N. a b d u L l a y e V

Qadimgi  xitoy  san ’ati
Q adim gi  X itoy  s a n ’ati  tarix i  e ra m iz d a n   a w a lg i  4 - 3   m in g in ch i  yil- 
lardan  e ra m iz n in g   III  asrig a ch a  boMgan  d a v m i  o ‘rg a n ad i,  tahlil  e tad i. 
E ram izdan aw alg i 4 - 3   m in g in ch i  yillarda X uanxe daryosi vohasida o d a m ­
lar d e h q o n ch ilik  b ilan   sh u g ‘u lla n a  b o sh la d ila r, a y rim   q ab ila la r esa o ‘tro q  
hayot  kechira  b o sh la d ila r.  Bu  d a v rd a   o d a m la r  yash ay d ig an   u y lar  d u ­
m aloq  shaklda  va  k o ’p ro q   yertoM a  tip id a   boM gan,  u la r  y em i  3 - 4   m e tr 
qazib  ishlangan.  A sta -se k in   y arim   yertoMa  tip id a   va  n ih o y a t,  y er  ustida 
karkas  uslubidagi  u y la r  yuzaga  k elgan.  U la r  t o ‘rtb u rc h a k   yoki  kvadrat 
shaklida  qu rila  b o sh la n g a n .  T e p a   to m i  sh o x -sh a b b a la r  yoki  lo y d an   pis- 
hirilgan  p lita la r  b ilan   yop ilg an .  U s tu n - to ‘sin  sistem asi  h a m   shu  davr- 
larda  m e ’m o rlik d a  k en g   qoM lanila  b o sh la n g a n .  X ito y n in g   en g   qad im g i 
s a n ’at  n a m u n a la ri  b iz g a c h a   k u lo lch ilik   b u y u m la ri  o rq ali  yetib  kelgan. 
QoMda,  dastgohsiz  y asalgan  tu rli  x u m ,  k o ‘za ,  to v o q ,  v a za lar  ra n g d o r 
n aqshlar b ilan  b e z a b  c h iq ilg a n .  Bu  ku lo lch ilik   b u y u m la rin in g  yuzasi  spi- 
ralsim o n ,  toM qinsim on,  to 'r s im o n   c h iz iq la r  b ilan   b e z a lg a n ,  so d d alash - 
tirilgan,  o d a m ,  h ay v o n   va q u s h ia r rasm i  h a m   ish la n g an .  B unday b u y u m - 
lar Y anshao  m a n z ilid a n   to p ilg a n i  u c h u n   h a m   u la r « Y anshao  m ad an iy ati 
yodgorligi» d eb  yuritiladi.  S h u   m adaniyat  keyingi X itoy kulolchiligi rivojida 
Ham  m u h im   o 'r in n i  egalladi.
X itoyning ay rim  v ilo y atlarid a  k u lolchilik b u y u m lari  q o ra  loydan d a st- 
g o h d a  ishlangan.  Bu  b u y u m la r  nafisligi  va  n isb a tla rin in g   q a t’iyligi  b ilan 
ajralib turadi.  B unday id ish lar L u n sh a n   m an zilid an  topilgani  u ch u n   «L un- 
sh an   m ad a n iy ati  y o dgorliklari»  d e b   yuritiladi.
E ra m iz d an   a w a lg i  4 - 3   m in g in c h i  yillarda  X ito y d a  lo y d an   ishlanib,
45

o lo v d a  to b la b   p ish irilg an   o d a m   h aykallari  (te rra k o ta la r),  o d a m   boshij 
eslatuvchi  k o ‘zaIar,  to s h d a n   ish lan g an   tu rli  b ad iiy   b u y u m   va  haykali 
u ch ray d i.
Yanshao madaniyati kulolchilik yodgorliklari.
