Nemis adabiyoti tarixi to sh k en t m u m to z so
RITSA R LIK ADA BIY O TI
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 4. U Y G ’ONISH D AV RI ADA BIY O TI
3. RITSA R LIK ADA BIY O TI 1. Ritsarlik adabiyoti. 2. Ritsarlik va kurtuaz romanlari. 3. Xartman fon Auye va uning “ Bechora Haynrix” rom ani, unda k o ’tarilgan m uamm olar. 4. G otfrid fon Strasburgning “Tristan va Izolda” romani. 5. R itsarlik poeziyasi. M avzuga doir tciyanch s o ’z va iboralar: kurtuaz rom ani, minnezang, salb yurishlari, m uqaddas Graal. XII asm ing oxirlarida G erm aniyada ritsarlik yoki kurtuaz rom anlar yozish taraqqiy eta boshlaydi. Bunday rom anlam ing ilk namunasi dastlab Fransiyada yaratildi. Nemis rom annavislari garchi an ’anani davom ettirgan bo ’lsalarda, o ’z ijodlarida mustaqil y o ’l tutdilar. Bu ayniqsa Volfram fon Eshenbax va G otfrid fon Strassburglar uchun xarakterlidir. Ritsarlik adabiyoti ritsarlikning estetik tom onlariga aham iyat beradi. R itsar o ’zini san’atda jism oniy m ukammal holda ko’rish bilan kifoyalanm ay, axloqiy olijanoblik timsoli sifatida ham ko’rishni xohlar edi. Ritsarlik rom anining ijobiy qahram oni odatda turli ijobiy qahram onlar davrasida tasvirlanar edi. Bu bilan ritsarlik sosloviyasining olijanobligi alohida uqtirilar edi. Nemis kurtuaz (saroy) rom aninining yaratuvchisi Haynrix fon Feldekke (H aeinrix van F eldecke) b o ’lib, “Eney haqidagi rom an” ning muallifidir. Asar syujeti tipik saroy ruhida ishlangandir. Feldekke Karfagen maliksi Didonaning Troya shag'zodasi E neyga b o ’lgan muhabbati va Eveynning Laviniga sevgisiga kitobxon e ’tiborini tortadi. Xartman fon A uyening “Irek va Iveyn” romani ham shu y o ’nalishdagi asardir. Bu asar fransuz adibi Kretyen de Trua asarining qayta ishlangan variantidir. Xartm an fon Auye asarlari rom antik fantastika ruhi bilan sug’orilgan. Uning qahram onlari real dunyoda em as, balki ulkan va mitti odamlar, m o ” jizakor saroylarda sodir b o ’layotgan voqealam ing ishtirokchilaridir. R itsarlar o ’z xonim lariga sadoqatda nam oyon edilar. Ular m uallif niyatiga k o 'ra o ’z jasoratlariga olijanoblik bilan o ’quvchini hayratga solishlari va bu bilan o 'rta asr jam iyatidagi ritsarlik pozitsiyalarini m ustahkam lashga xizmat qilishlari kerak edi. Fon Auyening „B echora H aynrix" nomli she’riy qissasi xalq o ’rtasida \5 m ashhur bo'ldi. Bu asarda m anm anlik, gerdayish qoralanadi. Uning asari qahram oni ritsar H aynrixning yodi boshqacha. U o ’zida m avjud im koniyati va sh e’riyatdagi m uvaffiqiyatlari uchun xudodan em as, o ’z iqtidoridan m innatdor. Shu sababli Haynrix shafqatsiz jazoga m ubtalo. Undan oqsuyaklar jam iyati yuz o ’girdi. U bedavo dardga chalindi. Haynrix taqdiri bilan faqat uning krepostnoyning qizi o ’z taqdiriarini bog’lam oqchi bo ’lishadi. Haynrix iztiroblarini o ’z dardi deb bilgan va unga o ’z sevgisini baxshida etgan qiz yigitni hayotga qaytarish uchun, uni darddan forig ’ etish uchun o'z yurak qoni bilan Haynrix tanasini yuvishni istaydi. Lekin Haynrix boshqa kishining halokati tufayli o ’z baxti uchun boshqani badbaxt qilishni istam ay, qiz taklifini rad etadi. A sarda dem okratik tendensiyalar sezilarlidir. Shunisi xarakterliki, bu asarda Haynrix xristianlik axloqiy darsini oddiy dehqon qizidan oladi. Q iz m uhabbat va insonparvarlik uchun o ’zini qurbon qilm oqchi b o ’ladi. Q issaning dem okratik ruhi k o ’pgina yozuvchilar e ’tiborini tortar edi. Q issa asosida G erhard X auptm an shu nom da dram a ham yozgan. Volfram fon Eshenbax ijodi o ’z taraqqiyotida original y o ’ldan borgan. Uning X II1 asm ing 10-yillarida yaratilgan, „Parsifal” rom anida o ’zida ritsarlikning ko ’rinishlarini oliyjanoblik tu y g 'u lar nozikligi, sevgiga sadoqati, m ujassam lashtirgan ideal qahram on obrazi yaratilgan. Qirol G aulertning o ’g ’li Parsifalni onasi o ’rm onda tanholikda tarbiyalaydi. O na o ’z larzandini tanholikda voyaga yetkazishidan m aqsad - o ’glini ritsarlik sarguzashlari rom antikasiga berilib ketishidan saqlash edi. Partsifalning otasi Salb yurishalarida halok b o ’lgan. Lekin farzand tom iridagi ota qoni o 'z ishini qiladi. U lg ’aygach Partsifal qirol A rtur saroyiga y o ’l oladi. K eyinchalik u yengilm as ritsar shuhratiga m uyassar b o ’ladi va ritsarlik intizom inig barcha shartlariga rioya qiladi. U o ’ta kam tar, xudojo’y edi va birdan-bir orzusi - m uqaddas G raalni q o ’lga kiritish. M unsalvesh q al’asida