Muqaddima

MEXANORETSEPTORLARDAN 
VUJUDGA 
KELADIGAN 
REFLEKSLARNING NAFASNI BOSHQARISHDAGI AHAMIYATI 
 
Nafasni boshqarishda ishtirok etadigan mexanoretseptoorlar o‘pkaning o‘zida, nafas
yo`llarida, muskullarda joylashgan. Ulardan hosil bo`ladigan reflekslar nafas olishning 
chuqurligi va davomiyligini boshqarib turadi. Shuningdek, bu retseptorlar yo‘talish va 
aksirish himoya reflekslarini yuzaga chiqarishda ishtirok etadi. 
O’PKANING CHO’ZILISHGA SEZGIR RETSEPTORLARI 
Bu retseptorlar nafas markaziga o‘pkaning cho‘zilish darajasi to‘g‘risida axborot 
beradi. Cho‘zilish retseptorlarining umumiy soni 2000 ga yaqin. Ular asosan 
bronxlarning silliq muskul qavatida joylashgan. 
Cho‘zilish retseptorlaridan boshlangan afferent tolalar adashgan nerv tarkibida 
uzunchoq miyadagi nafas neyronlarining dorsal guruhigacha ko‘tariladi. 
Nafas olish davomida cho‘zilish retseptrolarining qo‘zg‘alishi orta boradi. Ulardan 
markazga keladigan impulslar inspirator markazni tormozlaydi. Nafas olish to‘xtab, 
nafas chiqarish boshlanadi. Bu refleks inspiratsiyani tormozlovchi Gering va Breyer 
refleksi deb ataladi. 
Hozir ma‘lum bo`lishicha, inspirator markaz neyronlari ikki guruhga bo`linadi 
Ularning 60% (R
α
-neyronlar) cho‘zilish retseptorlaridan kelgan impulslar ta‘sirida 
tormozlanadi, ozroq qismi esa (R
β
-neyronlar) qo‘zg‘aladi. R
β
-neyronlar R
α
-neyronlar 
bilan tormozlovchi sinapslar orqali bog‘langan. Nafas olingan vaqtda bu sinapslarda 
tormozlanishning qo‘shilishi (summatsiyasi) yuzaga chiqadi va R
α
-neyronlarnin 
qo‘zg‘alishi so‘nadi. Ayni vaqtda ekspirator neyronlar qo‘zg‘alib, nafas chiqarishni 
ta‘minlaydi. 
IRRITANT RETSEPTORLAR 
 
Nafas chiqarish tugab, nafas olish boshlanishida o‘pkaning hajmi kichiklashganda 
qozg‘aladigan irritan retseptorlar nafasni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Ular havo
yo`llarining epitelial va subepitelial qavatlarida joylashgan. Nafas chiqarilgan vaqtda 
irritant retseptorlarning qo‘zg‘alishi inspirator markaz neyronlarini qo‘zg‘atib, nafas 
olishga sabab bo`ladi. 
Irritant retseptorlar ammiak, efir, tutun va boshqa moddalar bug‘i ta‘sirida 
qo‘zg‘aladi. Natijada odam havo yo`llari qirilib, achishganini sezadi, yo‘taladi yoki 
aksiradi.

---

172 
Irritant retseptrolarning davomli qo‘zg‘alishi inspirator markaz faolligini oshirib, 
nafasni tezlashtiradi. 
Bevosita alveolalar atrofida joylashgan J-retseptrolarnin va plevra retseptorlarining 
sog‘ odamning nafasini boshqarishdagi roli ma‘lum emas. Ammo o‘pka va plevra 
yallig‘langanda bu retseptorlarning davomli qo‘zg‘alishi og‘riq va haloslashga sabab 
bo`ladi. 
Nafasning o‘z-o‘zidan boshqarilishida nafas muskullarining proprioretseptorlari ham 
ishtirok etadi. Bu retseptrolar nafas muskullari tomonidan nafas markazining 
―buyruqlari‖ bajarilishini nazorat qiladi. Bu ishni qovurg‘alararo va qorin muskullarifagi 
proprioretseptorlar bajaradi. 
Agar biror sababdan (masalan, ko‘krak qafasi siqilganda) muskullarning qisqarish 
kuchi kerakligidan larn bo`lib qolsa, muskul duklaridan afferent impulsatsiya ortib, orqa 
miya α-motoneyronlarining qo‘zg‘alishini kuchaytiradi. Natijada nafas muskullarining 
qisqarish kuchi ortadi va nafas olishga bo`lgan qarshilik yengiladi.