E ra m iz d a n   a w a lg i  2  m in g in c h i  y illard a  X uanxe  d ary o si  v o h a sid  
X itoyda  b irin c h i  b o r  d avlat  p ay d o   b o 'ld i.  Bu  d av latn i  S h a n   (yoki  In i 
ta x m in a n ,  e r.  av.  XVI  asr  m il.  av.  1027-yillar)  d in astiy asi  b o sh q a rd  
Sinfiy q u ld o rch ilik  jam iy ati  sh ak llan ib ,  rivojlanib bordi.  B irinchi sh a h a rla  
yuzaga  keldi.  U la r an iq   rejalash tirish   asosida  q urildi.  D e h q o n c h ilik ,  hu-| 
n a rm a n d c h n lik   rivojlandi.  S a v d o -so tiq   ishlari  jo n la n d i.  S h a n   d av rid a 
bizgacha  sa q lan ib   kelg an   y o d gorlik  A ngyan  m a n z ilid a n   to p ilg a n   katt 
s h a h a r  q o ld iq lari  h iso b lan a d i.  S h a h a r  a n iq   loyihaga  ega  b o 'lib ,  u  kvar 
tallarg a  ajratilgan.  B in o la r s u n ’iy  tep alik   ustiga  q u rilgan.  B in o d a  u stu n  
la r  im k o n iy a tid a n T o y d a la n ilg a n .  T o m   esa  ikki  nishabli  b o 'lib ,  p oxo 
bilan y o p ilg an .  S h a n   d av rid a   X ito y d a  m ifla r p ay d o   boM gan,  tu rli  ram zi 
b elg ijar yuzaga  kelgan.  Bu  bclgi  va  m iflar  id ish lam in g   y u zalarig a  ish la n ­
g an   h ay k allard a ,  ran g tasv ird a  tasv irlan g an   va  sh u la rd a   k ish ilarn in g   fal- 
safiy  q arash la ri  o 'z   ifodasini  to p g a n .  S h u   v a q td a  b ro n z a d a n   ish lan g an , 
d in iy   m a ro sim la r  o 'tk a z is h   u c h u n   m oM jallangan  b u y u m la r  yuk sak   m a - 
h o ra t  b ilan  ish lan g an ,  u la m in g   yuzasi  ram ziy  belgi,  n aq sh   va  y arim   fan - 
tastik   o b ra z la m in g   b o ‘rtm a   tasviri  b ilan  bezalgan.
46

к
ЙВ
Lunshan  madaniyati 
QiziI loydan  ishlangan  marosim idishi.  Mil.  av. 
yodgorligi. 
IV—I I I  minginchi yillar.  Davenkou.  Shandun.
Bu  belgi,  n aq sh   va  o b ra z la r y ag o n a  ritm g a  b o 'y su n d irilg a n .  B u y u m - 
lam ing  b an d i  va  qopqogM ga  h a m   tu rli  sh a k lla r  b erilgan.  S h an   d av rid a 
to sh taro sh lik  va  suy ak   o 'y m a k o rlig i  h a m   rivojlangan.  U sta la r q a ttiq   n ef- 
rit  to sh la rid an   ta q in c h o q ,  k o ‘m ish  m aro sim i  b ilan   bogMiq  boMgan  b u - 
y u m lam i,  tu rli  xil  h ayvon  va jo n iv o rla r  h ay k alc h alarin i  yuksak  m a h o ra t 
bilan  bajarganlar.  S h a n   d a v rid a  o q   lo y d an   yasalib,  yuzasi  b o ‘rtm a   ta sv ir­
lar  b ilan  b eza tilg an   tu rli  x u m   va  b o sh q a  id ish la r  h a m   yuksak  m a h o ra t 
bilan  ishlangan.
X itoyda  h a m   k o ‘m ish   m a ro sim i  ta n ta n a li  boMgan.  Q ab r,  sag ‘a n a la r 
hajm  jih a tid a n   k a tta  t o ‘rtb u rc h a k  sh a k lid a  b o 'lib ,  u  yerga bezak  va  ish la- 
tiladigan  id ish -to v o q la r  q o ‘yilgan.  S ag‘an ag a  kirav erish n in g   ikki  to m o -  
nida afsonaviy o d a m g a   o ‘xshash  s h e r haykali  b o 'lib ,  u   o g ‘zini  k a tta   o c h - 
gancha,  o rq a  o y o q la rid a   o ‘tirg a n   h o ld a ,  o ld   o y o q d a   ta y a n ib  tu rg a n   p ayti 
tasviriangan.  H a y k a ln in g   h a m m a   to m o n i  n aqsh  b ila n   bezab   ch iq ilg an . 