saqlanuvchi Graal o ’z egasining barcha tilaklarini bajo keltirarm ish. Kunlarning birida u niyatiga erishishiga yaqin qoladi. T aqdir uni M unsalvesh q ala’siga kirishga m uyassar etadi. Unga q ala’ning zebu- ziynatlarini va o g ’ir dardga chalingan qirol A nfortasni k o ’rish nasib etadi. Lekin Partsifal hali Graal sohibi b o ’lishiga tayyor em asdi. U inson kulfatiga nazar-pisand qilm as edi. U hattoki Anfortas iztiroblari sabablari bilan qiziqm aydi, unga ham dardlik bildira olm aydi. O qibatda sehrli Graal g ’oyib b o ’ladi. Paritsifal qalbi esa g ’am -anduhga to ’ladi. Eshenbaxning fikricha, ritsar axloqiy tarbiyaning m aktabidan o ’tishi 16 kerak, O ’shandagina u Graalga m unosib bo ’la oladi. K eyinchalik u Graalga loyiq b o ’lishi uchun qilinadigan barcha tadbirlam i bajaradi. Eshenbax o ’z ijodida davrga xos b o ’lgan diniy qobiqdan holi b o ’lmagan buyuk gum anistik idealni qayd etadi. Shu sababli adabiyotshunoslar va yozuvchlarning Eshenbaxga e ’tibori baland. Uning rom ani asosida buyuk olm an bastakori Rihard V agner “Partsifal” operasini yozgan. Uning ijodi diniy-m istik ohanglarga boy va dunyoviy ruh kasb etgandir va inson shaxsi m a’naviy tuyg’ularini qaror toptirishiga y o ’naltirilgandir. G otfrid fon Strasburgskiyning bosh asari "Tristan va Izolda” romani b o ’lib nihoyasiga yetkazilm agan. Bu asar qadimgi rivoyat asosida yozilgan b o ’lib, bir necha bor epik jihatdan qayta ishlangan. Bu roman barcha to’siqlarni bartaraf etayotgan qudratli tabiiy tuyg’uning gim nidir. Tristan va Izoldaning bir-biriga b o ’lgan otashin muhabbatlari sevgi sharbatini ichgunlarigacha ham m avjud bo ’lgan. Bu ichim lik ularning bu tuyg'ularini yanada alangalatadi. Izolda, o ’z xohishiga qarshi qirol M arkning qaylig’i b o ’lishga m ajbur etiladi. Shunisi xarakterliki, Tzoldaning qonuniy eri M arkka xiyonati va Tristanga talpinishi xudo tom onidan oqlanadi. Xudo Izoldaga tem ir sinovdan o ’tishiga k o ’maklashadi. Chinakam insoniy sevgi ilohiy m uhabbat bilan G otfrid fon Strasburgskiy asarida om uxta qilingan. Bu bilan m uallif u y g ’onish davri estetik tafakkuriga yaqin turadi. U qalb qonunlari, erkin sevgi tarafdoridir. Tristan va Izoldaning muhabbati o ’limni ham bartaraf etadigan sevgidir. O shiqlar m ozoridan atirgul bilan tok zangi unib chiqadi va ular bir biriga chirm ashib ketadilar. Ritsarlik adabiyotining boshqa tarm og’i ritsarlik poeziyasi b o ’lib, M innezang deb ataladi. Shoir - ritsarlarning lirik ijodi XII asr oxirlarida xalq q o ’shiqlari. provansal q o ’shiqchilar ta ’sirida bir asr m obaynida ravnaq topadi. Ularning poeziyasi ona yuitga dahldor b o ’lib, cherkov asketizm iga qaram a-qarshi turardi va shu m a’noda ijtim oiy ahamiyat kasb etar edi. M innezangni odatda ikki y o ’nalish b o ’yicha farqlaydilar: xalq va saroy minnezangi. Bulardan birinchisi folklom ing kuchli ta ’siri ostida shakllangan bo ’lsa, ikkinchisi provans shoirlarning poetik tajribasiga suyanar edi. Kyurenberg, Ditmar fon Ayst va boshqalar nomi bilan bo g’liq. Ularning q o ’shiqlarida insonning yoniq qalbi urib turadi. Saroy m innezangi o ’ta shartlidir. U nda sevgi o ’zining tabiiyligini birm uncha y o ’qotadi. Bu q o ’shiqlarda m a’shuqa o ’z oshig’iga erishib bo’lm aydigan g o ’zal sifatida, o ’z am riga b o ’ysundiruvchi tarzida ifodalanadi. R aynm ar fon Hagenau, Haynrix fon M orungen va boshqalar asarlarida ritsarlik she’riyati shunday shakl kasb etadi. V alter fon der Fogelvayde ( W alter von Vogelweide) (1170-1230) nemis m innezingining yirik vakilidir. Uning ijodida m inne/angning har ikki yo ’nalishi xalq va saroy m innezangi qahram onlik jihatdan qo 'sh ilib ketgan. U nem is voqeligini, xalq iztiroblari va intilishlarini vaxshi bilgan. Fogelvayde o ’z ijodini Hagenauning shogirdi sifatida boshlagan. Lekin Fogelvayde ijodining m uvaffaqiyati xalq poeziyasi yutuqlarini ijodiy o ’zlashtirganidadir. Fogelvayde sevgi lirikasining xaraktcrli namunasi sifatida ”Lipa daraxti ostida” (U nter den Linden) ni keltirish mumkin. Shuningdek, Fogelvayde davrining ijtim oiy-siyosiy m uam m olariga o 'z she’rlari bilan hozirjavob. U sevgi q o ’shiqlarini yaratibgina qolm ay, shpruxlar ham yozgan. Siyosiy tendensiva bilan y o ’g ’rilgan axloqiy o'gitlarg a boy b o ’lgan asarlar shpruxlar deb ataladi. U G erm aniya ichki ishlariga aralashgan pop hokim iyatining dushm ani edi. Fofgelvayde poplarning ta ’m agirligini, salb yurishlarini xudo y o 'lig a qilingan hayr- ehsonlarni o ’z m anfaatlari uchun o ’zlashtirishlarini tanqid qiladi. Fofgelvayde ijodini o ’rta asr nem is ritsarlik lirikasining ch o ’qqisi deyish mumkin. 