N. a b d u L l a y e V

Arab  xalifalik  davri  san ’ati
0 ‘rta  a srlard a  Y aq in   va  0 ‘rta  sharq  xalqlari ja h o n  s a n ’ati  va  m a d a n i- 
yatiga  k a tta   hissa  q o ‘sh d i.  A rab isto n   y arim   o ro lid a   p a y d o   boMgan  islom  
dini  m afkurasi  esa  shu  d a v r s a n ’at  va  m ad an iy ati  ta m o y illa rin i  b elg ilash - 
d a   m u h im   o ‘rin n i  egalladi.
A rab isto n   y arim   o ro lid a   m ad an iy at  ju d a   q a d im   z a m o n la rd a   vujudga 
keldi.  Bu  y e rd a  e ra m iz d a n   a w a lg i  m in g in ch i  yillard ay o q   boy  q u ld o rlik  
davlatlari  m avjud  boMgan.  A rab isto n   ah o lisin in g   k o ‘p ch ilik   qism i  c h o r-  
v achilik  b ilan   s h u g ‘u llan g an .  V II  a sm in g   b o sh larig a  kelib,  a ra b  ja m o a si 
ich id a  so d ir  boMgan  ichki  sinfiy  tab a q a la n ish   va  siyosiy  vaziyat  y ag o n a 
A rab  d a v la tin in g   vujudga  kelishiga  sabab  boMdi.  A rab  ja m o a sin in g   si­
yosiy  birlashishi  V II  a s m in g   b o sh larid a  yangi  islom   d in i  b a y ro g ‘i  o stid a 
bo rd i.  Bu d in n in g  asoschisi  M u h a m m a d   boMib,  u n in g  d a v o m ch ilari  a ra b - 
c h a   m u slim la r  (X u d o   b a n d a la ri),  m u su lm o n la r  d e b   yu ritila  b o sh lan d i. 
D astlab k i  d a v rla rd a   M u h a m m a d   va  u n in g   vorislari  (xalifalari)  tu ra d ig a n
54

.  ,  A rabistondagi  M a d in a   va  M ak k a  boMgan.  V II  asrd a  a ra b la r  F a la stin , 
Siiriya, 
M e so p o ta m iy a ,  M isr,  E ro n   y erlarini  b osib  oldi.  V III  a sr  b o sh - 
lariga  kelib  esa,  a ra b la r  P ire n e y   y arim   o ro lid a n   to rtib ,  S h im o liy   A frika, 
j^avkaz  va  0 ‘rta   O siy o   y erlarig ach a  q o ‘lga  k iritib ,  Ispaniya  y e rla rid a n   to  
H in d isto n g a ch a c h o ‘zilgan  k a tta  a ra b  davlati  -  xalifalikni  tashkil  etd ilar. 
j e kin  a ra b   d av lati  siyosiy  b irlik jih a tid a n   ju d a   z a if  ed i.  S h u n in g   u c h u n  
jX - X   asrlard a  xalifalik  q a to r  feodal  d av latlarg a  p a rc h a la n ib   k etd i.  0 ‘rta 
O siyo,  K avkaz  o rti,  M isr  va  M ag ‘rib  esa,  a ra b   d a v lati  h u k m d o rlig id a n  
ozod  boMdi.
V aqin  sh a rq d a   so d ir  boMgan  so tsial-tarix iy  ja ra y o n   S h im o liy   A frika 
va  O ld  O siy o d a  yangi  a ra b   m illatin i  S uriya,  Iro q ,  M isr,  T u n is,  Ja z o ir, 
M arokash  kabi  a ra b   d av la tla rin i  yuzaga  keltirdi.  Bu  d a v la tla m in g   s a n ’ati 
va  m ad an iy ati  o ‘ziga  xos  yoMda  rivojlanib  b o rd i.  S h u   b ilan  birga,  bu 
m a m la k a tla r  s a n ’ati  va  m a d a n iy a tid a   m avjud  o ‘x sh ash lik lam i  in k o r  e t- 
m aslik  kcrak.  B unga  sab ab ,  a ra b   m a m la k a tla rid a   feo d alizm   ta ra q q iy o - 
tidagi  yoM  va  u su lla m in g   b ir-b irig a   yaqinligidir.  0 ‘rta   a sr  a ra b   s a n ’ati 
rav n a q ig a   is lo m   d in in in g   t a ’siri  h a m   s e z ila rli  boM di.  B u ,  a y n iq s a , 
m e ’m oriik,  a m a liy -d e k o ra tiv   s a n ’a td a   yaqqol  k o ‘rinadi.
