad Solih - Yo'lnoma
hech bir ijtimoiy qatlam - jumladan, hurriyatsevar rus ziyolilari ham - keyinroq yuz bergan 
Buyuk Parchalanishni hech qachon istamagan edilar.
Shuningdek, hech kim, hech bir shaxs, hatto Saxarov kabi hurriyatchi ham Sovet 
jumhuriyatlarining mustaqilliklari uchun kurashgani sababli surgun qilinmagandi. Sovet 
Ittifoqidagi butun muxolif fikrli kuchlar - xoh hukumat ichida, xoh uning tashqarisida bo‘lsin - 
oxir oqibatda sotsializm va kapitalizmni yarashtirish uchun qo‘llanilgan ko‘ngilli 
tashabbuschilar bo‘lib qolaverdi. Bu bir tanqid emas, olqish ham emas, bu o‘sha paytda 
zuhur etgan voqelikning haqiqatga eng yaqin ko‘rinishi, menimcha. 
Islohotchi Gorbachevning yangi strategiyasida muhim o‘rin tutgan Oliy Sovetga saylov xalq 
tarafidan misli ko‘rilmagan bir tavajjuh bilan qarshilandi. Sovet hokimiyati davrida birinchi 
marta saylovda muqobil nomzod ko‘rsatish imkoni tug‘ilgandi. Aniqrog‘i, nomzodlikka 
nomzod ko‘rsatish imkoni berishgandi. Bu degani, saylov komissiyasining ro‘yxatiga kirish 
uchun ham maxsus saylov o‘tkazilar va unda tanlangan shaxslargina haqiqiy nomzod 
sanalar va ularning nomlari rasmiy nomzod sifatida e’lon qilinardi. Tabiiyki, bunday elak 
nomenklatura uchun o‘z odamlarini saylashning voz kechilmaydigan usuli edi. Nomenklatura 
bundan maksimal ravishda foydalandi va 1989 yil Sovet Ittifoqi Oliy Sovetiga saylovda 
ancha-muncha antisovet shuurli shaxsiyatlar o‘sha elakdan o‘tolmadilar. Lekin hatto 
saylovning shunday adolatsiz ko‘rinishi ham 1989 yilgi sovet kishisi uchun buyuk yangilik edi. 
Chunki, u hayotida birinchi marta muqobil nomzod ko‘rsatadigan g‘aroiyb saylovda ishtirok 
etishi mumkin edi. Men Moskvadan qaytganda o‘zbek ziyolilari orasida ham hayajonli bir 
talosh ko‘rdim. Ular ham xuddi Boltiq bo‘yidagi lotish va estonlar kabi, Xazar dengizi sohili 
sokinlari ozariy va trkmanlar kabi, Qoradengizli gurju va qirimliklar va yoki Turonzamin 
kengliklarida ot choptirgan qozoqlar kabi ko‘zlarini Shimolga - dunyoning oltidan birini 
egallagan Imperatorlikning poytaxti tomonga tikib, bir mo‘jiza kuttmoqda edilar. Ammo ular 
ko‘z tikkan makon umid qilingan mo‘‘jizani o‘z ixtiyori bilan ko‘rsatmayajagini bu odamlar 
yaxshi bilishardi. Shuning uchun ham ular hayotida yana birinchi marta "mustaqil harakat 
qilish mumkinmi, ajobo?", degan savolni o‘z oldilariga qo‘ygandilar. To‘g‘rirog‘i, qo‘yayotgan 
edilar. O’zlari ham bilmagan holda, xuddi oykezarlar kabi, yarim uyg‘oq, yarim uyquda, bu 
dami o‘tkir savolni o‘z oldilariga qo‘ya boshlagan edilar. 