Bu  h a y k a lla r  « y o m o n   k o ‘z la rn i*   q o ‘r q itis h   u c h u n   k e ra k   boM gan. 
E ram izdan  a w a lg i  X II  asrd a   S h a n - I n   davlati  C h jo u   qabilasi  to m o n id a n  
to r-m o r etilad i.  Y angi  tu z ilg an   p o d sh o lik   sh u   q ab ila  n o m i  bilan  y u ritil- 
gan  va  e ra m iz d a n   a w a lg i  X II  asrd a n   III  asrg ach a  d av o m   etg an .  C h jo u  
davri  s a n ’ati  va  m a d a n iy a ti  a w a lg i  a n ’a n alarg a  ta y a n g a n   h o ld a  boyib 
bordi,  s a n ’a tn in g   t u r   va ja n rla ri  ken g ay d i,  ram ziy  o b ra z la r b ilan   b ir  q a - 
to rd a ,  hay o tiy   v o q e a la r,  o d a m   va  h a y v o n la m in g   real  tasviri  keng  o ‘rin  
egallay  b o sh lad i.  B ro n z a d a n   ish lan g an  jim jim a d o r  id ish lar  k o ‘p  yasaldi.
47

l i  
i i i i i i i r i i l  
9  
9  
2
Marosimlarga mo ‘Ijallangan predmet.  Nefrit.  Shan  davri.  2.  Odamni yeyayotgar 
yo ‘Ibars shaklidagi idish.  Bronza.  Shan  davri.  3.  Sa Va shakiidagi idish.  Bronza,
Shan  davri.
A dabiyot  riv o jlan d i,  falsafiy t a ’lim o td a   m aterialistik   q a ra sh ,  hayotni] 
tab iatn i  o ‘rganish  m asalalari  k o ‘tarildi.  E ra m iz d a n   a w a lg i  I  m in g in cl 
yilikning 
0
‘rtalarid a  shoyiga  su ra tla r  ishlash  s a n ’ati  p a y d o   b o ‘ld i,  tush< 
rasm   ishlash  s a n ’ati  rivojlana b o sh lad i.  Bu  keyingi  d a v r s a n ’a tid a   yana< 
rivojlantirildi.
(^ Q a d im g i  X ito y n in g   m u h im   y o d g o rlig i  B uyuk  X ito y   d e v o r id ir j 
E ra m iz d a n   a w a lg i  IV —111  a srlard a  qu rila  bosh lag an   bu  d e v o r  d a stla b l 
paytda X itoyning sh im o liy  chegaralarini  k o 'c h m a n c h i q ab ilalard an  saqla 
u c h u n   x izm at  q ilg an   va  750  k m   ni  tashkil  etg an .  K ey in ro q   u n in g   uzun- 
ligi  3000  km   ga  y etgan.  D cv o rn in g   balandligi  5 - 1 0   m e tr,  e n i  esa  5 H
m e tr   boM gan.  D e v o r  te p a s id a   y o ‘| 
m avjud  boMib,  h a r  100  m e trd a   katti 
m in o ra la r  ishlangan.  Buyuk  X itoy  de- 
vori  k ish ilam in g   k u c h -sh ijo a ti  va  k a t- | 
ta   irodasini  aks  e ttiru v c h i,  o ‘z  x a rak ­
te ri  jih a tid a n   M isr  e h r o m la r i  bilai 
te n g la sh u v c h i  va  o d a m la r   b ir la s h s a J  
b u y u k   m o 'j i z a l a r   y a r a t a   o l i s h i n i l  
k o ‘rsatuvchi  yodgorlik  ta rz id a   h a m o n  
kishilam i  h a y ratlan tirad i.  Q ad im g i  Xi-f 
to y  sa n ’ati va m adaniyatining en g   rivoj-| 
lan g an   b o sq ich i  e ra m iz d a n   a w a lg i  111 
asrd an   e ra n in g   III  asrig a c h a   boM gan1
 
davrga t o ‘g ‘ri  keladi.  Bu  d a v rd a  m a m -
Bronza dubulg'a.  Er.  av.  I  asr o'rtalari.