M e ’m orlik.  X alifalik  d av rid a  fu q a ro la r  va  d in   b ilan   bogMiq  boMgan 
b in o la r  q u rish   avj  o ld i.  S h u   d av rd ag i  s h a h a r la r   q a to r   yangi  tip d a g i 
m e ’m o riy   k o m p o z itsiy a la r  b ila n   boyidi.  M asjid  va  m a d ra sa la r,  k arv o n - 
saroy  va  m in o ra la r,  tim   va  q a srla r  m u su lm o n la r  sh a h rin in g   o ‘ziga  xos 
to m o n in i  belgilovchi  m u h im  va ajralm as e le m e n tla rg a  ay lan d i.  V II  asrd a 
arab   m asjidi  tipi  yuzag a keldi.  Bu  m asjid  tash q i  k o ‘rinishi jih a tid a n   m u s- 
ta h k a m   m in o ra li,  atro fl  gMsht  b ilan   o ‘ralgan  q a l’a  ( q o ‘rg‘o n )n i  eslatad i. 
K om pozitsiyasi  asosi  t o ‘rtb u rc h a k   yoki  kvadrat  shaklidagi  hovli  boMib, 
uning  atrofi  e sa   u stu n li  a y v o n la r  b ilan   o ‘ralgan.  A rab  m a m la k a tla rid a  
t o ‘rt  ay v o n li,  m a rk a z iy  q u b b a li  m asjidlar h a m   m avjud boMgan.  X alifalik- 
n in g   p o y ta x ti  D a m a s h q d a g i  O m e y a d la r   m a s jid i  ( 7 0 5 - 7 1 5 )   a r a b  
m e ’m o rlig in in g  d astlab k i  n a m u n a si  hiso b lan ad i.  Bu  m asjid  q ad im g i  xris- 
tia n   b azilik asin i  q a y ta   q u ris h   h isobiga  m u su lm o n   d in iy   b in o sig a  a y - 
lantirilgan.
Ilk  a ra b   m e ’m o rlig in in g   o ‘ziga  xos  to m o n i,  ay n iq sa ,  Q o h ira d a g i  Ib n  
T u lu n   ( 8 7 6 - 8 7 9 )   m a sjid id a  n a m o y o n  boMadi.  D eyarli  b irg e k ta rg a   yaqin 
(92x92  m )  kv ad rat  sh ak lid ag i  hovli  n ay zasim o n   arkali  a y v o n la r  b ilan 
o 'ra b   ch iq ilg an .  A yvon  u stu n la ri  m u stah k am   t o ‘rtb u rc h a k   m in o ra sim o n  
shaklda  ish lan g an .
55

Damashqdagi masjid mozaik 
si.  Omeyadlar.
Ibrt  Tulun  masjid; 
hovlisi.
M asjid  ju d a   k a tta   b o   lib,  u n d a   b ir  v a q tn in g   o ‘zid a  m in g d a n   o rtiq  
o d a m   n a m o z   o ‘q iy   o lgan.  M asjidning  b ezatilish i  h a m   s o d d a   va  q a t’iy. 
U n in g   d e v o rlari,  ark   va  k a m iz lari  o ‘ym ak o rlik   s a n ’a ti  b ilan   p a rd o z la n - 
g an .  0 ‘rta  a sr ara b  m e ’m orligida  m ad ra sa , sh ifo x o n a,  k u tu b x o n a bin o lari, 
m a q b a ra la r  q u rish   k en g   yoyilgan.
A rab x a lifatlig in in g g u llag an  abbosiylar (750 -   1258) davri  m e ’m orligi
56
Masjid interyeri.

Ibn  Tulan masjidi 
utnumiy к о 'rinishi. 