Men hali Moskvada ekan, Talabalar shaharchasidagi bir guruh yoshlar mening nomzodimni 
deputatlikka qo‘yish uchun tashabbus majlisi o‘tkazishibdi. Samimiy aytganda, menda 
deputat bo‘lish kabi bir hirs yo‘q edi. Talabalarning tashabbusini faqat ularni yangi qurilgan 
"Birlik" harakatiga mustahkamroq bog‘lash uchun rad qilmadim. Boshqa tarafdan, menga 
o‘xshagan fikri va niyati op-ochiq shaxsning nomenklatura tarafidan qabul etilmayajagi 
oldindan ma’lum edi. Ammo saylov kampaniyasi bizga o‘z g‘oyalarimizni aytish uchun bir 
minbar, bir fursat bo‘lishi mumkin edi. Va bundan foydalanishga qaror qildim. Xullas, 
talabalarning istagi bilan menga begona bo‘lgan saylov degan hodisani shoirning sukunatli 
derazasidan emas, bevosita yaqinidan kuzatmoqqa boshladim. Tabiatan xonanishin bir 
odam, olomondan doim qochgan bir kimsa, uzun nutqlardan nafratlangan bir g‘ayrinotiq 
kutilmaganda xonasini tark etib, yoqimsiz olomonning qoq o‘rtasida nutqlar ota boshlashini 
tasavvur qila olasizmi? Men tasavvur qila olaman, chunki men o‘shanaqa odam holiga 
tushgandim. Bundan meni ortiq hech kim va hech narsa hatto she’riyat ham qutqarib 
qolomas edi. Lekin 1989 yilning boshida men bunday deb o‘ylamasdim. bu hodisalarning 
o‘tkinchi ekanligiga va tez kunlarga yana o‘zimning xonanishin hayotimga qaytib kelishimga 
mutlaqo amin edim. Bu qat’iy ishonch va siyosatni mensimaslik tuyg‘usi meni siyosat 
girdobiga telbalarcha otilishga undagan asosiy sabablar edi.
66

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Men o‘zimga shu qadar ishonar edim-ki, xayolimda bir yaxshi nashriyotda chiqarish uchun 
ikki jild asarlar to‘plamimni rejalar edim. Siyosatni esa, shu qadar mensimas edim-ki, uning 
qoidalariga zid amal qilish mening sevimli uslubim edi. Zotan, 1989 yilgacha milliy 
masalalarga bag‘ishlanib yozilgan butun maqolalarim ham "siyosat bo‘lsin", deb emas, 
siyosat bo‘lmasin, deb yozilgandi. Siyosat bo‘lsin, deb faqat yolg‘onchilar va munofiqlar 
yozardi, mening nazdimda.
"Mensimaslik energiyasi" shu qadar kuchli bo‘lgan-ki, bugun o‘sha girdobga tushganimga o‘n 
yil to‘layapti, hali ham o‘sha energiyaning ta’siri ketgani yo‘q. Men hanuzgacha olomonga 
yolg‘on va’dalar bermay turib ham uning hurmatini qozonish mumkinligiga ishonishda davom 
etmoqdaman. Garchand, siyosatda yolg‘on gapirish muboh ekanligini menga tushuntirgan 
yaxshi niyatli oshnolarimning ko‘pgina bashoratlari to‘g‘ri chiqqan bo‘lsa-da, men siyosiy 
jamoa tarafidan tasdiqlangan barcha standartlarni "oyoq-osti" qilishda davom etmoqdaman. 
Chunki, erkin va hur qadam bosishni istagan har qanday inson qaerga qadam bossa bossin, 
u albatta, o‘sha standartlarga oyoq bosishga majburdir. O’sha 1989 yil saylov kampaniyasi 
davrida ham men aqlli odamlarning maslahatini tinglay olmadim. Ular menga bu 
kampaniyada tanqid nashtarini rashidovchilik oqibatlariga qaratishni maslahat bergandilar, 
men nashtarni antirashidovchilikka qaratdim. Rashidov mening qarindoshim emasdi, faqat 
uni tepkilash, haqorat qilish moda bo‘lgani meni irgantirardi. Yaqindagina Rashidovning 
soyasiga salom berib, unga topinib yurgan kimsalar endi o‘zini unga qarshi kurashgan 
qahramon sifatida vaaz o‘qiyotganini ko‘rib, hayratdan tilim tutilgani uchun ham Rashidovni 
tanqid qilishdan or qildim. Aqlli do‘stlarim mening atrofga rashidovchi ko‘rinib qolishmdan 
qo‘rqardilar, men esa, sher o‘lgandan keyin, uning loshiga siyayotgan o‘sha "qahramonlar"ga 
o‘xshab qolishdan qo‘rqayotgan edim.
