Nemis adabiyoti tarixi to sh k en t m u m to z so
XVII ASR NEM IS ADABIYOTI
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- H ANS G R IM M EL SH A U Z EN
- 8. XVIII ASR B IRINCH I Y AR M IDA M A ’R IFA T PA R V A R L IK A DA BIY O TI
- B irinchi davr
- M a ’rifatparvarlikning ikkinchi davri
- Uchinchi davr
- Nem is m arifatparvarlik adabiyotining to ’rtinchi bosqichi (XVIII
- “B O ’R O N VA H U JU M ” D A V R I A D A B IYO TI
- (Johann C hristoph G ottsch ed
- (Versuch ein er kritischen D ichtkunst von die D e u tsch en ...
7. XVII ASR NEM IS ADABIYOTI 1. M artin Opis va uning nem is she'riyati haqidagi kitobi 2. Hans G rim m elshauzen “Sim plisism us” muallifi 3. A ndreas Grifius shoir va dram aturg sifatida 1 2 Mavz.uga doir tayanch s o ’z va iboralar: barokko , klassisizm , didaktik va bayoniy poema, sindik3, m aishiy drama, epigram m a4 XVTI - asrda G erm aniya iqtisodiy va siyosiy tanazzul holatiga tushib qolgan edi. Y aqinginada savdo karvonlarining y o ’ 1 i G erm aniya orqali o ’tgan va m am lakat xo ’jaligig a ijobiy ta’sir ko’rsatgan b o ’lsa, endi bu y o ’llar boshqa m am lakatlar orqali o ’tib, G erm aniyada savdo, iqtisod va boshqa sohalam i turg’unlikka olib kelgan edi. Y evropaning qator m am lakatlarida bi davrda milliy davlatlam ing shakllanishi nihoyasiga yetgan bir paytda G erm aniyada yirik feodallar hukm ronlik qilgan feodal parokandalik ivjiga chiqqan krepostnoylik munosabatlari kuchaygandan kuehaygan edi. Nem is xalqining qashshoqligi ayniqsa Ю yillik urush paytida (1618- 1648) G erm aniyaning tinka m adorini quritgan edi. Shu paytda G erm aniya aholisining to ’rtdan uch q smidan q irg ’in-barot urushi tufayli m ahrum b o ’lgan edi. Bu tabiiyki, nemis m adaniyatini ravnaq toptirishga salbiy ta’sir k o ’rsatgan edi. Kutubxobnalar o ’g ’irlangan yoki o ’t q o ’yilgan, universitetlar vayron etilgan yoki yopilgan edi. Germ aniyaning eng peshqadam kishilari ham m am lakat porloq kelajagiga shubha bilan qarar edilar. XVII asr nemis adabiyotida ikki y o ’nalish: barokko va klassisizm keng tarqalgan edi. Ilgari “barokko” term ini adabiyotshunoslikda qo ’llangan b o ’lsa, keyinchalik san’atshunaslikda ham paydo b o ’ldi. Bu y o ’nalish ziddiyatli b o ’lib, bu o q im g i turli y o ’nalishga m ansub yozuvchilar kirar edi. G erm aniyada nem is feodalizm ining tanazzuli sharoitida vayron etuvchi urush tufayli bu y o ’nalish yuzaga keldi. B arokko adabiyoti uchun ishonchsizlik, shubha, pessim istik kayfiyat, 1 S an'atda, xususan m c’morchilikda: 16-18-asrlarda rasm b o ’lgan sorhasham badiiy uslub 17-19 asr boshlarida adabiyot va san’at: Yunon va lotin adabiyoti t/a san’ati nam unalariga taqlid qiluvchi oqim Qadimgi Yunonistonda sud jarayonidagi himoyachi 4 Q isqacha hajviy she’r 41 mistika xos edi. Bu oqim ga m ansub adabiyot vakillari asarlarida hayotning m o'rtligi, jaholatning hukm ronligi, ijtim oiy illatga qarshi kurashning besam arligi kuylanar edi. B arokko adabiyotining eng k o 'p m urojaat etgan m avzusi qiynoqli iztiroblar, shaytoniy m ayilar. hayot b em a’niliklari hisoblangan. G 'oyaviy va badiiy qim m atga ega adaboyot bilan birga (Grifius, M osherosh) barokkoda