4. U Y G ’ONISH D AV RI ADA BIY O TI 1. Ilk nemis gumani/.mi 2. Yohann Royxlin va uning "Jaholatparastlar m aktublari” asari 3. Ulrix fon Hutten va nem is uyg’onish davri 4. Erazm Roterdam li (Erasmus von Rotterdam) va nemis gum anizm i Mavzuga doir tayanch s o ’z va iboralar: U yg'onish davri (Renessans), dogm atika1, sxolastika2, gum anizm . fatsetiya", obskurantizm 3, “A hm oqlar” satirasi. XV asrining ikkinchi yarmidan boshlab nemis adabiyoti ko’tarilish davriga qadam q o ’ydi. Adabiyot inson tuyg’ularining, umuman, likm ing xristian dogm atikasi va sxolostikadan ozod b o ’lish ruhida. xalqning feodal va cherkov ta ’qibidan qutilishni o ’zida ifodalagan holda ravnaq topdi. Bu harakatning ilhomchilari gum anistlar (lotincha humano - insoniy) ya’ni - o ’z davrining jam oat arboblari ilg ’or olimlari edi. Ular o ’zlari zamondosh bo ’lgan voqeilikning barcha hodisalariga insoniy m anfaatlar nuqtai - nazaridan m unosabatda b o ’lib, dunyoviy ta’lim uchun san’at va fanni hayot bilan yaqinlashtirishga intildilar. G um anistlar aqlga yuqori baho beradilar, sxolastik ta ’limni rad etadilar. Shu sababli nodonlik, jaholatparastlikning har qanday ko ’rinishlariga obskurantizm ga, sxolastlarga, ularning soxta olimlik- lariga keskin qarshi turadilar. Nemis gum anizm ida xalq o ’rtasida keng tarqalgan alohida adabiy janr m avjud b o ’lib, nodonlik ustidan kulishni o ’z vazifasi deb bilar edi. Bunday “A hm oqlar” satirasining (y a’ni johil hokim lar, ahmoq ruhoniylar, soxta olim lar va b.) eng faol m ualliflari Sebastian Brant. Erazm Rotterdamli va boshqalar edilar. G erm aniyadagi universitetlar gum anistik likm ing o ’choqlari bo’lganligi bilan xarakterlidir. U niversitetlarda ilk bora antik dunyoning madaniy taraqqiyoti bilan, Italiya gum anistik m adaniyatiga oshno bo’lgan olim lar yetishib chiqdilar. Gum anizm asosan iqtisodiy jihatdan ilg’or b o ’lgan Germaniya shaharlarida (Nyum berg, Strasburg, A ugsburg), y a'n i janubdan g ’arbga 1 Aqidalarga k o 'r-k o ’rona ishonish (yooishib olish). 2 Quruq safsata, puch ilm, lajribaga asosianm agan soxta bilim. 2 U yg'onish davrida G ’arbiy Yevropada tarqalgan shahar adabivotining ha/il-m utoyiba!i qisqa hikoyasi. ' llm -m a’rilatga dushmanlik, jaholatparastlik. 19 va sharqqa o ’tadigan savdo y o ’llari joylashgan shaharlarda tez ravnaq topdi. Yangi gum anistik san ’at asarlari - Albrext Dyurer (D iirer) va Hans X olbayn (H olbein) polotnolari. H.Saks va I.Fishart sh e’rlari asosan shu shaharlarda yaratildi. G erm an im periyasining boshqa viloyatlari o ’rta asr provinsial chekka joylar hisoblanib u yerlarda obskurantizm , siyosiy reaksiya avj olgan edi. Iqtisodiy rivojlanishning notekisligi G erm aniyaning siyosiy jihatdan parokandaligi manbai hisoblanar edi. M am lakatda bir necha m arkazlar m avjud b o ’lib. ulam i idora etish butunlay knyazlar ixtiyorida edi. Ular m ohiyat e ’tibori bilan im peratorga qaram em as edilar. Milliy birlikning (butunlikning) y o ’qligi milliy san’atning shakllanishiga m onelik qilar edi. Nemis “uyg’onishi” ingliz Shekspir, ispan Servantes, fransuz Rable kabi yirik nam oyandalariga ega emas edi. XV-XV1 asrlar nemis adabiyotida m a’lum m a’noda provinsializm muhri bosilgan b o ’lib, bu adabiyotga, ilmiylik, xonakilik va diniy m uam m olam i hal etish xos. Faqatgina ijtim oiy-siyosiy, m afkuraviy kurash yillaridagi (Reform atsiya, D ehqonlar urushi) adabiyotgagina inqilobiy ruh xos edi, shu davrdagina adabiyot um um iy m anfaatlar jarchisiga aylangan ( Lyuter, Hutten, Erazm). Nem is gum anistlarining ijodi asosan m afkuraviy, satirik, axloqiy didaktik y o ’nalishda ravnaq topdi. XVI asr nemis adabiyoti ideologik jihatdan bir xil b o ’lmadi. G um anistlar sxolistikani, nodonlikni aql-idrok, gum anizm pozitsiya- sidan turib tanqid etdilar (B ular-B ebel, Royxlin, Erazm Roterdam li va b.). Ikkinchi guruhni esa reform atsiya harakatiga dahldor yozuvchlar tashkil etar edilar. (bular - Hutten, M .Lyuter va b.) Nem is renessansida byurgerlik adabiyoti ham (Brant, M urner, H.Saks va b.) alohida o ’rin egallaydi. Bu adabiyot vakillari m eshcnanlik turm ushini tasvirlab, bu hayotni byurger m anfaati nuqtai-nazaridan baholaydi. Bundan tashqari G erm aniyada uyg’onish