(816-879).
xususiyatlarini  S a m a rra  
shahri  (IX   asr)  qurilish 
san ’atid a  yaqqol  n a m o ­
yon  boM adi.  Bu  y e rd a  
qurilgan yirik d in iy  m aj- 
m ualar,  m in o ra  va  m u s-
tah k am   d e v o rla r  b ilan   o ‘ralgan  h ash am atli  va  b e z a k d o r saro y lar,  sp iral- 
sim on  q u rilg an   m a s h h u r  M alviya  m inorasi  sh u n in g   dalilidir.  X - X I   asr- 
laiga kelib xalifalikning susayishi  Iro q d a m ahobatli qurilishlam i t o ‘xtashiga 
olib  keldi.  X II  a sm in g   b irin c h i  yarm i  -   X III  a srla r  m e ’m orligi  B ag‘d o d  
va  M asuldaga yodgorliklarida n a m o y o n  boMadi.  U larga xos fazilat  hajm iy- 
fazoviy  k o m p o z itsiy a n in g   a n iq lig i,  yuqori  p e sh to q li,  ravoqli  va g um bazli 
to m lard a b ilin ad i.  B ezatilishidagM shtning ifodaviy  im k o n iy atlarid an   foy- 
d a la n is h ,  ra n g li  k o s h in   va  b a ’z id a   b o ‘rtm a   ta s v irla r  q o M lan ilish id a 
k o 'rin ad i.  V III  a srd a n   b o sh lab   sakkiz  qirrali  te p a   to m o n i  k o n u ssim o n  
q irrad o r g u m b a z la r b ilan yopilgan  m a q b a ra la r keng tarq ald i.  Bag‘do d d ag i 
Z ubayda  m aq b arasi  shu  y o 'n a lish n i  o ‘z id a  n a m o y o n   etad i.
X alifalik  d av ri  tasv iriy   va  am aliy  bezak   s a n ’a ti
Islom   m a d an iy a tid a  tasviriy sa n ’at  (rassom lik va haykaltaroshlik)  m af- 
kura vositasi sifatida qoM lanilm agan va asosan  h u n arm a n d c h ilik n in g  ajral- 
m as  qism i,  a m a liy   b e zak   s a n ’a ti  sifatida  ishlatilgan.  M a s h h u r shaxslarga 
haykal  q o ‘yish,  m e ’m o riy   in sh o o tla m in g   devoriariga  ta rg ‘ibiy  m a q sa d d a  
rasm   yoki  b o ‘rtm a   tasvirini  ishlash  h arak ati  boM m agan.  M avjudlari  esa 
ayrim   shaxs  va  x o n a d o n la m in g   shaxsiy  tash ab b u si  va  xohishi  asosida 
ishlangan.  S h u n in g d e k ,  m aish iy -m a d a n iy ,  m e ’m o riy   m a jm u a la rd a ,  m a ­
salan,  h a m m o m la rd a ,  z o d a g o n la m in g   q a sr-saro y larid a   shu  h o i  u c h ra y - 
di-  B unga  sab ab ,  a lb a tta ,  h u k m d o r  s in f   o rasid a  d in iy   q ara sh la r  b ir  xil 
em asligidir.  Q oM yozm alar u c h u n   ishlangan  m in ia tu ra la rd a ,  d ek o rativ  rel- 
yeflarda  h a m d a   a m a liy   s a n ’a td a   real  voqelik,  u n in g  jo n li  o b razlari  keng 
uch ray d i.  A rab   tasviriy  s a n ’atid a   o 'r ta   a srlar  s a n ’atiga  xos  xusu siy atlar 
m avjud.  V oqelik  sh a rtli,  b a ’z a n   ram ziy  sh ak llard a  ifo d alan ad i.  L ekin  bu 
ta sv irla m in g   p o e tik   tili  o ‘tk ir  va  t a ’sirc h an d ir.  0 ‘rta   a sr  a ra b   s a n ’atiga 
xos  boMgan  fazilat  u n in g   y o rq in   d ek orativligidadir.  Bu  xususiyat  o b raz 
tu z ilis h in in g   a s o s in i  ta sh k il  e ta d i.  O b r a z la m in g   jo y la s h is h i,  y o rq in  
ran g lam in g   n isb at  va  ritm ik asi,  ishlatilgan  c h iz iq la m in g   m usiqaviyligi  va
57

Arab miniaturasi.