48

Marosim  idishi.  Bronza.  Chjou g'arbiy sulolasi. 
Er.  a w .  X I - I X  asrlar.
lakat  yagona  m a rk azlash g an   yirik  d av latg a  a y lan d i.  S in  (er.  av.  2 2 1 -  
206-yy)  va  X an  ( m **-  av-  206-yangi  e ra n in g   220-yili)  sulolasi  h u k m ro n - 
lik  qilga n   Pay ti^ a   a w a lla ri  m u staq il  boMgan  q a to r   davlat  va  q ab ilalar 
X itoy  im periyasiga  q o ‘shildi.  X itoy  0 ‘rta   O siyo,  E ro n ,  S uriya,  R im   im - 
periyalari  bilan sav d o -so tiq   ishlarini jo n la n tird i.  X itoyning tasviriy, am aliy 
va  m e ’m orlik  s a n ’ati  h a m   n ih o y a td a   rivojlandi.  S in  d av rid an   bizgacha 
b a’zi  yodgorliklar  y etib   kelgan.
Uch  karkidon  oyoqli  idish.  Bronza.  Er.  av.  I V  asrlar.  Xebey.  Chjunshan.  2. 
Marosim  q o ‘ng4rog‘i.  Bronza.  Er.  av.  I V  asrlar.  Xebey.  Chjunshan.  3.  Qanotli 
ajdarho.  Kumush  suvi yugurtirilgan  bronza.  Er.  av.  I V  asrlar.  Xebey.  Chjunshan. 
4-  Jang  oyboltasi.  Bronza.  Er.  av.  IV  asrlar.  Xebey.  Chjunshan.  5.  Oybolta  sopi 
detali.  Oltin  suvi yugurtirilgan.  Xebey.  Chjango  davri.  6.  Ajdarholi bronza  idish. 
kr.  av.  I V  asrlar.  Xebey.  7.  Marosim  anjomi.  Xebey.  8.  0  ‘rdak shaklidagi sopol 
‘dish.  Xebey.  Qurbon qilish  marosimi bronzasi.  Xebey.  Er.  av.  V asr.
49

Sin  harbiy  hokimiyat  helgisi.  Bronza  (oltin).  Er.  a w .  V - l I I   asrlar.  2.  Sii\ 
laklangan  qayig'i.  Xebey.  Er.  a w .  I l l  asrlar.
L ekin  X an   davri  y o d g o riik lari  b irm u n c h a   b o y   s a n ’at  va  m a d a n ij 
h a q id a   m a ’lu m o t  b e ra d i.  X an   podsholigi  d av rid a  u n in g   p o y ta x ti  boMgs 
C h a n a n i  q ad im g i  d u n y o n in g   en g   yirik  sh a h a rla rid a n   boMgan.  S h a h a r  12) 
darvozali  boMib,  q a lin   d e v o r b ilan   o ‘rab ch iq ilg an .  I m p e ra to r saroyi sha-| 
h a m in g   en g   b a la n d   b in o la rid a n   boMgan.  S aro y   y a q in id a   sariq   ran* 
b o ‘yalgan  m a ’m u riy   b in o la r  boMgan.  B o y -z o d a g o n la rn in g   uy.'ari  hai 
k o ‘p  qavatli  ed i.  U la m in g   o ld   to m o n i  p ly astr,  k a m iz   va  u stu n to r  bilai 
b ezatilg an .  B ino  va  m in o ra la m in g   to m la ri  rangli  silin d rik   c h e re p itsa la t] 
b ilan   yo p ilg an .  U la r  h a m   fu n k sio n al,  h a m   d e k o ra tiv   v azifani  o ‘taganJ 
R elyefli  n a q sh ,  o ‘sim lik   va  h a y v o n la m in g   b o 'r tm a   tasviri  to m   yuzasii 
bezash  ish larid a  qoM lanilgan.  Q adim gi  X ito y   m a d a n iy a tin i  o ‘rganishc 
m a q b a ra la r  h a m   m u h im   o ‘rin   egallaydi.  B o y -z o d a g o n la r,  qahram onlar-j 