  
NOMZODLIKKA NOMZOD
 1989 yilning fevral oyida, Toshkentda, O’rdadagi Agroprom binosi zalida "nomzodlikka 
nomzod saylash konferentsiyasi bo‘lib o‘tdi". Biz Sobir Raximov tumani milliy okrugidan to‘rt 
yoki besh kishi ko‘rsatilgan edik. Bu nomzodlarning bittasi, deputatlikka o‘tishi avvaldan 
belgilangani, bir qurilish trestining nachalnigi edi, uning ismi esimda yo‘q. Navbatdagi 
nomzod Moskvada chiqadigan "Sovetskaya kultura" gazetasining muxbiri Vilor Niyozmetov, 
yana bittasi Toshkent Universitetida o‘qituvchilik qiladigan Marat Zohidov degan odam edi. 
Bizni saylaydigan 350 kishi Toshkent shahar Sobir Rahimov tumanidan hukumat tarafidan 
tanlangan delegatlar edi. Ular "konferentsiya" oldidan kimga ovoz berish kerakligi haqida 
instruktaj olgandilar. 
Har bir "nomzodlikka nomzod"ning ikkita ishonchli vakili bo‘lardi. Mening shunday vakillarim 
TOShDU matematika fakulteti o‘qituvchilari Shuhrat Ismatullaev bilan Abdumannob Po‘latov 
edi.
Yana majlisda nomzodlikka nomzodni tanitish va tashviq qilish uchun ikkita odam gapirishi 
mumkin edi. Meni yoqlab Yozuvchilar Uyushmasi raisi Odil Yoqubov va shoir Omon Matjon 
gapirishlari lozim edi. Ikkalovi ham ehtiyotkorlikni udum qilishgan mardumlar edi va Solih 
deputat saylansa, vatanga bundan qanday foyda bo‘lishi mumkinligini isbot qilisha olmadi. 
Ular, asosan, nomzodlikka nomzod ko‘rsatish hurriyatini bergan qayta qurishga hamd 
qilishdi. 
Jasorat hali ham ruslarda edi. Ularning liderlari Vladimir Anishchev Markazqo‘mda 2-kotib, 
Boris Satin Toshkent shahar partiya Qo‘mitasining 1-kotibi edilar va qo‘llaridagi qizil bayroq 
hamon hilpirab turardi. Ular kaminaning nomzodi o‘tmasligi uchun keng jabhada kurash 
67

Muhammad Solih - Yo'lnoma
boshlagandilar. Agrosanoat zalida to‘plangan saylovchilarni o‘shalar tanlab yuborgandi. Bu 
saylovchilardan bittasi turib, "Biz bilamiz, Muhammad Solih "Birlik"ni tashkil qilgan odam, 
uning ideologi, ko‘pmillatli o‘lkamizda u deputat bo‘lishi mumkinmi?" dedi. Men: "Birlik" 
rahbari emasman", dedim va bu harakatning ruslarga qarshi emasligini tushuntirdim. 
Gaplarim samimiy chiqmadi. Shunga qaramay, zalda o‘tirgan 350 tacha kishidan 100 taga 
yaqini mening deputat bo‘lishimga rozi bo‘lib, qo‘l ko‘tarishdi. Bu-hokimiyat tayyorlagan 
olomondan kutish mumkin bo‘lgan eng yuksak raqam edi. Bu yuztacha kishi o‘z 
boshliqlarining adolatsiz buyrug‘iga qarshi chiqqan qahramonlar edi. 1989 yil yanvar oyida 
bizning jamiyatimiz shu qadar olg‘a ketgandi. 
Lekin baribir nomenklatura yengdi. Saylanishga nomzod bo‘lib o‘sha qurilish trestining 
boshlig‘i saylandi. Unga qarshi hukumatning boshqa bir nomzodi - Marat Zohidov saylovda 
raqib rolini o‘ynaydigan bo‘ldi. Saylov juda ko‘tarinki ruhda o‘tdi. Bizning tarafdorlarimiz 
ko‘pchilik edi. Ular o‘zlari ko‘rsatgan nomzodlar saylovga qo‘yilmagani uchun darg‘azab 
edilar. Nomenklatura qo‘ygan nomzodlarga qarshi jon-jahdi bilan tashviqot yuritishdi. 
Oqibatda, qurilish qurilish tresti boshlig‘i ham, uning "raqibi" Marat ham kerakli ovoz ololmadi. 
Ikkalovi ham ikkinchi turga qolishdi. Ikkinchi turda, qancha ovoz olsa olsin, eng ko‘p ovoz 
olgan nomzod "yutgan" hisoblanardi. Va tabiiy-ki, qurilish tresti boshlig‘i "yutib chiqdi".