nafisligi  u n in g  x arak tcrli  to m o n in i  belg ilash d a  m u h im   rol  o ‘y n a y d i.  A ral 
s a n ’a tid a   naq sh   (o rn a m e n t)   a lo h id a   o ‘rin n i  eg allad i.  R eal  b o rliq   shi 
sirli,  chigal  b o ‘lib  k o ‘rin g an   n a q sh   tasviri  b ilan   a ra la sh ib   k c tg an d ek   tu- 
y uladi.  U n in g   m a z m u n in i  o sh irad i.  Bu  s a n ’a td a   x alq n in g   h a y o t  m azm u - 
ni  va  m o h iy ati  t o ‘g ‘risidagi  d u n y o q a ra sh i  va  tu s h u n c h a la ri  o ‘z   ifodasini 
topdi.  Islom  m a d a n iy a tid a  b ezak haykaltaroshligi (d ek o ra tiv  hayk altaro sh -] 
lik)  m e ’m o riy   m a jm u a la r ,  a m a liy   s a n ’a t  b u y u m la ri  b e z a g id a   ken* 
q o ‘llanilgan.  P ishirilgan lo y  -  te rra k o ta , c h in n i,  m e ta ll,  m a rm a r,  yog‘o c h | 
va  sh u n g a  o ‘xshash  a sh y o la rd a   ish lan g a n   b u y u m la r  y uzasiga  ish la n g a n | 
bo‘rtm a   ta sv irlar,  tu rli  afsonaviy  h ay v o n la r  sh ak lin i  e slatu v ch i  id ish lar, | 
dekorativ  rasso m lik n in g   tu rli  k o ‘rinish  va  te x n ik a d a   b a jarilg an   p a n n o , 
m ozaika,  vitraj,  b u y u m la rn i  b e z ash   u c h u n   ish latilad ig an   ra sm   va  n a q sh - 
lar,  m a sa la n   c h it  (m a to )g a ,  c h in n i  id ish lar yuzasiga  ish lan g an   ra sm la r va 
i.  k.  h a m   sh u   d a v r  s a n ’a tid a   u ch ray d i.  Bu  s a n ’a td a   ritm ,  sim m e tiriy a ,
58
>  ь  V3
1
j  
^

Naqshli g ‘ilof.
assim etriya  q o n u n iy a tla ri,  n a q q o sh lik   s a n ’ati  ta la b la ri  m u h im   o ‘rin n i 
egallaydi.  A m aliy  b ezak   s a n ’a tin in g  a lo h id a   tu ri  bu  b o sh q aru v ch i  ta b a q a  
va  diniy  targM bot  u c h u n   z a n ir   boM gan  b u y u m la r  (a trib u tla r),  x o n a la m i 
bezash sa n ’ati, badiiy k ashtachilik, zargarlik, z a rd o ‘zlik boMib, shu s a n ’atd a 
am aliy  s a n ’at  o ‘zin i  toMiq  n a m o y o n   etd i.
A bbosiylar davri  nafa q at  m e ’m o rlik   balki  tasviriy va  am aliy   s a n ’a td a  
ham   jid d iy  jo n la n is h   r o ‘y  b e rd i.  X alifalikning  b u   d av rid a n   b izg ach a  d e ­
voriy rasm  p arch ala ri, stukli b o ‘rtm a  tasvir, yog‘o c h  o ’ym akorligi boMaklari 
tarzida  y etib  k elgan.  S a m a rra ,  T ak rit  yodgorliklari  sh u la m in g   m a sh h u - 
ridir.  Bu  d a v rd a  m in ia tu ra   s a n ’a ti  rivoj  to p d i.  B ag‘d o d   va  Iro q n in g   sh i- 
m olida k ito b  m in ia tu ra  s a n ’ati  rivojlanib X I I—X III  asrlarga kelib o ‘zin in g  
gullagan  d av rin i  b o sh id a n   k e c h ird i.  S h u   d a v rd an   bizgacha  y etib  kelgan 
ilniiy  riso lalarg a  ish la n g a n   m in ia tu ra la r  (D io sk o rid .  « F arm akologiya» 
•222),  h a m d a   A1  H a ririy n in g   « M aq o m » ig a  ish lan g an   m in ia tu ra la r  h ay - 
° tiy  va  ifodaliligi  b ila n   ajralib  tu ra d i.  Bu  m in ia tu ra la r  B ag’d o d   m in ia tu ra  