davrida xalq ijodi - xalq qo ’shiqlari va xalq kitoblarida o ’z konkret ifodasini topgan adabiyot ham m avjud b o ’lgan. ILK NEM IS G U M A NIZM I Ilk nemis gum anizm i italyan gum anistik m adaniyatining kuchli ta ’siri ostida shakllanadi. Birinchi nem is gum anistlar (Peter Luder, 20 R.Agrekola va b.) Italiya safarlaridan qaytib bilim lam ing otashin targ’ibotchilariga aylandilar. Aksariyati m aktablar tashkil etib, ularda klassik tillam i o ’rganishni joriy etdilar, bu esa qadim gi j o ’non va rim yozuvchilari ijodi bilan tanishish im konini berar edi. Universitetlarda gum anistik to ’garaklar faoliyat boshladilar. Dunyoviy bilim lam i targ ’ib etishda Erfurt unversiteti alohida rol o ’ynadi. Bu yerda gum anistlar faolyatiga serg’ayrat va iqtidorli pedagog Lutsian R uf rahbarlik qildi. U o ’z m a’ruzalaida oehiqdan-ochiq ruhoniylar b id ’atini , sxolastik fanni, fikm ing katolik dogm alar ta ’qibidan ozod bo ’lishini y o ’qlab chiqdi. G um anizm ning kuchli ta ’siri Tubingen unversitetida, ayniqsa XVI asr boshlarida Haynrix B ebel(G enricus Bebelius, 1472-1518)ning pedagogik va ijodkorlik ishida o ’z ifodasini topdi. U o ’zining shingil latifanam o hikoyalarida (Libri Facetiarum -fasetiyalar) obskurantlarga qaqshatqich zarba berdi. Shingil hikoyalar voqelikdan olingan biror bir voqea, hodisa, o ’tkir luqm a kabilardir. Shu m unosabat bilan M aksim ilan obro’li olim larning m azkur m asala bo 'y ich a fikrini olm oqchi b o ’ldi. Bu bahsga ayrim universitetlar va uch olim, shu jum ladan E.Royxlin ham taklif etiladi. B archa m utasaddilar Pfefferkom ni qo ’llab ehiqdilar yoki betaraf qolishni m a’qul k o ’rdilar. Faqat R oyxlingina m uqaddas kitoblam i saqlab qolish kerakligini uqtirdi va bu bilan u kitoblarning muhim madaniy ahamiyatini yaxshi anglashini nam oyon qildi. Pfefferkom 1511 -yili “Q o 'l k o ’zgusi” nomli pam flet yozib, Royxlinning yahudiyshunosligini shubha ostiga olm oqchi b o ’ladi va uni yahudiylar sotib olgan deb d a’vo qiladi. Shu m unosabat bilan Royxlin im peratorga arz qiladi va Pfefferkom b o ’htonga qarshi qaratilgan “K o’z k o ’zgusi” nomli (1511) asarini yozadi. Bu asarda Pfefferkom ayblarini asosli rad etadi. Royxlinning javobi nemis gum anistlarida katta taassurot qoldiradi. M ag’lubiyatga uchragan Pfefferkom Kyolinlik ruhoniylarga yordam istab m urojaat etadi. Ular o ’z yordam larini kuttirib q o ’ym aydilar. Jaholatparastlam i q o ’rqitish, tazyiq o ’tkazish m etodlariga m urojaat etib, Royxlinni dahriylikda ayblaydilar va uni gunohlarini yuvishga undaydilar. Shunda Royxlin q o ’liga yana qalam olishga va nemis ilmiy jam oatchiligiga m urojaat etishga m ajbur b o ’ladi. 1513-yili u “O shkora e ’t ir o f ’ asari bilan chiqib, unda Pfefferkom bilan kurashni batafsil bayon etadi. Undan so ’ng u “M ening g ’iybatchilarim dan him oyam ” asarini yozib, unda im peratordan o ’zini vijdonsiz raqiblaridan xalos etishni so ’raydi. Royxlinning obskurantlar bilan bahsi 21 butun Germ aniyani qiziqtirgan bo'lib, gum anistik lagem i bir butun b o ’lishini ta ’m inlagan b o'lsa. cherkov obro’siga bir qator raxna soldi. G um anistlar R oyxlinning jaholatparastlar bilan kurash orqali um um m anfaatni him oya qilayotganini angladilar. Shu boisdan Erfurt universiteti gum anistlar to ’garagining rahbari Lutsiyan R ruf shunday deb yozgan edi: “V arvarlar bizga qarshi f'itna uyushtirdilar. Biz birlashm og’imiz va um umiy kuchim izni dushm anga qarshi y o ’naltir- m og’imiz kerak. A gar biz shunday qilm asak, biz m ag’lubiyatga uchraym iz va oqibatda fan ham nobud b o ’lishi m uqarrar”. Royxlinga uning d o ’stlari, m aslakdoshlari m aktub y o ’llashar, bu esa uning oxirigacha kurashishga b o ’lgan ishonchini m ustahkam lar edi. 1513 yili u M aynsga sudga chaqiriladi. Xalq uni tantanali kutib oladi. Uni qahram on sifatida sharaflaydilar. G um anistik va dem okratik doira- larning madadi R oyxlinga sud jarayonini o ’z foydasiga hal etish im konini beradi. 