1989 yil fevral oyida bo‘lib o‘tgan bu saylov Sovet Ittifoqining birinchi va oxirgi demokratik 
saylovi edi. Bu saylovni G’arb davlatlari standartlari bilan, albatta, tenglashtirish mumkin 
emasdi. Ammo bu yarim yumaloq saylovni Sovetlar uchun bemalol "demokratik" desa 
bo‘lardi. Va tasavvur qiling, shu yarim demokratik saylov Sovet imperiyasini yo‘q qilishga 
yetdi. Imperiyaning metindan ishlangan asoslariga urilgan halokatli zarbalar o‘sha 89-da 
saylangan millatvakillari tarafidan keldi. 
 
SOVET PARLAMENTI VA SAXAROV
 "Parlament" so‘zi biz sovet kishilari uchun yangi so‘z edi. Bu kalimani siyosiy adabiyotda 
ko‘p uchratgandik, ammo o‘zimizning kundalik hayotimizga hech tadbiq qilib ko‘rmagandik. 
Chunki, u bizning hayotimizda yo‘q edi. Bizning hayotimizda Sovet Ittifoqining Oliy Soveti bor 
edi. Bu Sovetga har besh yilda saylanadigan qovog‘i soliq, qorindor bir necha ming rahbar va 
rahbarchalar bor edi. Va har besh yilda bir marta saylov uchastkalariga borib, o‘sha o‘zimiz 
tanimagan, umrimizda biror marta ko‘rmagan odamlarga ovoz beradigan biz, hokisor sovet 
insonlari bor edik. 
"Parlament" so‘zini 89-yil saylovlaridan keyin qo‘llana boshladik. Og‘zimizni to‘ldirib, 
ko‘ksimizni kerib, ilhom bilan "parlamentning yanagi sessiyasi qachon?", "parlamentda bu 
masala qo‘yildimi?", "parlamentga maktub yozaylik", deya endi gapirishga o‘rgangan go‘dak 
kabi sayray boshlagandik".
Sovet Parlamentini shartli ravishda uch guruhga bo‘lish mumkin edi. Birinchi guruh 
Kompartiyaning markaziy va mahalliy rahbarlaridan, ikkinchi guruh profsoyuz yoki boshqa 
jamoat tashkilotlarining boshliqlaridan, uchinchi guruh liberal qarashdagi ziyolilardan tarkib 
topgandi. Ziyolilar birinchi sessiyadayoq - kichik guruh bo‘lishiga qaramasdan - 
Parlamentning motoriga aylanishdi. Ular o‘zlarini darrov "demokrat" deb atay boshladilar. Bu 
atama ham xuddi "parlament" kabi quloqqa yoqimli eshitilar, xazinadan yangi chiqqan 
banknot kabi xusho‘y hid taratardi. 
68

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Aslida, bu "demokratlar"ni ham uchta guruhga bo‘lish mumkin edi. Birinchi guruh - sovet 
nomenklaturasi ne’matlaridan doim bahramand bo‘lib kelgan, siyosiy konyukturani his qilish 
iste’dodi tufayli "mustaqil fikrlovchi kishi", deb nom olgan ziyrak kishilar guruhi (Sobchak). 
Ikkinchi guruh - rus milliyatchilari, ular Gorbachev davrida sovet rahbarlarini ishyoqmaslikda, 
rus xalqiga qayishmaslikda ayblab, o‘ziga xos muxolifat rolini o‘ynagandilar (Rasputin, 
Belov). Uchinchi guruh - Sovet tuzumi yaratgan buqalamunlar, o‘z manfaati yo‘lida onasini 
ham sotishga tayyor val’adizinolar guruhi (Gdlyan-Ivanov).
Parlamentda yana hech bir guruhga kirmagan Andrey Saxarov bor edi. Bu odam 
Parlamentdagi yagona idealist edi. Uni bir muddat turli guruhlar o‘z manfaatlari yo‘lida o‘z 
manfaatlari yo‘lida qo‘llanishdi, ammo u aksariy chiqishlarida istiqomat(orientir)dan 
adashmadi. Agar bugun Rossiyada demokratiya bir oz rivojlangan bo‘lsa, sobiq sovet 
jumhuriyatlarida erk tushunchasi ozgina ildiz otgan bo‘lsa, bunda qayta qurish ruxsati bilan 
bir soniyada demokrat bo‘lib qolgan millionlar emas, qayta qurishdan ancha oldin hur fikri 
uchun surgunlarni yashagan o‘sha keksa odam, Andrey Dmitrievich Saxarovning xizmati bor. 