m ak tab i  n a m u n a si  boMib,  ish la n ish in in g   lak o n ik   y ech im i  b ilan  ajralib 
l uradi  S h im o liy   Iro q   m in ia tu ra sig a  xos x u su siy atlam i  « Q o ‘shiq  kitobi»ga 
ishlangan  ra sm la rd a   k o 'ris h   m u m k in .  Bu  rasm larga  xos  xususiyat  ta n -  
tanavorlik va b ay ra m o n a  ru h d a  ishlanishida. A rab realistik sa n ’ati  rassomJik
bV>
59

v a   h a y k a l c h i l i g i   d i n  
t a ’s i r i d a   b o ‘ld i.  D in  
u la rn in g   riv o jla n ish ig a  
y o ‘l  q o ‘ym adi.  R ealistik 
s a n ’a tn in g   m o n u m e n ta l 
form alari deyarli  yaratil- 
m a d i .  Q o ‘l y o z m a l a r  
u c h u n   ishlangan  m in ia - 
tu ra la rd a ,  d e k o ra tiv   rel- 
y eflarda  h a m d a   a m aliy  
s a n ’a td a   real  v o q c lik , 
u n in g   j o n l i   o b r a z l a r i  
k en g   u c h ra y d i.  B u n g a 
sabab,  a lb a tta ,  h u k m d o r 
s in f   o ra s id a   d in iy   q a - 
ra s h la r  b ir   xil  e m a s li- 
g i d i r .   A r a b   t a s v i r i y  
s a n ’a t i d a   o ‘ r ta   a s r l a r  
s a n ’atiga  xos  xususiyat- 
l a r   m a v ju d .  V o q e lik  
s h a r tli,  b a ’z a n   ra m z iy  
s h a k lla rd a   ifo d a la n a d i.
L e k in   b u   ta s v irla rn in g  
p o e t i k   t i l i   o ‘t k i r   va 
t a ’sirc h a n d ir.  0 ‘rta   a s r 
a r a b  
s a n ’a t i g a  
x o s
boMgan  fazilat  u n in g   y o rq in   dek o rativ lig id ad ir.  Bu  xususiyat  o b ra z   tu z i- 
lish in in g   asosini  tash k il  e ta d i.  O b ra z la m in g   jo y la sh ish i,  y o rq in   ra n g la r - 1
 
n in g   nisbat  va  ritm ik asi,  ish latilg a n   c h iz iq la m in g   m usiqaviyligi  va  nafis-! 
ligi  u n in g   x ara k te rli  to m o n in i  belg ila sh d a   m u h im   rol  o ‘yn aydi.  A rab 
s a n ’a tid a   n aq sh   (o r n a m e n t)  a lo h id a   o ‘rin n i  egalladi.  Real  b o rliq   sh u  
sirli,  chigal  boMib  k o 'rin g a n   n aq sh   tasviri  b ila n   a ra lash ib   k etg a n d e k   tu -f  
y uladi.  U n in g   m a z m u n in i  o sh irad i.  Bu  s a n ’a td a  x alq n in g   h ay o t  m a z m u - 
ni  va  m o h iy a ti  t o ‘g ‘risidagi  d u n y o q a ra sh i  va  tu sh u n c h a la ri  o ‘z  ifo d a s in i1
 
to p d i.
M a v rita n   s a n ’a ti.  V II—V III  asrlard a  S h im o liy  A frikadagi  q a to r  d av - 
la tla r -   T u n is,  Ja z o ir,  M a ro k a sh   va  Ja n u b iy   Isp an iy a  ara b   xalifaligi  sos- 
taviga  kirdi.  Bu  m a m la k a tla r  s a n ’ati  m a v rita n   s a n ’ati  d e g a n   n o m   b ila n  
yu ritila  b o sh lad i.  A n tik   d a v rd a   m a v rla r (g re k c h a   -   q o ra )  d e b  A frik an in g  
sh im o li-g ‘arb iy   q ism id ag i  M av rita n iy a   d a v latin in g   tu b   a h o lisi  tu s h u n ila r 
ed i.  711-yili  a ra b   b e rb e r ja n g c h ila ri  P ire n e y   y arim   o ro lin i  bosib  o lg an - 
la rid a n   keyin  b u   y e r  ah o lisi  h a m ,  sh im o liy   A frik ad an   kelg an   b o sh q a
Bezakli grifon.
60

u s u lm o n  
b o sq in c h ila ri  ham  
^ a v rla r d eb   yuritila  b o sh la n -
d l'  M a v r i t a n  
I s p a n i y a s i  
p a m a s h q  
x a l i f a l i g i n i n g  
provinsiyasiga a y lan d i.  X  asr- 
i a   k c l ib ,  
Is p a n iy a   x alifalik  
u n v o n ig a  
sazo v o r boMdi.  Shu 
d a v r d a n  
b o s h la b ,  Is p a n iy a  
Y e v r o p a d a g i  
e n g   g u lla g a n  
n iam lakatlardan  biriga a y la n ­
d i,  Y e v ro p a   va  O s iy o d a g i 
k o 'z g a  
k o ‘rin g an   m a d a n iy a t 
o ’c h o q l a r i d a n  
b iri  s if a tid a  
tanildi. 
M av ritan   Ispaniyasi- 
ning  badiiy  ijoddagi  y u tu q lari 
p o e z iy a ,  m u z ik a ,  a y n iq s a , 
m e ’m orlik  va  u  b ilan  bogMiq 
boMgan  d c k o r a tiv   s a n ’a td a  
yaqqol  n a m o y o n   boMdi.
M avritan  Ispaniyasi  m e ’m o rch ilig in in g  n o d ir yodgorligi uning poytaxti 
K ordovodagi  785-yil  aso s  so lin g a n  ju m a   m asjidi  boMib,  X  asrgacha  u  b ir 
necha b o r q ay ta q u rild i va  n ih o y a t,  o ‘z in in g  tugal  k o ‘rinishiga eg a boMdi. 
Bu  
a n ’an av iy ,  u stu n li  m a sjid n in g   a lo h id a   k o ‘rin ish id ir.  U n in g   p lani 
to 'rtb u rc h a k   (180x130  m )  sh a k lid a   boMib,  hovli  u c h u n  ju d a   kichik  m ay - 
don  q o ldirilgan.  Q o lg an   m a y d o n n in g   h a m m a si  ju d a   k atta  u stu n li  zalga 
aylantirilgan.  800  ta   u stu n   sh u   z a ln in g   te p a   q ism in i  k o ‘tarib   tu ra d i  va 
masjid  ichini  q a to r   neflarg a  (19  n ef)  ajratadi.
XI 
a sr  o x irla rid a n   b o sh la b ,  isp a n la r  a ra b la m i  jan u b g a  q a rab   siqib 
boradi.  F aq at  G r a n a d a   am irligi  1492-yilgacha  ara b   istilochilarining  Is- 
paniyadagi  y a g o n a  ta y a n c h  y e n   sifatid a sa q la n ib  qoladi.  G ra n a d a  a m irli- 
gining  m u h im   m e ’m o rlik   m ajm u asi  A l-h a m ra   (a l-h a m ra   -   ara b c h a   “ q i- 
z il”)  saroyi  h iso b la n a d i.  Bu  saro y n in g   asosiy  qism i  X IV   asrd a  q u rib   tu - 
gallangan.  S aro y  b a la n d  te p a lik k a  q u rilg an  boMib,  uning atrofi qizil  rang- 
dagi  m u sta h k a m   d e v o r  b ila n   o ‘ralgan.  S aro y n in g   x onalari,  aso san ,  ikki 
° c h iq   hovli  a tro fid a  jo y la sh tirilg a n .  L ek in   planirovkasi  erk in ,  q a t’iy sim - 
m etriyaga  e ’tib o r  b e rilm a g a n .  S a ro y   in te ry erlari  ju d a   serh ash am   va  jo -  
2ibali  qilib  b ez a tilg a n .  S ta la k titla r  u n in g   ichki  k o ‘rinishlariga  alo h id a  
joziba  kiritgan.  P a rd o z  u c h u n   ish latilg an   tu rli  xildagi  m a rm a r va to sh la r, 
bo 'y a lg an  a le b a str,  sirii  k u lo lc h ilik  b u y u m lari  b u  serhasham lik  va jo z ib a - 
n i  yan ad a  o sh irad i.