1514-yili u “M ashhur kishilar xatlari’’ni e ’lon qiladi. Bu to ’plam da u Pfefferkom va kyolnlik ruhoniylar bilan kurash tufayli uning nom iga kelgan xatlarni chop ettiradi. M anzara oydinlashadi. G um anistik “partiya” katta kuchga egaligi ham m aga ayon b o ’ladi. G erm aniya adabiy jam oatchiligi jaholatparastlar ham o 'z javoblarini berishlarini kutdi. G um anistlar bu ahvoldan foydalanib “Jaholatparastlar xatlari" (1515 -1 -q ism ; 1517 -2 -q ism ) ni e ’lon qilib go ’vo Pfeffkom m aslakdoshlarini yozishm alarini e'lo n qilgandek b o ’ladilar. Aslida bu obskurantlarga qaratilgan satira bo ’lib, gum anistlar guruhi tom onidan yozilgan edi. Garchi gum anistlar tom onidan yozilgan bo ’lsa ham, jaholatparastlam ing xarakterlari, ularning m anfaatlari shu qadar haqqoniy aks ettirilgan ediki, xatlardagi epistolyar uslub hattoki obskurantizm tarafdorlarini ham gangitib chalg ’itar edi. Dastavval ular (obskurantlar) bu asam i m am nuniyat bilan kutib oldilar, o ’z “partiya” lari saflarining m ustahkam ligi shahodatnom asi deb bildilar. Lekin tezda obskurantlar o ’z xatolarini anglab, tasvirlab b o ’lmas darajada g ’azablandilar. Chunki “Jaholatparastlar xati” o ’z nodonliklari va axloqsizliklarining yodnom asi edi. Satira ulam i jah on ga qanday b o ’lsalar, shu tarzda nom oyon etgan edi - y a’ni m udroq nodonlikda, m a’rifat dushm anlari sifatida gavdalantirgan edi. Bu asar ularning nodonliklarini um um m uhokam asiga qo'y ib , butun o ’qim ishli G erm aniya oldida sharm isor qilgan edi. O ’z olim liklari bilan m aqtangan bu m agistr va doktorlar haqiqatda nodon (bilimsiz), hatto lotin tilidan 22 bexabar kim salar bo ’lib chiqdilar. Ularning bilim lari shu qadar nochor ediki, ular hatto “m agister nostrandus”ni yoki “noster m agistrandus”ning to ’g ’ri yozilishini ham bilmas edilar. H am m a xatlar bir shaxsga - Ortuni Graysiga. y a ’ni Kyoln obskurantlari yalovbardoriga y o ’llangan. Uning k o ’p sonli muxlis- larining nomlari ham “gapiruvchi” nom lardan iborat: Gung, Labchertar, Eshakbon, Befahm, Garangquloq kabi. Ular ju d a k o ’p m asalalar bo’yicha o ’z hom iylaridan m aslahatlar so’raydilar. M asalan, Haynrix Shvaxumel degan kimsa Orti undan ro ’za kuni tuxum yeb gunoh qilgani yoki qilm aganini tushuntirib berishni so ’raydi. Boshqa birovi - Konrad Oboltus b a’zi so ’z va iboralam ing kelib chiqishini qay darajada tushuntirayotganligini (to 'g ’ri yoki noto’g ’riligini) bilmoqchi b o ’ladi. Obaltusning fikricha M erkuriy degan xudoning ismi " т е г а ” va "kura” so ’zlaridan tashkil topgan emish, ehunki savdogarlar hom iysi, savdogarlar esa o ’lchov bilan sotadilar va ham m alari tovuqxo’rlardir. Boshqa birovi m asalan, xudojo’y Peter Toppning fikricha, ruhoniylam ing gram m atikani bilishlari shart em as em ish, ularning yunon va yahudiy tillarini bilishlari nom uhim em ish, “jaholatparastlar” Homer, Vergiliy va boshqa antik yozuvchilar haqida umuman tasavvurga ega em aslar. Ularning shaxsiy “ijodlari” esa poetik san ’atni m asxara qilishdan boshqa narsa emas. Ortuin G ratsiyga xat yozuvchilar gum anistlarga nafratlarini yashirm aydilar. Ular gum anizm ta’sirida jaholat parokanda bo ’layotganini his etadilar, xalq orasida “olim ’lik k a qiziqish aynib borayotganini e ’tirof etishga m ajbur “jaholatparast m aktublari” katta e ’tibor qozondi. Sxolastlarni o bro’sizlantirish gum anistlar pozitsiyalarini m ustahkarnlashda muhim rol o ’ynaydi. “M aktublarning” mualliflari hozirgacha m a’lum emas. Krot Rubsan (Erfurd) va kyolnlik Herm an Gus birinchi qism ning mualliflari deb taxrnin qilinadilar. Ikkinchi qism esa Ulrix fon Hutten tom onidan bitilgandir. ULRIX FON H UTTEN (Ulrich von Chutten, 1488-1523) Ulrix fon Hutten nemis uy g’onish davrining eng iqtidorli publisistlaridan hisoblanadi. U iqtidorini, qalam qudratini Rim Papasi. knyazlarga qaratib kuchli, mustaqil, im perator tom onidan birlashtirilgan 23 G erm aniya uchun kurashadi. Hutten eng avvalo jam oat sifatida o ’z asarida siyosiy ruhni singdirgan edi. Hutten kam bag’allashgan dvoryan oilasidan b o ’lib, G erm aniya janubidagi Frankonida tug’ilgan. 11 yoshida Benetik m onastrida diniy m atlab bo’lish uchun tayyorgarlik k o 'ra boshlaydi. Bu yerda u lotin tilini chuqur o ’zlashtiradi. M onaxlik hayotiga nafrat ham o ’sha paytlarda uyg’ongan edi. Keyinchalik u m onastirdan qochib ketadi va uning G erm aniya bo ’ylab sarson-sargardonlik davri boshlanadi. Shu davrda gum anist Krot Rubson bilan yaqidan tanishadi. Erfurt va boshqa unversitetlarda tahsil k o ’radi. Hutten shoir sifatida ham o ’z im konyatlarini sinab k o ’radi. 1511-yili lotin tilida uning “S he’r tuzish san’ati to ’g ’risida” nomli poemasi yaratiladi. 1511-yili Hutten Italiyaga safar qiladi, otasi o'g itig a ko’ra Boloniya universitetida huquqshunoslik bo 'y ich a m a’ruzalar tinglaydi, qadim gi grek yozuvchlari, ayniqsa, Lukiyan va Arestofan ijodi bilan yaqindan tanishadi. H uttenning yozuvchilik tajribasi uning satira va pom flet janrig a m oyilligini nam oyish etadi. 