g a  a ta b   q u rilg an   m a q b a ra la r  serh ash am   boMgan.  M a q b a ra la r  m in o ralai 
(p ilo n )  b ila n   b o s h la n ib ,  ularga  b e zak   b e rilg a n ,  o ld   to m o n ig a   haykali* 
o ‘m a tilg a n .  M a q b a ra n in g   y e r  osti  qism i  h a m   p ish iq   gMsht  yoki  tosh 
b ila n   p a rd o z la n g a n .  S a g ‘a n a g a   k o ‘m ilgan  m a rh u m n in g   b u y u m la ri  hai 
q o ‘yilgan.  A y rim   sag ‘a n a la rd a  ju d a   k o ‘p la b   h ay k a lta ro sh lik   va  rassom lil 
n a m u n a la ri  m av ju d   boM gan.  M a q b a ra la rd an   lo y d an   ish lab   p ish irilg a n   val 
b o ‘yalgan k o ‘p qavatli  uy va  m in o ra la m in g  m o d e lla ri h a m  to p ilg an .  D ast-J 
labki  s a n ’a t  asarla ri  b irm u n c h a   sodda.  L y a o n in   yaq in id ag i  S h a n d u n   v a| 
S ich u an  m a q b ara lari, ay n iq sa, tasviriy sa n ’atga boy.  S h an d u n d ag i zodagc 
m a q b a ra sin in g   re ly e fla rid a   afso n av iy   q a h ra m o n ia r,  p o d s h o la r orasi< 
jan g lar,  o v  va b a z m   p a y tla ri,  fa rz a n d la m in g  o ‘z o ta -o n a la rig a   m u h a b b i 
va  s h u n g a   o ‘x sh ash   v o q e a la r  ta sv irla n g a n .  B o ‘r tm a   ta sv irla r  friz  ta rz id a l 
b o 'lib ,  u la r  u s tm a - u s t  jo y la s h tirilg a n .  H a r   b ir   v o q e a g a   tu s h u n tiris h ] 
yozuvi  b e rilg a n .  K o m p o z its iy a d a   x u d o   va  p o d s h o la r   tasv iri  o d d iy   o m - l 
m a d a n   k a tta ro q   q ilib   ish la n g a n .  S ic h u a n d a g i  m a q b a ra   rely eflari  b ir- 
m u n c h a  d in a m ik  x a ra k te rg a  ega  boMib,  u  y e rd a  o v   m a n z a ra la ri,  yigMm- 
te rim   k o ‘rin ish la ri  ta sv irla n g a n .  X a n   d av ri  m a q b a ra la rid a   k o ‘p !ab   d e -, 
v o riy   su ra t  n a m u n a la ri  u c h ra y d i.  U la r   y o rq in   b o ’y o q la rd a   ish la n g a n ,
50

,a  va  h o d isa la m in g  h ay o tiy  va  ifodali  b o ‘lishiga  e ’tib o r berilgan.  X an 
s   vrjda  p o rtre t  rassom ligi  h a m   rivojlandi.  M a q b a ra   va  saro y  devoriariga 
o rtre tla r  ishlash  keng  o d a t  tusiga  kirdi.  D ev o rg a  ish lan g an   sh u n d a y  
p o rtre tla rd a n   biri  L y a o n in   yaqinidagi  X an  davri  m aq b a ra sid a   saq lan ib
S h u n d a y   p o rtre t  ishlashda  ta n ilg a n   rasso m la rd a n   biri  e ra m iz d a n   av- 
valgj  I  a sr  o x irlarid a  y ash a b   ijod  etg an   M a o   Y an  S h o u   boMgan.  U 
o d am lam i  o 'z ig a  ju d a   o ‘xshatishga,  h a tto   id ealla sh tirish g a  usta  boMgan. 
lin in g   p o rtre tla rid a n   tasv irlan u v ch i  o d a m n in g   yoshi  v a  h a tto ,  xulqini 
bilish  m u m k in   boMgan.