Rangli emalda  ishlangan  chiroq.
61

TURKIYA  SA N ’ATI
X I 
asrd a  saljuq  tu rk lari  ( 0 ‘rta   O siyodagi  k o ‘c h m a n c h i  tu rk iy   qabila) 
K ichik  O siyoning  k a tta g in a  q ism in i  b osib  o lib ,  m u sta q il  feodal  davlatini 
tashkil  etd ilar.  U nga  saljuq  sulolasi  vakillari  rahbarlik. q ild ilar.  X III  asrga 
kclib,  bu  davlat  0 ‘rta Y er d cn g iz i  havzasi  h a m d a   Q o ra  d en g iz s o h illa riil 
h a m   cgallab,  q u d ra tli  d a v la tla rd a n   biriga  a y lan d i.  S h u   siyosiy,  iqtisodiy 
ta ra q q iy o t  davrida  yangi  s a n ’at  va  m a d a n iy a t  jid d iy   rivojlandi,  s h a h » ]  
qurilishi  kengaydi.  S a v d o -so tiq n in g  o 'sish i  h u n a rm a n d c h ilik ,  a m a liy - d e J  
k o rativ   s a n ’at  ravnaqiga  h a m   t a ’sir  o 'tk a z d i.  K ulo lch ilik ,  gilam   t o ‘q i s h l  
m c ta lld a n   b adiiy  b u y u m la r  yasash  so h a sid a   y u tu q la r qoMga  kiritildi.  Bu] 
sa n ’atla r m ahalliy a n ’a n a la r asosida h a m d a   K ichik O siyodagi  yaqin q o 'sh n u  
m am lakatlar, a y n iq sa ,K a v k a z o rti,  E ro n ,  Ira q  t a ’sirid ash ak llan d i.  M o ‘g ‘u |  
g a la la r in in g   is tib d o d i  T u rk iy a   y e r la r in in g   q a t o r   m u s ta q illik k a   egal 
boM m agan  feodal  yerlariga  p arc h a la n ish ig a   sa b a b   boMdi.  L ekin  X IV   asr 
b o sh larid a  k a tta  boM m agan  kny azlik   a sta -se k in   o ‘z  yerlarin i  k e n g a y tirib l 
te z d a   U sm o n   im periyasi  d e b   n o m   o lg a n   d av latg a  a y lan d i.  S hu  davrda] 
tu rk   s a n ’ati  va  m a d a n iy a ti  h a m   o ‘z  ta ra q q iy o tin in g   yangi  b osqichigal 
q ad am  q o ‘ydi,  m e 'm o rlik , tasviriy va am aliy  s a n ’a td a   m u h im  n o d ir asarlarl 
yaratildi.  Bu  s a n ’a tla m in g   sh a k lla n ish id a   salju q   davri  s a n ’ati  a n ’an a la ril 
m u h im   rol  o 'y n a d i.  S h u   b ila n   b irg a,  V iz a n tiy a   s a n ’ati  h a m   b u   d a v r 
s a n ’a tig a,  u n in g   x arak terig a  sezilarli  t a ’s ir o ‘tk azd i.  Bu  t a ’s ir tu rk la m in g  
K o n sta n tin o p o ln i  bosib  o lg a n la rid a n   k ey in   b o sh lald i.