1515 yil Vurtenberg gersogligining hokimi Ulrix xiyonatkorona ravishda uning inisi Hansni o'ldirib, q aylig’ini o ’z jazm ani qilib olmoqchi b o ’ladi. Bu voqea dvoryanlarning g ’azabini qo ’zg ’aydi. Qarindoshchilik tuyg'ularigin a em as, tahqirlangan ritsarlik sosloviyasi Huttenni kurashga chorlaydi. U hokim ga qarshi aybnom a - nutq yozadi. Hutten qarindoshlari tom onidan tarqatilgan aybnom a G erm aniya sarhadlaridan tashqarida ham e ’tibor qozonadi. Satira nemis jam oatchiligida katta taassurot qoldiradi. B undan ruhlarigan Hutten Ulrixning kirdikorlarini fosh etib. yana 4 aybnom a bitdi. Vurtenberg hokim ini fosh etar ekan, u faqat o ’z raqibini k o ’zda tutibgina qolm ay, butun knyaz despotizm ini supurib tashlashni o ’z vazifasi deb bildi. Uning satirasi yirik sotsial siyosiy um um lashm aga ega edi. Aybnom alarning kishilar ongiga ta’siri ham shundan. Hutten. avval qayd etganim izdek, “Jaholatparastlar xatlari”ning ikkinchi qism ining faol m ualliflaridandir. Shunga qaram ay, Hutten publisistikaning eng yorqin sahifalari katolik cherkoviga qarshi kurashni ifodalashga bag’ishlangandir. Rimga, pop hokim iyatiga qaratilgan chiqishlar bilan u pop obro’sini to ’kdi va bu bilan reform atsiya ishiga hissa q o ’shdi. A yniqsa uning popga qaratilgan “M usohaba”, “B ezgak”, “Vadisk yoki rimlik uchovlon”, “K uzatuvchilar”, “Bulla yoki K rushbulla’’, “Q aroqchilar” asarlari eng yaxshi ijodiy m e’rosini tashkil qiladi. Bu 24 asarlar lotin tilida ikki nashrda L520 va 1521-yillarda e ’lon qilindi. Popga qarshi kayfiyat Huttenning “Vadisk yoki rim lik uchovlon” m usohabasida (dialogida) ayniqsa, ravshan ifodalangan. Bu o ’z ruhiga k o ’ra haqiqiy revolutsion proklam atsiya b o ’lib, nem islam i R im ga qarshi ochiq isyonga undovchi asar edi. “V adisk" Rim Papasida ildiz otgan barcha m arkazlam i uchlikka bo’ladi. Uning fikricha katoliklar Rimda uch narsani qadrlaydi: Papaning ob ro ’si, xudojo’ylar qudrati va indulgensiya1. Q ashshoqlar va boylar uch xil “narsani” tam addi qiladilar: qashshoqlar k o ’kat, piyoz va sarim soqpiyoz, boylar esa m ehnatkashlar va xristianlardan undirilgan prosentlar ham da o ’ljalar. 60 sahifada uzluksiz shunday kam chiliklar sanab berilgan. Hutten tez-tez takrorga m urojaat etadi, lekin uning satirasi borgan sari olovlanadi, nem islam ing rim lik talonchilarga va m ushtum zo’rlarga qarshi q o ’zg’olon ko’tarishga undaydi, ularning qonini so’rganlam ing etini suyakka yopishtirganliklarini qahr bilan yozadi. “Suyakka borib yetgan harom zodalar endi miyani so ’rishlari qoldi” . “Bunday b o ’rilam i xanjar bilan shilish o ’rniga yunglarini silashim iz ularga q o ’l tekkizishga hayiqm asligim iz kerak. Q achongacha biz g ’aflatda yotam iz, xo’rliklarga, G erm aniyaga keltirilayotgan zararga qachon qasos olam iz”. U garchi Papaga qarshi kurashib m ustahkam ritsarlik hokim iyatini tiklashga uringan b o ’lsa ham, m ayda dvoryanlik m anfaatrlarini him oya qildi. U ozodlik haqida ko’p yozdi, hayotning dem okratik tuzum i, m am lakat yaxlitligi kabi shiorlar ostida “eski im periya haqidagi m ushtum zo’rlik huquqi haqidagi orzular” yashiringan edi. Huttenning “M usohabalar” asari G erm aniyada shunday ham qizigan muhitni alangalatdi, m atnlakatdagi Papaga qarshi kayfiyatni kuchaytirdi. Bu xabar Papa saroyigacha yetib bordi. Tashvishlangan Papa barcha diriiy arboblarga va knyazlarga xat y o ’llab, Huttenni tutib, zanjirband qilib, Rimga y o ’llashni buyurdi. Hutten tepasida bulutlar to ’plana boshladi. U o ’lim dahshat solib turgan bir paytda ch o ’chim adi, nemis xalqiga m urojaat etib, ulam i birlashishga va dushm anga qarshi kurashishga chorladi. “Nemislar, uyg ’oning, b o ’yinni xam qilib hech narsaga yetishib b o ’lmagach, q o ’lga qurol olmoq kerak. Im illam ang, xudo bizga yor”, deb yozgan edi. Uning ayrim she’rlari va publisistik asarlarini 20-yillarda nemis tilida yozganligi xarakterlidir. U, shuningdek, o ’z dialoglarini nem ischaga ham tarjim a qildi. Bu esa uning asarlarini o ’quvchilar davrasi kengayishiga, ta ’sir kuchining Rim Papasi tom onidan gunohlam i kechish haqida beriJadigan yorliq 25 o ’sishiga sabab b o ’ldi. Hutten o g ’zaki targ’ibot bilan kifoyalanib qolm ay, q o ’lda qurol bilan kurashdi. Shu niyatda u 1519-yili ritsar, shvab ittifoqi sarkardasi