M a q b a ra la rd a n   to p ilg a n   te rra k o ta la r  h a m   d iq q a tg a   sazovor.  U la r 
o ' z i n i n g  
ifodali  va  h ay o tiy   ishlanganligi  b ilan  d iq q a tn i  to rta d i.
Imperalor  gvardiyasi  о ‘qchisi.
Terrakola.  Er.  a w .  I l l  asr oxiri.
Xan  davrida am a liy -d e k o ra- 
tiv sa n ’atd a  ham  jid d iy  o ‘zgarish 
yuz bcrdi,  b u y u m la m in g   foyda- 
li  to m o n ig a  e ’tib o r o rtd i,  bezak 
va  relyefli  tasv irlar  kam aydi.
B ronzadan  ish lan g an   jim ji- 
m ador  k o ‘zg u lar  h a m   keng  ta r- 
qalib,  bu  k o 'z g u la r  in k ru sta tsi­
ya  qilin g an ,  o ltin ,  k u m u sh   va 
q im m aib ah o   to s h la r  b ilan  b e - 
zatilgan.  Bu  d av rd a  b ro n z a d a n  
ishlangan b u y u m lar,  id ish la ra v - 
valgi  d a v rg a  n is b a ta n   y a n a d a  
nafis va jim jim a d o r boMgan,  a y ­
niqsa  inkrustatsiya  uslubi  keng 
QoMlanilgan.  T urli xildagi am aliy 
buyum lar,  idishlar,  m u zik a  as- 
bi>blari,  lak b ila n  b ezatilg a n  b u - 
yum lar  ham   b o y lar  x o n a d o n in i 
ez a g a n .  K u lo lc h ilik d a   ra n g  
,  e n 8  qoM lanila  b o rd i.  B adiiy 
ash ta c h ilik   va  t o 'q im a c h ilik  
•  apbiy Osiyo va Y evropa m a m -
d a  yuqori b a h o la n d i.  N efritd a n   ish lan g an  tu rli  b u y u m  va  haykal- 
a b r   k o ‘p chilikka  m a n z u r  boMdi.
Q adim gi  X itoy  s a n ’a ti  X a n   d av latin in g   in q iro zg a  yuz  tu tish i  bilan
51

Yog'ochdan  ishlangan karkidon  haykali.  Xan  davri.
o ‘z u m rin i tugatadi.  L ekin qad im g i d av rlard a, ayniqsa, X an  davri s a n ’atid* 
p ay d o   boMgan  a n ’a n a la r   X ito y   s a n ’a ti  va  m ad a n iy a ti  ta ra q q iy o tig a   katta 
t a ’s ir q ild i,  u n in g   x ara k terii  to m o n in i  belg ilash d a  m u h im   o ‘rin   egallad
Chopib  borayoigan  ot haykali.  Xan  davri.
52

IK K IN C H I  B O ‘L IM .
0 ‘rta  asrlar  san ’ati
y e r yuzida feodalizm  form atsiyasining pay d o  boMishidan to rtib ,  uning 
v0jia n ishi  va  n ih o y a t,  u n in g   in q iro z id a n   keyingi  form atsiyaga  o ‘m in i 
b o 'sh atib   b e rg u n g a c h a   boMgan  d av rd ag i  s a n ’a tn i,  o d a td a ,  o ‘rta   asrlar 
san ’a ti  deyiladi.  S h a rq   m a m la k a tla rid a   (m a sa la n ,  X itoy,  H in d isto n d a ) 
0 *rta asrchilik b irm u n c h a  e rta  b o sh la n g a n .  L ekin  u n in g  inqirozi c h o ‘zilib 
ketib,  XIX  asrg a c h a   va  u n d a n   k e y in ro q   h a m   d av o m   etg a n .  0 ‘rta   a srlar 
insoniyat  k a m o lo tin in g   m u h im   d av rin i  ifodalaydi.  Bu  d a v r keyingi ja h o n  
xalqlari  iqtisodiy va  m illiy  m a d a n iy a tin in g   riv o jlan ish id a  m u h im   b osqich 
boMdi,  uning taraq q iy o tin i tezlash tirish d a o ‘zin in g  kuchli hissasini q o ‘shdi. 
0
‘rta  asr  s a n ’ati  o ‘z  x arak teri  jih a tid a n   o m m a v iy   s a n ’a t  boMib,  u n in g  
yaratuvchisi  esa  x alqdir.  G a p   sh u n d a k i,  o ‘rta   asrla rd a   s a n ’at  keng  xalq 
om m asiga  q a ratild i.  Q u ld o rlik  d av rid a  ja m iy a tn in g   m a ’naviy  va g ra jd a n - 
lik huquqlaridan  m a h ru m  boMgan qul o ‘rta asrlarda huquqsiz va x o ‘jayiniga 
qaram   boMib  q o lg an i  h o ld a  ja m iy a t  a ’zosi  d e b   ta n   o lin d i.  D e h q o n n in g  
o ‘z  xususiy  x o 'jalig ig a  ega  boM ishi,  ishlab  ch iq a rish   vositalari  b ilan   ish 
k o 'rish i,  q o 's h im c h a   m a h su lo tn in g   b ir  u lu sh in i  o ‘zid a  q o ld irish i  m u m - 
kinligi  ishlab  c h iq a rish n i  riv o jlan tirish d an   m an faa td o rlig in i  o sh ird i,  o m - 
m aning  o n g i  o ‘zgara  b o sh lad i.  Q u ld o rlik   tu z u m in in g   in q iro zg a  yuz  tu ta  
boshlagan  d av rid a  p a y d o   boMgan  ten g lik   tu sh u n c h a si  bu  davrga  kelib, 
yanada  b a ralla  ja ra n g la d i.  N a tija d a   o ‘rta   a s r  d e h q o n la ri  yagona  ja m o a , 
sh ah arlard a  e sa   s h a h a r  k o m m u n a si  a tro fid a   b irla sh ib ,  feodallarga  qarshi 
chiqa  b o sh lad ilar.  Bu,  o ‘z  n a v b a tid a ,  feo d alizm g a  n isb atan   progressiv 
boMgan  k ap italistik   tu z u m n in g   e le m e n tla rin i  sh a k lla n tira   bordi.
F c o d a liz m n in g  p a y d o  boMishi  u  b ilan   bogMiq boMgan  m ah alliy   ishlab 
chiqarish  k u c h la rin in g   yuzag a  kelish in i,  yirik  s h a h a r  va  q ish lo q lard an  
uzoqdagi jo y la rg a  h a m   m a d a n iy a t y u tu q la rin in g  kirib kelishini t a ’m inladi. 
M a d an iy a tn in g   k e n g  o m m a   orasiga  singish  davri  b o sh lan d i.  O m m a   h a m  
shu  m a d an iy a tn i  y a ra tu v ch i  k u ch g a   ay lan d i.  S h u   d a v rd a n   b o sh lab ,  m il­
liy,  o ‘ziga  xos  s a n ’a t  sh a k lla n a  b o rd i, ju d a   k o ‘p   m a h alliy   m a k ta b la r p a y ­
do boMa boshladi. X alq s a n ’ati, am aliy -d ek o rativ  sa n ’at rivojlandi,  sa n ’atd a 
sintez  m asalalari  h a m   rav n aq   to p a   b o rd i.  Ik k in ch i  to m o n d a n ,  o ‘rta  a sr­
larda  d in   fe o d a lla r  u stid a n   h u k m ro n   va  shu  b ila n   biig a,  u la m in g   h im o - 
yachisi  boMib  q o ld i.  O m m a n i  h u k m ro n   sinfga  to b e   qilu v ch i  q u ro lg a  ay ­
landi.  S hu  m a q sa d d a   d in   targM botchilari  s a n ’a t  im k o n iy a tla rid a n   o ‘z 
faoliyatlarida  fo y d a la n d ila r  va  d a v m in g   asosiy  b u y u rtm ach isig a  ay lan ib , 
uning  o ‘ziga  xos  to m o n in i  b elg ilash d a  m u h im   rol  o ‘ynadilar.  B uni  xris- 
l ian  d ini  ta rq a lg a n   y e rla rd a   ch e rk o v la r,  islo m   m a m la k a tla rid a   m asjid  va 
rnadrasalar,  m in o ra   va  m a q b a ra la r,  b u d d iz m   m avjud  boMgan  jo y la rd a  
b u d d a va u n in g  h a y o ti b ilan   bogMiq  boMgan  z iy o ra tg o h la r,  ib o d a tx o n a la r 
Paydo boMishi, u la m in g  ko n stru k tiv  tuzilishi,  xarakteri, badiiy bezatilishida
53

k o 'rish   m u m k in .  A lb a tta ,  o ‘rta   a srla r  s a n ’a tid a   faqat  d in   m a fk u rasid an  
bosh q a  m afk u ra  y o ‘q,  d eyish  n o to ‘g ‘ri  boMardi.  H ay o t  g o ‘zalligini ta r a n -  
num   e tu v c h i,  ta b iat  la to fa tin i  aks e ttiru v ch i  a sa rla r h a m   y o ‘q  em as.  Xalq 
fantaziyasi  b ilan   y ara tilg an   e rta k   va  d o sto n la rd a ,  tasv ir  va  h ay k allard a  
u la rn in g   o liy jan o b lik ,  in so n iy lik ,  m a ’naviy  poklik  t o ‘g ‘risidagi  tu s h u n - 
c h a la ri,  o 'y -x a y o lla ri,  o rz u -ista k la ri  o ‘z  ifodasini  to p g a n .  0 ‘rta   a srlar 
s a n ’ati  h a q id a   fikr  y u ritg a n d a ,  u n in g   badiiy  tili  t o ‘g ‘risida  h a m   g ap irish  
kerak  boMadi.  C h u n k i  o ‘rta   a sr  rassom i  u c h u n   faqat  vo q elik n i  o ‘ziga 
o 'x sh a tish   e m a s,  balki  sh u   ishlagan  tasviri  o rqali  b iro r-b ir  fikm i  b ay o n  
e tish ,  h is-tu y g ‘un i  ifodalash  m u h im d ir.  S h u   m a q sa d d a   u  v o q elik   tas 
virini  ish lag a n d a  xayoliy,  ra m z iy   o b ra z la rd a n ,  tu rli  belgi  va  allegoriya' 
lardan  h am   foydalanadi.  Pcrspektiv tasvir o ‘m ini shartli,  dek o rativ  plandagj 
k o m p o z itsiy a la r  egallaydi.  A n tik a n in g   shakl  realizm .  b o rasid a  crishgan 
yu tu q lari  o ‘m ig a ,  e n d ilik d a   m a z m u n   realizm i  in so n   his-tuyg*ularini  ifo­
dalash  realizm i  bilan alm ash d i.  B unda o ‘rta a srlar s a n ’atin in g  h a m  y u tu g ‘i, 
h a m  ch ek in ish i  seziladi.  O 'r ta  a srlar sa n ’a tid a   m e ’m o rlik  y etak ch i  o ‘rin n i 
egalladi.  B izgacha  o ‘rta  a srla r  m e ’m o rlik   s a n ’a tin in g   ju d a   k o ‘p   n o d ii 
yodgorliklari  sa q la n ib   q o lg a n .  Bu  y o d g o rlik lar,  ay n iq sa,  m o n u m e n ta l 
m e ’m o rlik   s a n ’ati  o ‘rta   a srla r  ijtim oiy,  iqtisodiy  va  m a d a n iy   h a y o tin i 
o ‘rganishda  m u h im  
0
‘rin n i  egallaydi.  U la r  d a v m in g   d in iy ,  falsafiy  q a - 
ra s h la rin i  ak s  e ttir ib g in a   q o lm a y ,  in so n   a q l-z a k o v a tin in g   q u d r a tin i 
ulugMaydi.  Bu  d a v rd a  q u rilg an   h ash am atli  m asjid lar,  b u d d iz m   y o d g o r­
liklari  o 'r ta   asr  ta fa k k u rin in g   m ah su li,  insoniyat  tarix in iig   h aykali  sifati- 
d a   h a n u z g a c h a   k ish ilar  q a lb in i  toM qinlantiradi.  B uyuk  in so n   a q l-z a k o - 
vati  q u d ra tig a   t a ’zim   e tish g a   d a ’vat  e tad i.