Bu xuddi muhorobadagi nisbatga o‘xshaydi. Ming kishi dushmanga qarshi hujumga o‘tar 
ekan, ulardan o‘ntasigina chindan ham hujumga o‘tayotgan, qolgan 990 tasi esa, ularga 
ergashayotgan bo‘ladi. Bu o‘ntaning boshida ham bittasi bor-ku, agar u bo‘lmasa, bu o‘nta 
askar ham hujumga qalqmas, balki, o‘sha 990 taga qo‘shilib, mudofaa xandaqlarida bir oz 
mizg‘ib, bir oz uzoqdagi vafoli yorni xayol qilishni afzal ko‘rgan bo‘lardi.
Saxarov o‘sha noyob "bitta"lardan edi. Uni hujumga ilhomlantirgan orqasida turgan ming 
askar emasdi, istiqbolda ko‘rayotgan ideali edi. Agar bu ming kishi hujumga qalqmasa, u bitta 
o‘zi qalqqan bo‘lardi. 70-yillarda "bitta o‘zi qalqqani" uchun uni telbaga chiqarishgandi, 
nonko‘r, vatan xoini deb e’lon qilgandilar. Gorbachev uni Gorkiy shahridan surgundan 
chaqirib olib, Qayta Qurishning so‘nggi fazasini boshlatganini bilmagan edi. Aslida, 
Saxarovning qaytishi Gorbachevning yaxshi niyatidan ko‘ra, ko‘proq SSSRning G’arb bilan 
yaqinlashish strategiyasining bir qismi edi. Saxarov buni bilar va Oliy Sovet minbaridan nutq 
so‘ylayotib, o‘zini birovdan qarzdor his qilmasdi, o‘z fikrlarini g‘oyat erkin aytardi. Ammo Oliy 
Sovet deputatlari bunday erkinlikka hanuzgacha ko‘nikmagan edilar. Saxarov nutq qilar ekan, 
Afrika changalzorlaridagi qabilalar filni chohga tushirish uchun "g‘ulu-g‘ulu" deya baqirishgani 
kabi baqirayotganlar erkinlikdan nafratlangan kimsalar edi.
Haligacha yodimdan ketmaydi, bmr o‘zbek ayoli chiqqandi minbarga. Familiyasi Kazakova 
edi. Saxarovni ayblar ekan, yig‘lab yuborgandi. Saxarovga achinganidan emas, o‘zining 
haqligidan, haqlik tuyg‘usidan jazavaga tushib, yig‘lab yuborgandi sho‘rlik ayol. 
Parlamentning yuzda to‘qsoni o‘sha "haqlik tuyg‘usi" bilan limmo - lim to‘lgan odamlardan 
tarkib topgandi. Ular jondan aziz kommunizmlariga rahna solgan kim bo‘lsa bo‘lsin, 
parchalab tashlashga hozir edilar va mardumni bu "linch"dan Davlat boshida turgan "SiAyEy 
agenti Gorbachev" salobati asrab turardi hozircha. 89-yil boshida Gorbachev hali ham 
salobatini yo‘qotmagandi. Xotini Raisa haqida har xil g‘iybat, fisqu-fasod boshlangan bo‘lsa-
da, o‘zini ochiq tanqid qilishdan chekinib turishardi. Idealogiya kotibi Yegor Ligachev 
boshchiligida bir muxolifat suldori (silueti) ko‘rina boshlagandi, ammo bu muxolifat to‘g‘ridan-
to‘g‘ri Gorbachevga emas, uning atrofidagi "tirgak"lariga, g‘oyaviy yo‘ldoshlariga 
yo‘naltirilgandi. Ligachev g‘oyaviy kotib bo‘lsa ham, Gorbachevning yo‘ldoshi emasdi. Eski 
kommunist liderlarning tipik nusxasi edi: shovinist, ateist, diktator.
Sovet parlamenti 70 yil davomida diqqinafas muhitda yashagan xalq uchun bir tomosha, bir 
bayram bo‘ldi. Odamlar sessiya boshlanadigan kun, o‘tmishda futbol matchiga chopgani 
kabi, televizorga qarab chopishardi. Mashinada, poezdda ketayotganlar tranzitorlarini burab, 
Moskva to‘lqinlarini izlay boshlashar edi. Rus gazetalari 89-yilga kelib misli ko‘rilmagan 
ommaviylikka erishdi. Tiraji 1 milliondan oshmagan gazeta "katta gazeta" hisoblanmaydigan 
69

Muhammad Solih - Yo'lnoma
bo‘ldi. Matbuot xodimlari, reportyorlar, hatto operatorlar shaxs darajasiga yuksaldilar, endi 
ularning o‘zidan intervyu olishadigan bo‘lishdi. Chunki, ommaviy axborot vositalari buyuk 
quvvatga, xalq fikrini shakllantirish quroliga aylangandi. Xalq fikri esa, "shakllanishga" juda 
moyil edi, shakllanishni uzoq yillardan beri orzu qilib turgandi. Xalqning bu chanqoqligi va 
ko‘z tindiruvchi ehtirosidan foydalangan juda ko‘p kommunistlar bir dumalab demokrat bo‘lib 
olishdi. Minbarga yopishib, kecha aytgan nutqiga tamoman qarama-qarshi nuqtai-nazarni 
ilhom bilan hayqira boshladilar. Bu manzarani kuzatgan betaraf odamlarga Yegor Ligachev 
kabi o‘z g‘oyasiga sodiq kommunistlar, bu buqalamunlardan afzalroq ko‘rinardi. Chunki 
buqalamunlar ertaga vaziyat o‘zgarsa, bir dumalab yana kommunist yoki fashist bo‘lib qolishi 
muqarrar edi. Kommunist bo‘lganda ham Ligachevdan ashaddiyroq kommunist, fashist 
bo‘lganda Jirinovskiydan tahlikaliroq fashist bo‘lgan bo‘lishardi. Faqat 89-yilning bahorida 
bular Saxarovdan demokratroq bir vaziyatda edilar. 
Bu barcha inqiloblarga xos xususiyat edi. Qayta qurish bir inqilob edi, uning loyqa suvida turli 
darrandalar paydo bo‘lishi, evolyutsiyaga uchrashi, assimilyatsiya bo‘lishi yoki tamoman yo‘q 
bo‘lib ketishi tabiiy jarayon edi. 
Buqalamunlardan nafratlanish mumkin edi, ammo ularni jarayondan yulib olib, chetga 
itqitishning iloji yo‘q edi. Biz bu haqiqatni u paytlar anglamasdik. Biz xalqqa qattiq ishondik. 
Uning aqlu-farosatiga, oqu-qorani tanish iste’dodiga hech shubhamiz yo‘qdi. Minbardan 
gapirilayotgan gap yolg‘onmi, haqiqatmi, o‘zi ajrim qilib oladi, deb o‘ylardik. Lekin unday 
emas ekan. Xalq shunday bir hilqat ekan-ki, kim uning huzuriga kelib, uni bir oz maqtasa, 
unga ergashadigan, hech qursa 10-15 kishi muqarrar ravishda topilaverar ekan. 10-15 ta 
o‘sha nutq otayotgan odam saviyasiga mos keladigan kishi. Bu odamlar o‘sha safsatabozdan 
boshqa bir notiq chiqib, dunyoning eng aqlli nutqini qilsa ham, unga ergashmasdilar. Chunki, 
bu nutqni idrok qilolmasdilar. Ularga ularning saviyasidagi, ularga qon-qondosh bo‘lgan bir 
notiq lozim edi, bu ham o‘sha bizning nafratimizni qo‘zg‘aydigan safsataboz, buqalamun 
bo‘lardi.
Balki, demokratiya degani shudir?
Rossiyadagi sobiq KGB agentlari shu demokratik yo‘l bilan partiya qurib, unga rahbar 
saylandilar. O’zbekistonda qizil kommunistlar shunday demokratik safsata bilan "Birlik" 
harakatini egallashdi. Haqiqiy g‘oya sohibi bo‘lgan shaxslar esa, bu sanksiyali jasorat 
qarshisida uyatdan bukchayib qoladilar. Andrey Dmitrievich Saxarovning Parlament 
minbariga qarab yurayotganini sovet TVlari olib boqsangiz, u yerda siz bir qahramonni emas, 
demokratik jazavaga tushgan olomon aro bukchayib ketayotgan yop-yolg‘iz odamni ko‘rasiz.
Saxarov 70-yillarda totalitar rejimiga qarshi chiqar ekan, qanchalik yolg‘iz bo‘lsa, 89-yilda 
yangi do‘ragan demokratlar orasida ham shunchalik yolg‘iz edi.