Frans fon Zikingen bilan tanishdi. U larning ijtim oiy-siyosiy m anfaatlaridagi m ushtaraklik Trier arxiyepiskopiga qarshi 1522-yili q o ’zg ’olon ko’tarishga undaydi. Lekin ritsarlar xalqdan, dehqonlardan butunlay ajralib qolganliklari sababli va ular tim solida o 'z ezuvehilarini k o ’rganliklari uchun ular bilan birlasha olm aganliklari sababli Zikingenning harbiy yurishlari m uvaffiqiyat- sizlikka uchraydi. Zikingen jangda o g ’ir yarador b o ’ladi. Hutten esa qochishga ulguradi. Dastlab G erm aniyada bir q al’adan boshqasiga yashirinib yuradi va Erazm Roterdam li huzurida panoh topish m aqsadida Shvetsariyaga Bazelga o ’tadi. Hutten faoliyatidan xabardor ehtiyotkor Erazm uni qabul qilm aydi. 1523-yilda o ’lim to ’shagidagi Hutten, yashashga hech vaqosi b o ’lmay Surich orollaridan birida vafot etadi. Ulrix fon Hutten hayoti va ijodi vatanga, xalqqa xizm at qilishning g o ’zal namunasi bo'lib, uning asarlari xalqparvarligi bilan biz uchun doim o qim m atlidir. R O TTER D A M LIK ERAZM {Erasmus van Rotterdam, 1469-1535) N em is gum anizm i tarixida Erazm R otterdam lining alohida o ’rni bor. Asli N iderlandiyalik Erazm ning m a'naviy kam oloti G ’arbiy Y evropa, qisman G erm aniyada yashagan davriga to ’g ’ri keladi. U qadim gi klassik tiliar, antik m adaniyatning ajoyib bilim doni edi. U o ’z ijodida bu m adaniyatni uzluksiz targ 'ib etdi. Erazm ko ’p sonli asarlarida jaholatparastlik-obskurantizm ustidan kul- di, gum anistik qarashlam ing keng yoyi- lishiga m unosib hissa q o ’shdi. O ’zi .. — zam ondosh bo'lg an voqelikka Erazm gum anistik m a’rifat kishisi m avqeidan baho berdi, ezilgan xalq taqdiriga achinish bilan qaradi. Rotterdam lik Erazm G eraldning nikohsiz tu g ’ilgan o ’g 'li b o ’lib, m aktabda asosan klassik tillarni 26 o ’rganish bilan shug’ullandi, k o ’p yillam i m onastir dargohida o ’tkazdi. S o ’ngra u Parijda universitet talabasi sifatida filologiya bilan shug'ul- landi. Ish qidirib Yevropaning bir qancha shaharlarini darbadar kezdi. 1500-vilda Erazm lotin tilida antik yozuvchilar asarlaridan olingan maqol va m atallar to'plam ini chop ettiradi, keyinchalik bu kitob to ’ldirishlar bilan bir necha bor qayta e ’lon qilinadi. U antik m ualliflar ijodining bilim doni sifatida e ’tirof etiladi. Yevropaning k o ’pgina gum anistlari bilan d o ’stona aloqalar o ’m atadi. U Tom as M or bilan xat orqali aloqada b o ’lib turadi. 1506-yili u Yevropa gum anizm ining beshigi Italiyaga boradi, italyan kutubxonalari arxivlari bilan tanishib, qadimgi yunon va lotin tilidagi nom a’lum q o ’lyozm alam i o ’rganm oqcbi b o ’ladi. U Italiyada butunlay qolish va xudojo’ylik ilmini ham kengaytirish imkoni bor edi. Unga daromadli va o ’sha davr uchun faxrli cherkov m artabasini egallash im koni yaratildi. Lekin Erazm ga ilmiy faoliyat uchun erkinlik zarur edi. Shu sababli u cherkov m artabasini rad etadi. 1509-yilda Erazm A ngliyaga boradi. Shu yerda u o ’ziga jahoniy shuhrat keltirgan “Nodonlik m aqtovi” (yoki “Nodonlikning ardoqli so’zlari”) asarini yozadi. U “Evangeliya”(injil)ning yunon tilidagi tanqidiy matnini tayyorlar ekan, o ’z filologik va teologik im koniyatlarini nam oyish etadi. Shuningdek. u xristianlikning ilk davrida yashagan katolik m ualliflarining asarlarini sharhlash va nashrga tayyorlashga k o 'p kuch sarf qildi. U lam ig ijodini tahlil etar ekan, Erazm o ’zi zam ondosh b o ’lgan katolik cherkovi soddalik va sam im iylikdan mahrum bo’lib, “cherkov otalarining vasiyatlari”ni buzayotganliklarini alohida k o ’rsatdi. Shu y o ’l bilan u reform atsiyani tayyorlayotgan edi. A ngliyada yashar ekan, Erazm Oksford universitetida din ilm idan va yunon tilidan dars berdi. 1514-yildan boshlab u asosan Bazelda izzat-ikrom da yashadi. Uning ovoziga Yevropaning barcha gum anistlari quloq tutar edilar. Uning kitoblari o ’sha davr uchun katta tirajlarda tarqalar edi. U asarlari bilan sxolastikaga qarshi tanqidiy munosabatni kuchaytirar, insonlarga muhabbat, bilim va ozodlikka intilishni tarbiyalar edi. Lekin reform atsion harakat boshlanganda Erazm unga o ’ta ehtiyotkorlik bilan m unosabatda b o ’ldi. Erazm 1524-yilda “Iroda erkinligi haqida suhbat” nomli risola yozib, unda shaxsning ilohiy kuchlar quli b o ’lmay. o ’z taqdirini o ’zi belgilash huquqi yozadi. U keyinchalik protestantizm asoschilaridan biri. 27 ■‘B ibliyani” nem is tiliga tarjim a qilgan M arlin Lyuter bilan bahsda gum anist sifatida ko ’r-ko’rona ishonchdan tanqidiy tafakkurni, idrokni afzal k o ’radi. Keyingi avlodlar hayotiga u o ’zining ikki asari „N odonlik m aqtovi“, „Oddiy m uloqotlar“ nomli satirasi bilan kirgan. „N odonlikning ardoqli so ’zi“ hazil ohangida yozilgan b o ’lib, ijtim oiy hodisalam i tahlil qilar ekan, nodonlikni gapirtirib, uning voqeilikda ju d a katta m avqei borligini k o ’rsatm oqchi b o ’ladi. Bu bilan Erazm zam onasining k o ’pgina ehirkinliklarini fosh etib, ular ustidan kuladi. U o ’z asarlarida inson hayotidagi hissiy bilish ibtidosining aham iyatini ta ’kidlaydi. „A garda inson em otsional stixiya ixtiyorida b o ’lm aganida edi, deb yozadi, inson zoti davom etm agan b o ’lardi, xuddi shunday dem oqchim isiz? O ’zim ham shunday deb o ’ylovdim . Hech qaysingiz fikrim ga q o ’shilm aydigan ahrnoqlardan em assiz. A gar hayotga bir chim dim gina nodonlikni om uxta qilinm asa, unda g ’am -anduh, zerikish, azob-uqubatlam i o ’zi qolm aydim i?“ . Bu fikr bilan Erazm bizga R enessans (U yg’onish davri) kishisi, 1 2 buyuk hayotsevar stoisizm , va asketiznTni ko’rishga toqati y o ’q kishi sifatida nam oyon b o ’ladi. U hayotni sevadi va uni qanday b o ’lsa, shundayligicha qabul qilishni xohlaydi. U yg ’onish davrining buyuk olimi sifatida fanga nisbatan fidoiylikni qadrlaydi, lekin bir tom onlam a berilishni yoqlam aydi. Erazm ning achchiq satirasi m ehnat qilayotganlarga qaratilm agan b o ’lib, m ehnat ahli haqida ham dardlik ohanglarida qalam ga olingan. “Ardoqli so’zlar” asari insonga, xalqqa m uhabbat bilan y o ’g'rilgan. Erazm o ’z g ’azabini aqllilik. fan va hayot dushm anlariga qaratadi. Kitoblarining om m aviyligini va reform atsiyani tayyorlashdagi rolini shu bilan izohlash o ’rinli. Erazm ning “A dagiya” asari zam ondoshlari orasida m ashhur edi. M azkur hikoyatlam ing ayrimlari batafsil sharhlarga ega bo ’lib, oshkora publisistik xarakter kasb etar edi. M asalan. suhbatlaridan birida burgut o g ’u tashuvchi, sukunat va osoyishtalikni buzuvchi, janglar va qaroqchilik uchun tug’ilgan “qush’' sifatida tasvirlanadi. U o ’zi zam ondosh b o ’lgan hokim larda “burgutnam o” qiliqlarni, ya’ni, o ’ziga qaram b o ’lgan oddiy xalq osoyishtaligini qanday buzishlarini yaqqol tasvirlab beradi. 1518-yilda Erazm ning suhbatlar tarzida yozilgan “Oddiy m uloqotlar” kitobining birinchi nashri e ’lon qilinadi. Bu kitob turm ush m avzulariga 1 Insonning o ’zini aqlga b o ’ysungan holda turli xil qiziqish va mayllardan tiyishga davat etuvchi falsafiy y o ’nalish Zohidlik, tarkidunyochilik 28 bag’ishlangan turli suhbatlardan tashkil topgan b o ’lib, unda turli tabaqa va yoshdagi, turli kasb-kor va m anfaat egalari o ’zaro suhbat quradilar. Natijada G erm aniya va uning axloqiga dahldor ichki m anzaralar chiziladi. Erazm xo'jayin va qarol m unosabatlari, o ’rta asrlardagi o ’qitish tizimi, ruhoniylam ing darom ad dardidagi tashvishlari haqidagi suhbatlar orqali o ’sha davr voqeligini jonlantirm oqchi bo ’ladi. Shuningdek, u ushbu asarda sevgi va oila m avzusiga katta e ’tibor beradi; xiyonatkor ayollar va erkaklar haqida yozib, sog ’lom va sadoqatli, o ’zaro hurm at va sevgi asosida qurilgan oilani him oya qiladi. Har doim gidek, Erazm m onaxlar ustidan kuladi, cherkov aqidalarini tanqid qiladi. K itobda Erazm ideali Y evseviy obrazi talqini orqali beriladi. A sar qahram onining shahar chetidagi ajoyib uyi, b o ’g va polizi bo'lib, b o ’g va poliz n e’matlari um um ixtiyorida b o ’lishi kerak, deydi u. B og’ning eshigi beva-bechoralar uchun har doim ochiq va tundagina bekiladi. O ’z xarajatlari evaziga b o ’lsa ham, yetim -yesirlar k o ’nglini olsa bas. Bu bilan u kishilar qashshoqligining oldini olm oqchi bo'ladi. Yevseviyning ajoyib kutubxonasi bo ’lib, o ’z tanholigini kitoblar bilan m ashg’ul b o ’lishga, d o ’stlar bilan suhbatga bag’ishlaydi. Bu utopiyada Erazm ning kuchli va kuchsiz tom onlari nam oyon bo’ladi. Uning kam chiligi zam on kurashlaridan o ’zini chetga olish b o ’lsa, dahshatli voqelik ruhiy erkinlikka tashnalikni, teng huquqlilikni, sharoitga moslashm aslik kabilarga intilishi uning kuchli tom onlari edi. Garchi asarlarida qahram onlar tanholikka intilsalar-da, yozuvchining shaxsiy hayoti sira tanholikda kechmagan. Yozuvchining hayoti uzluksiz kurashlar bilan to ’liq b o ’lib, insoniyat xotirasida Erazm ning o ’zi ozodlik uchun kurashchi sifatida abadiy yashaydi. |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling