Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

Abu Ali ibn Sino 
(980 - 1037) o ’z ta ’limotida asosan tibbiyot va tabiiy 
fanlarga ko’proq o’rin beradi. Ijtimoiy hayot haqida uning maxsus asari saqlanib 
qolmagan, ammo biz bu haqdagi uning qarashlari to ’g’risida boshqa asarlariga 
suyanib fikr yuritishimiz mumkin. Uning fikricha, kishilar normal hayot 
kechirishlari uchun ularni birlashtirib va boshqarib turadigan, qonun yaratish 
imkoniyatiga ega bo’lgan boshqaruvchiga ehtiyoj sezadilar. Bu boshqaruvchi 
(yoki payg’ambar) kishilarga qanday yashash va faoliyat ko’rsatishlari kerakligi 
haqida ko’rsatmalar ishlab chiqishi, ularni hayotga tatbiq etishi, vafotidan keyin 
esa ularga qoldirishi lozim. Payg’ambar o ’z o ’rniga kimnidir xalifa sifatida 
qoldirishi kerak. Bordiyu u bunday qilmagan bo’lsa, xalifani saylash lozim. Yangi 
dohiy, rahbar davlat boshlig’i sifatida rahbarlik sifatiga ega bo’lishi, mustaqil 
bo’lishi, aqlli, axloqiy pok, bilimlarda ham kuchli bo’lishi kerak.
36

---

Ihn Sino kishilarning tabiatan teng emasligini tan olgan va ular o ’rtasidagi 
ijtimoiy tengsizlikka ham shunga b in o a n tabiiy hodisa sifatida qaragan. Kishilar 
o’/ holatlarini anglashi va shunga q a n o at qilishlari kerak.
Ibn Sino jamiyat hayoti m ehnatning boshqaruvchilar, tartib posbonlari va 
ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi taqsim otiga asoslanishini, shunga asosan jamiyat 
ii-rarxiyali tuzilishga ega ekanligini aytadi. Jamiyatda eng past darajada qullar 
luiadi (uning fikricha gegrafik m uhit ta ’sirida turklar va efioplargina qul bo’lishi 
mumkin, ya’ni ular "o’z tabiatiga k o ’ra quldir"). Foydali mehnat har bir 
Itiqaroning burchidir; mehnat qilishga qodir bo’lmagan va ishlab chiqarish 
sohasidan boshqa ish bilan shug’ullanuvchilarni (masalan, tartib posbonlarini) 
davlat boqishi kerak. Davlat xazinasi mulk va foyda soliqlari, shuningdek 
o’g'rilar, qartabozlar kabi huquqbuzarlarga solinadigan jarimalar hisobiga to’lib 
boradi.
Uning fikricha jam iyat hayotida nikoh munosabatlari birlamchi ahamiyatga 
ega. Davlat boshlig’i eng avvalo nikoh haqidagi qonunga ahamiyat berishi kerak, 
chunki nikoh avlodning davom etishiga, jamiyat fuqarolarining kelajagiga bevosita 
daxldordir. Ijtimoiy hayotda mehnat qilmaslik, o ’g ’rilik, sarroflik, qartabozlik va 
boshqalar taqiqlangani kabi, nikohda ham buzg’unchilik qat’iy taqiq osiga olinishi 
lozim. Ajralishlar mumkin qadar qiyinlashtirilishi kerak: ayollar uchun bu masala 
sud orqali echilishi, erkaklar uchun nikohni bekor qilish uchun katta jarimalar 
joriy qilinishi kerak. Bu sohada tushunmovchiliklar, meros masalalarida ochiqlik 
bo’lishi uchun nikohga kirish masalalari ochiq bo’lishi kerak.
Erkak, oila boshlig’i oilaning holati uchun javobgardir, u yo’qligida oila 
ishlaridagi javobgarlik ayol, xotinga yuklanadi. Ibn Sino oilaviy tarbiya, 
bolalaming kelajagi masalalariga katta e’tibor bilan qaraydi. Uning fikricha 
oilaviy tarbiya eng avvalo bolalarga bilim berish, ularga aniq bir hunar berishga 
yo’naltirilgan bo'lishi kerak. Bunda bolalaming layoqatlariga e’tibor berilishi, 
ulardan imkon bo’lmagan narsani talab qilishga intilmaslik kerak.
Kishining oliy axloqiy darajaga erishganligi uning o ’z hatti-harakatlarini, 
yaxshilik ko’rsatishini o ’zi uchun. о ’г maqsadiga erishish uchun emas, biror 
narsaga ta’ma qilish uchun emas, yaxshi yoki iliq tasavvur tug’dirish uchun emas, 
balki hech qanday ta ’malarsiz bajarganligida ko’rinadi. Uning fikricha, inson eng 
oliy baxtga o ’zidagi hayvoniy xislatlar, kuchlarni aql kuchiga bo’ysundirgan 
taqdirdagina, xayolan odatdagi istaklar dunyosidan oliy istaklar dunyosiga uchib 
o ’tgan taqdirdagina erishadi.
Mana shular ham ko’rsatib turibdiki, Ibn Sino Forobiyga o’xshab "Fozil 
shahar" haqida maxsus asar qoldirmagan'bo’lsa ham, uning inson, uning xislatlari 
qanday bo’lishi, ana shunday jamoada yashaydigan kishilarning qanday bo’lishi 
lozimligi haqidagi fikrlarida ular yakdildirlar.
3. Markaziy Osivolik mashhur mutasavvuflar iiodida shaxs va jamoa 
munosabatlari, ijtimoiy adolat masalalari
Imom