T urk  m e ’m orlari b in o lam in g  shaklan aniqligi,  nisbatlarining bejirimligi 
va  q u b b ali  b in o la r  qu rish   ishi  bilan  k a tta   m uvaffaqiyatga  erishdilar.  Ark 
q irra la ri,  d ek o rativ   to k c h a la rg a ,  ra v o q la rn i  b e z a b   tu rg a n   m u q a m a s la r 
(sta lo k titla r)  q u rilg an   b in o la m in g   n ih o y a td a   jim jim a d o r  boMishiga  x iz -l 
m at  qilgan.  H an d asiy   va  islim iy n a q sh la r rely eflar,  e p ig ra f y o z u v la rb ila n l 
uyg‘un lash ib   m u ra k k ab ,  c h u q u r  m a ’n oli  falsafiy  m a z m u n   hosil  qilgan. I 
Bino  bezagida  d e v o rla r  rangiga  h a m   a lo h id a   e ’tib o r  b crilad i.  M e ’m orlik 
ravnaqi  d ek o rativ  s a n ’at  ta rm o q la rin in g   rivojlanishiga t a ’sir qildi, y o g 'o c h  
o ‘ym akorligi  b o rasid a  yuksak c h o ‘qqiga  e rish ild i.  Saljuq  d av rid a  ra s s o m -l 
lik  h a m   m avjud  boMib,  u  V izan tiy a,  A rm a n is to n ,  q ism a n   E ro n   m in ia tu - l 
rasi  t a ’sirid a sh ak llan d i.  U sm o n iy la r davri  m e ’m o rlig in in g   dastlabki  bos-1 
q ic h id a   bevosita saljuq  m e ’m orligi  a n ’a n a la ri  riv o jlan tirilg an  bo*Isa h a m , I 
keyinroq  K o n stan tin o p o l yerlarini  bosib o lg a n d a n   keyin,  V izantiya sa n ’ati 
a n ’a n alari  keng  o ‘rin   egallay  b o sh lad i.  T u rk   m e ’m o rla ri  V izantiya  ibo- 
d a tx o n a la rin i  qu rish   p rin sip la rin i  q a b u l  q ilib ,  u n in g   k o ‘rinishiga  yangi 
b adiiy  m a z m u n   kiritdilar.  Bu  d a v r  tu rk   m e ’m o rlig id a  k a tta   g um bazli 
b in o la r  q u rish ,  b in o n in g   ichki  fazoviy  kengligiga  a lo h id a   e ’tib o r  bcrish 
kuch ay d i.  Bu  xususda  Istan b u ld ag i  S u lto n   B oyazid  II  m asjidi  k o 'rin ish i I 
va  planirovkasi  d iq q a tg a  sazovordir.
62

T urk  tasviriy  s a n ’a ti,  a so sa n ,  m in ia tu ra   s a n ’atid a   n a m o y o n   boMadi. 
s a n ’a t 
bevosita  o z a rb o y jo n   va  e ro n   s a n ’ati  t a ’sirid a  rivojlandi.  T u rk  
L tu r a   sa n ’ati  ta ra q q iy o ti  XVI  asrga  t o ‘g ‘ri  keladi.  Bu  d av rd a  q a to r 
П1[uk  n iin ia tu ra c h ila r y ash ab ,  ijod  e td i.  “ S u lto n   S u lay m o n   ta rix i”g a  ish- 
Г   ,an  rn in ia tu ra la rd a   tu r k   m in ia tu ra   s a n ’atiga  xos  fazilat  -   voqelikni 
* 
hilm ay bay o n  etishga va k o m pozitsiyani  b irm u n c h a  perspektiv p lan d a 
S-  chishga  intilish  h o llari  seziladi.  A lb atta,  b u   rn in ia tu ra la rd a   O zarb o y - 
vfn  E ron  m in ia tu ra c h ila rig a   xos  nafislik  y etish m asa  h a m ,  lekin  yaxlit 
badiiy  o b raz  y aratish g a  o ‘ziga  xoslik  k o 'rin a d i.
T u r k i y a  
a m a liy   s a n ’a t i   b ila n   s h u h r a t   q o z o n d i .  K u lo lc h ilik , 
to 'q im a c h ilik , 
gilam  to 'q is h ,  m e ta lld a n  q u ro l-a sla h a ,  uy an jo m lari  yasash 
borasida  erish ilg an   y u tu q la r  a lo h id a   o ‘rin  egallaydi.
0 ‘rta asr tu rk  s a n ’ati Y aq in   S h arq  badiiy h ay o tid a m u h im   rol  o ‘ynadi. 
T urk sa n ’a tk o rlari  y a ra tg a n   s a n ’at  n a m u n a la rin in g  q o ‘shni  m a m la k a tla r- 
ga  t a ’siri  kuchli  b o 'ld i.  K ey in ch alik   tu rk   s a n ’a tk o rlari  y aratg an   saroy  va 
m asjidlar  tip id a   a ra b   m a m la k a tla rid a ,  B olqon  y a rim   oroli  va  Q rim d a 
ko‘plab  b in o la r  qurildi.