boshqa y o ’nalishdagi adabiyot ham m avjud edi. G erm aniyada feodal reaksiyasining kuchayishi saroy ahli didiga m oslashtirilgan presioz adabiyotning paydo b o ’lishiga olib keldi. Sezen, Sigler, Loenshteyn o ’z o ’quvchilarini qay g ’uli voqelikdan ehalg’itish yo'lidan bordilar. U lar asarlaridagi qahram onlarning g ’aroyib sarguzashtlari, ennaklari bilan o ’quvchi ongini band etm oqchi bo ’ldilar. Bunday adabiyotning yirik vakillaridan biri Daniel Kospar Loenshtayn (1636-1683) “Arm iniy va Tuspeldo” rom anining m uallifidir. Am m o Loenshteyn qahram onlari qadim gi germ anlardan ko ’ra XVII asr oqsuyaklariga o ’xshab ketadilar. Loenshteyn, shuningdek, turli q o ’rqinchli tafsilotlar bilan urish, o ’ldirish, qiynoqlarni aks ettirgan tragediyalar m uallifi hamdir. V oqeilikdan ajratilgan bunday asarlarining antirealistik xarakteri muallifning konservativ qarashlari bilan b o g ’liq. A m m o G erm aniyada XVII asrda m illiy fojeani ehuqur anglagan va xalq bilan birga iztirob chekkan, o ’zlarieha xalqiga k o ’m aklashm oqchi bo’lgan yozuvchilar ham bor edi. Bunday yozuvchilar qatoriga eng avvalo X .G rim m elshauzen, A.Grifius, F.Logau, M osherosh, Opislarni kiritish va ulami nem is klassisizm ning boshlovchilari deb atash mum kin. G erm aniyadagi klassisizm Fransiyadagi kabi aham iyatli adabiy y o ’nalish darajasiga ko ’tarilm aganligining sotsial sabablari bor. Chunki nem is yozuvchilari knyazlar va m onaxlardan k o ’mak kutdilar. Nem is klassisizm ining yirik nam oyandalaridan biri M artin Opisdir. (1597-1639). O ’ziga to 'q byurger oilasidan chiqqan M artin Opis saroy shoiri sifatida o ’z faoliyalining katta qismini yirik knyazlar huzurida o ’tkazgan. Nem is adabiyotining tanazzulidan tashvishga tushgan Opis um qaytadan yuksaltirish y o ’llarini qidiradi. O ’zining asosiy nazariy risolasi “Nemis she’riyati haqida kitob” da (Buch von der deutschen Poeterie - 1634) keng k o ’lamda vatan adabiyotining keyingi taraqqiyoti muam m olarini tahlil etadi. Bunda Opis fansuz adabiyotiga suyanadi. 42 Opis ona tilining ravnaqi va boyishiga alohida e'tib o r qaratadi. Chunki til sh e’riyat ravnaqining bosh om ili, vositasi hisoblanadi. Uning fikricha, o 'sh a davrdagi nemis tili adabiy norm ativ til darajasiga k o ’tarilgan em as, u dialektizm va previnsializm qusurlaridan tozalan- magan. Opis yozuvchilam i o ’z ifodaliligi bilan boshqa tillardan sira qolishm aydigan nemis tilida yozishga d a'v at etdi. U til aniqligi va sofligi uchun kurashdi. M .O pis tom onidan am alga oshirilgan sh e’r islohi katta aham iyat kasb etadi. U sillabo-tonik she’r tuzish tam oyillari uchun kurashdi. Bu usul nemis she’ruyatida keyinchalik o ’z ravnaqini topdi. Klassisizm tarafdori sifatida u adabiyotda qat’iy norm alarga rioya qilish zarurligini uqtirdi. M .Opis yuqori janrlarda tragediya, epopeya va boshqalarda oddiy xalq ifodasi b o'lishiga qarshi edi. Garchi Opisning fikrlari to ’laligicha m uvaffaqiyat qozonm agan b o 'lsa ham uning faoliyati she’riyatning keyingi rivojiga sam arali ta ’sir ko ’rsatdi. M.Opis shoir sifatida xalq o ’rtasida katta ta ’sir va o bro’ga ega edi. U qator kitobiylik va sun’iylikdan holi b o ’lm agan didaktik va bayoniy poem alar m ualliftdir. “Urush azoblari aro taskin q o ’shiqlari” 30 yillik urush voqealariga m uallif m unosabati edi. U m azkur asarida o ’zi k o ’rgan, boshidan kechirgan urush azob va qiynoqlari haqida yozadi. XVII asr nemis adabiyotidagi dem okratik tendensiyalar iqtidorli klassist shoir Friydrix fon Lagau (1605- 1655) ijodida o ’z ifodasini topgan. K am bag’allashgan dvoryan oilasidan chiqqan Friydrix fon Logau G erm aniya peshqadam kishilari o ’y-xayollarining ifodachisiga aylandi. U katta dadillik bilan urushni, G erm aniya hukm ron doiralarini keskin tanqid qildi. Beshafqat. keskin epigram m a janri uning sevimli m ashg’uloti edi. Um um an urush m avzusidagi asarlar Logau poetik merosining m uhim qismi hisoblanib, u janrlarda urushning insonga qarshi xarakterini qayd etib iztirob chekadi. Urush nafaqat vayronagarchilikni balki. m a’naviy qashshoqlik, m unosabatlar d ag ’al- ligini keltirib chiqaradi. Aniqlik, ixcham lik va ifodalilikni o ’zida ifodalagan o ’tkir ijtim oiy-siyosiy m avzulam i yoritgan epigram m a janrining nemis adabiyotida o ’z o ’m ini topishida F.Logauning xizm ati beqiyos. Buyuk nemis m a’rifatparvari G.E.Lessing XVIII asr o ’rtalarida Logauning epigram ma san’atini yuksak baholab, uni nemis adabiyoti klassiklari qatoriga q o ’shadi. Uning tanlangan epigram m alarini chop etib, sh e’riyatiga b o ’lgan qiziqishni kuchaytirdi. “Eng yangi adabiyot 43 haqida m aktublar” asarida G .Lessing F.Logauning vatanparvarligi, shoirning satirik sifatidagi, fuqarolik ovozi, uning poetik san ’ti haqida juda iliq satrlar bitgan. nutqining ravonligi ifodali va ta'sirchanligini alohida qayd etgan. N em is tilining sofligi uchun sa’yi-harakatidan m am nunligi ham “m ak tu b lar....”da uqtirib o ’tgan. Lessingning aytishicha, Logau agar nem ischa atam a yoki tushuncha m avjud b o ’lsa hesh qachon lotincha yoki fransuzcha so ’zlarga m urojaat qilmagan. XVII asrda Yohan M osheroshning satirik-didaktik axloqiy rom ani “Fillander fon Z ittevald”ning “g ’aroyib va tabiiy qiyofasi” (1640-1643) rom ani kitobxonlar davralarida m ashhur b o ’lgan. Bu kitobning m uvaffaqiyatini shu bilan tasdiq etish m um kinki. m azkur rom an bir necha bor qayta chop etilgan. Va hattoki xorijiy tillarga tarjim a qilingan. Rom an voqealari ham yerda, ham do 'zax d a sodir b o ’ladi, aytish m um kinki, yerdagi hayot d o ’zaxdagi hayotdan yengil emas. Kitobxon ko ’z o ’ngida o ’t qo ’yilgan qishloqlar, kim sasiz vayronalar m anzaralari gavdalanadi. M uallif ta ’kidiga k o 'ra, m am lakatda ham m a narsa oyo g’i osm onda, ilgari odam lar shaytondan q o ’rqsalar, endi shayton odam lardan ch o ’chiydi. Zittevaldning eng qiziq va m ohiyatli boblari Germ aniyadagi 30 yillik urush voqealariga bag’ishlangan. Bu o ’rinda satira o ’ta o ’tkir va shafqatsizdir. Shunga qaram ay, rom anning tili o g ’ir, matn k o ’p sonli sitatalar, turli tillardan olingan ilm iy arboblar nuqtai nazarlari, manbalar, kitobiy uslub rom anni o ’qishni mushkullashtiradi. H ANS G R IM M EL SH A U Z EN ll.G rim m elshauzen XVII asm ing yirik adibi hisoblanadi. Uning hayoti va ijodi adabiyot tarixida yaxshi o ’rganil-m agan, tarjim ai holiga dahldor ko’p tom onlari hozirgacha n om a’lum ligicha qolm oqda. G rim m elhauzen o ’z asarlarini turli taxalluslar bilan chop etganligi bois, bu kitoblam ing haqiqiy m ualliflari nom a’ lum ligicha qolm oqda. Faqat XIX asrdagina uzoq izlanishlardan so ’ng “Sim plisism us”- 44 ning haqiqiy m uallifi H.Grim m elshauzen ekanligi m a’lum b o ’ldi. Adibning ota-onalari Shvarsvalddagi Gelnhauzen shahrining o ’rta hoi fuqarolari bo ’lganlar. 30 yillik urush boshlarida u ota-onasidan ajralib yetim qolgan. 1634 yilda uning ona shahri im periya qo'shinlari tom onidan talon-taroj qilinadi. B o’lajak adib beixtiyor 30 yillik urush guvohi va ishtirokehisiga aylanadi. Urush nihoyasida, 1648 yilda, u xalq kotibi m artabasida edi. Hech qaysi yozuvchi H .G rim m elhauzen kabi urush uqubatlari va azoblarini ko’rmagan, desak m ubolag’a b o ’lmaydi. G rim m elshauzen adabiy faoliyatining boshlanishi XVII asm ing 50- 60 yillariga to ’g ’ri keladi. U o ’zining eng yaxshi asarlarida keng dem okratik doiralam ing orzu-um idlarini, urush tufayli hech vaqosi qolm agan fuqarolam ing arm onlarini aks ettirdi. O ’zi guvoh b o ’lgan davrining ijtim oiy-siyosiy m asalalarini ko’tarib chiqishga jasorat topa oldi va asarlarini turli taxalluslarda bitdi. Uning eng m ashhur va yorqin asari “Nemis Sim plisism usining sarguzashtlari” (D er abenteuerliche Sim plicism us Deutsch, 1668) romani bo’lib, key in “Kuraj”, “G irring Insfeld”, “Sim plisism usning davom i” va boshqa asarlarini e ’lon qildi. A m m o qayd etilgan ilk asarlaridan keyingilari g ’oyaviy-badiiy jihatidan kuchsiz edilar. “Sim plisism us” sahifalarida o ’ttiz yillik um sh natijasida rutubatli, toptalgan, haqoratlangan G erm aniya yorqin aks ettirilgan. Bosh qahram on Simpliziy taqdiri yuqorida tasvirlangan m anzaralarda tasvirlanadi. Uning bolalikdan to ulg’aygunchalik hayoti mungli ohanglarda chiziladi. ANDREAS GRIFIUS (1616-1664) XVII asrning yana bir yirik nemis shoiri va dramaturgi A .G rifiusning ijodiga m uqarrar fojeaviylik xos xususiyatdir. Pastor (rohib) oilasidan chiqqan, yoshligi turli cheklovlar tufayli qiyin- chilikda o ’tgan, am m o Hayden univer- sitetida (Hollandiya) yaxshi tahsilga m uyassar bo ’lgan shoir bir necha xorijiy va klassik tillam i o ’rgangan, dunyo-qarashi keng iqtidorli kishi b o ’lgan. 1649-yildan to um rining oxirigacha Grifius o ’z ona shahri 45 G logauda (Sileziya) sindik1 lavozim ida ishlagan. Tabiatan ta ’sirchan va haqiqatgo’y b o ’lgan shoirga 30 yillik urush tufayli vayronaga aylangan o ’z yurtining fojeali taqdiri o g ’ir kechinm alar tarzida qabul qilinadi. Shu bois hayot uning yuzida qiynoq va iztiroblardan tashkil topganday tasavvur qoldiradi. Y agona taskin uningcha shuki, foniy dunyo - bu o ’tkinchi va bir zum likdir. G rifiusning lirik poeziyasidagi pessim istik ohanglarning katta kuch bilan berilishi, uning syujetlari satira va epigram m alari XVII asr nemis she'riyatining cho'qqisi, deb e ’tiro f etilishishi ham shundan. M ashhur “Ona yurt k o ’z yoshlari” (Tranen des V atkerlandes 1636) syujetida tahqirlangan G erm aniyaning ayanchli m anzarasi berilgan, zero bu tuproqda yong'in, ajal va qora bulutlar hukm ron. Bu zam inda o ’g ’lonlam i o ’lim kutadi. qizlarning nomuslari toptalgan. Am m o Grifius lirikasi to ’laligieha qora ranglarda, desak uncha to ’g ’ri b o ’lmaydi. Uning optim istik ohanglardagi she’rlari ham y o 'q em as. Bunday she’rlarda baxt haqidagi tasavvurlar iztirob va qiyinehiliklar haqidagi o ’ylar bilan om uxta b o ’lib ketadi. G rifius ijodiy m erosining muhim qism ini dram aturgiya band etadi. U 5 tragediya va 3 kom ediyaning m uallifidir. M azkur asarlarda ham lirikasida bo ’lgani kabi voqelikning pessim istik in'ikosi o ’z ifodasini topgan. Grifius tragediyalarida g ’oyaviy va badiiy jihatdan qaram a-qarshi m unosabatlar k o ’zga tashlanadi. Yozuvchi qism an klassisizm tam oyillaridan kelib chiqsa-da, ayni zam onda barokko adabiyotining kuchli ta ’sirida b o ’lgan. Uning IX asr V izantiya tarixidan olib yozilgan “Lev A rm ani” (Leo A n n in iu s, 1646), “Gurjistonli Y ekaterina” ( Chatrina von Georgien, 1647). " O ’layotgan P apinion” (D er sterbende Papinionus, 1659) kabi tragediyalari, milliy kolorit va realistik tendensiyalar blian y o ’g ’rilgan “Qovushm agan hazil yoki janob Peter Skvens"(Absurda comica, oder H err P eter Sqwenz, 1650) “Sevimli atirgul” (Die geliebte D ornrose, 1660) kom ediyalari sevilib tom osha qilingan asardir. 8. XVIII ASR B IRINCH I Y AR M IDA M A ’R IFA T PA R V A R L IK A DA BIY O TI 1. A dabiyotda “B o ’ron va hujum ” davri 2. Herder va jahon adabiyoti 1 Sex boshlig 7, gildiva starshinasi 46 3. I Gottshed - nemis m arifatparvarligi tashabbuskori 4. G.E. Lessing - nazariyotchi, tanqidchi va dram aturg 5. Rom antizm . Yena romantizmi M avzuga doir tayanch s o ’z va iboralar: laokoon, tadqiqotning tarixiy m etodi, estetik idrok yo ’l lari, “B o’ron va hujum ” y o ’nalishi, Shtyurm er, klassisizm ning V aym ar varianti. G erm aniya XVIII asrda milliy siyosiy birlikka ega b o ’lm agan, bir- biri bilan yaxshi m unosabatda b o g ’lanmagan feodal davlatlar yig ’indisidan iborat edi. M am lakatni 300 dan ortiq hukm dorlar boshqarar edi. U larning har biri o 'zi hokim bo'lg an davlatda hayotning barcha jabhalarda o ’ziga m a’qul b o ’lgan siyosatni olib borar edi. M am lakatning m illiy-siyosiy parokandaligi nemis jam iyatining iqtisodiy va m adaniy taraqqiyotiga m onelik qilar edi. Bu m uam m olarni bal etish uchun barcha nem is peshqadam m a’rifatparvarlari va yozuvchilari kurashar edilar. XVIII asrda G erm aniya taraqqiyot kuchlari o ’ta kuchsiz edilar. G erm aniyaning peshqadam kishi lari yorqin kelajakni vatan adabiyotida deb bilardilar. Faqat adabiyotgina barcha g ’oyalam ing tashuvchisi rolini bajardi. Ijtim oiy-siyosiy tazyiqdan norozilik kayfiyatlari adabiyotda o ’z ifodasini topdi. X V III asr adabiyotiga bir qator buyuk yozuvchi m a’rifatparvarlam i yetishtirib berdi. (Lessing, Herder, Gyote, Shiller va b.) Ularning pozitsiyalari Y evropa m a’rifatparvarligi ideallari bilan ham ohang edi. M a’rifatparvarlik harakati ayniqsa, Fransiyada ravnaq topgan bo ’lib, u Volter, Didro, Russo kabi buyuk m a’rifatparvar va ijtim oiy adabiy arboblam i kashf etadi. Nem is m a’rifatparvarlari G erm aniyaning qoloqligi tufayli o ’z ijtim oiy-siyosiy qarashlarida nisbatan m o’tadil edilar. Shunga qarainay, ularning barchasi antifeodal kayfiyatda b o ’lib, knyazlar despotizm ini, siyosiy passivlikni qoralar edilar. VIII asrda G erm aniyada falsafa ilmi m uvaffaqiyatlarga erishdi. Nemis yozuvchi- m a’rifatparvarlari ayni zam onda faylasuflar ham edilar. U lar o 'z falsafiy risolalarida insonni gum anistik ruhda tarbiyalash m asalalarini q o ’yar, san’at turlarining o ’ziga xosliklari, m uam m olarini ishlab chiqar, estetik idrok yo ’llarini o ’rganar, fanga tadqiqotning tarixiy metodini joriy qilar, inson didi va qarashalari uning nuqtai nazari bilan bog’liqligini o ’rganar edilar. 47 Nemis m arifatparvarlik adabiyoti o 'z taraqqiyot jarayonida to ’rt bosqichni bosib o ’tadi. B irinchi davr X VIII asrning 20-50 viliariga to ’g ’ri keladi, bu davrda asosan klassisizm hukm ronlik qilgan. Klassisistlar m anba qidirib, tarixiy o ’tm ishga m urojaat etadilar. Ularning ijodida yashovchan zam onaviylik o ’z ifodasini topm agan. Poetik so ’zdan ular o ’z axloqiy-siyosiy harakatlarini targ’ib etuvehi vosita sifatida foydalanishgan. 40- yillarda klassisizm o ’rnini realistik byurger adabiyoti egallay boshaydi. U larning nam oyandalari (G ellert va b.) o ’zlari zam ondosh b o ’lgan voqelikni ifoda eta boshlaydilar. Ularning ijobiy qahram onlari endi G ottshed tasvirlaganday “tem ir qalbli” kishi b o ’lmay, eng oddiy byurger. Unga hissiyot ham , insonparvarlik ham begona emas. M a ’rifatparvarlikning ikkinchi davri (60-yillar) hayotni tasvirlashning realistik tam oyillari g ’alaba qilishga olib keldi. M a’rifatparvarlikning bu davri tepasida G.E. Lessing turar edi. U o ’zining “Loakoon” , “H am burg dram aturgiyasi” asarlarida m a’rifat parvarlik realizmi asoslarini ishlab chiqdi. M a’rifatparvarlik realizm i bu u y g 'onish davri realizm idan keyingi jahon reaslistik san 'ati rivojlanishining navbatdagi bosqichidir. M a’rifatparvar realistlar (Lessing, Shiller, G yote) o ’zlari zam ondosh b o ’gan jam iyatning ziddiyatlarini o ’z pozitsiyalaridan turib ifodalaydilar. H ayotning tarixiy haqiqati m anzaralarini ehizadilar. O ’z asarlarida ijobiy qahram on obrazini yaratar ekanlar, ulam i yuksak m a’rifatparvar davm ing peshqadam kishilari etib tasvirlaydilar. (Lessingning “O doardo”, “M inna fon B arm helm ”, “Shillerning Ferdinand”, “Luisa M iller” va b.) M a’rifatparvarlik realizm ida ikki qatlam k o ’zga tashlanadi: real (bem a’niliklarni fosh etuvehi) va ideal (go'zallikni ezgulikni ezozlovchi ideal). Am m o m a’rifatparvarlik nuqtai nazaridan “ideallik” o ’ylab topilgan, to ’qib chiqarilgan narsa b o ’lmay, nayotdan olingan va katta obyektiv m azm unni o ’zida m ujassam lashtirgan bo’lm og’i lozim. Bu kayfiyat Gyote va Shillerning ilk ijodida to ’laligicha o ’z tajassum ini topgan. Uchinchi davr yozuvehilari (70-80 yillar) o 'zlarini shtyurm erlar deb atab, o ’zlari m ansub y o ’nalishni “ B o’ron va hujum ” (Sturm und Drang) deb nom laganlar. 48 Shtyurm erlik adabiyoti isyonkor qahram onning qaror topishi, unda katta hayotiy konkretiik, yorqin ifodalangan individual chizgilar b o ’lishi bilan xarakterlidir. Nem is m a'rifatparvarlik adabiyotining to ’rtinchi bosqichi (XVIII asr, 80-90 yillarning ikkinchi yarm i) klassisizm tendensiyalari alohida, “V aym ar varianti”da qayta jonlangan. Bu y o ’nalish am aliy jihatdan sam arasiz bo ’lgan shtyurm erlar isyonkorlariga javob tarzda bunyodga kelgan edi. Nemis xalqi inqilobiy kurashga tayyor em as. Voqelikni inqilobiy y o ’l bilan o ’zgartirishdan hafsalasi pir b o ’lgan Gyote va Shiller gum anizm insoniyatni estetik tarbiyalash tom oniga moyil deb hisoblaydilar. “Vaymar klassisizm i”ning eng nam unali asarlari qatoriga Gyotening “Ifigeniya tavridda” , Shillem ing antik m avzudagi she’rlari, “Y unoniston xudolari” kiradi. V aym arda X VIII asr fransuz inqilobi arafasida va jarayonida yaratilgan yuqoridagi asarlar qahram onlari isyonkor tarzda em as, gum anistik fikrlovchi kishi sifatida, o ’z insoniyligi bilan atrofidagilarga ijobiy ta ’sir etuvchi kishi sifatida ifodalanadi. “V aym ar klassisizm i”da eng avvalo hayotning ijobiy, ideal xodisalari o ’z ifodasini topgan. O ’zida yuksak ijobiy ideallarni m ujassam lantirgan axloqiy g o ’zal inson bunday asarlam ing qahram onlaridir (Ifigeniya, Tasse, Vilhelm Tell, H oappa va b.). “V aym ar klassisizm i” garchi boshqa y o ’nalishlardan ayricha ish ko’rgan bo’lsa ham, tarixning katta haqiqatini aks ettirishda realizm ga yaqin edi. “B O ’R O N VA H U JU M ” D A V R I A D A B IYO TI XVIII asrning 70-80 yillarida nemis adabiyotida o ’z ravnaqining yangi bosqichiga qadam q o ’ydi. Bu adabiyot dastavval Gyote (Johann Wolfgang von Goethe) va Shiller {Friedrich von Schil ler )n\ng ilk ijodlari. Herder, Lens, F.Klinger, K.Shubart, G .Byurger (Burger), Foss ijodlari orqali nam oyon b o ’lib, o ’z hujumini feodal jam iуatga qaratgan b o ’lsa, keyinchalik bu hujum ijtimoiy xarakter kasb etib, tarixda konkret erksevarlik hissiyotlari bilan y o ’g ’rilgan edi. Bu adabiy harakat “B o ’ron va hujum ” (Strum und Drang) deb, K lingem ing shu nom dagi dramasi nomi bilan atala boshladi, m azkur adabiyot nam oyandalari esa shtyurm erlar deb ataldi. 49 “B o’ron va hujum ” adabiyoti vakillari m a’rifatparvarlik mafkurasi bilan organik tarzda bog’liq holda ish olib bordilar. U lar asl feodal kayfiyatda b o ’lib, knyaz despotizm ini qattiq tanqid qildilar, hurfikrlilik uchun kurashdilar. Bu yillarda ular G.Lessingning eng yaxshi an ’analarini davom ettiradilar. V aqtida rivoj topa olm agan nem is adabiyoti va teatri XIII asm ing oxirgi o ’n yilligida shitob bilan taraqqiy etib, boshqa m am lakatlarga ham o ’z ta ’sirini o ’tkaza boradi. “B o’ron va hujum ”, y a’ni shtyum erlar harakati san’at istiqboliga xos b a’zi m uhim jihatlarni belgilab berdi. Sentim entalizm 1 va ilk rom antizirr shunday jihatlardandir. Lessing tinib-tinchim ay izlagan shakl ixchamligi “jo’shqin daholar” (shtyum erlar o ’zlarini shunday ataganlar) nazarida san ’at uchun doirasi tor mezon b o ’lib ko ’rinadi. Lessingning insoniy haq-huquq uchun olib borgan kurashi ham ularga eskirgan harakat b o ’lib tuyuladi. U lar san’atni qoidalar iskanjasidan holi qilish va inson shaxsining m utlaqo erkin b o ’lishi uchun kurashdilar. Shtyrm erlar b a’zan xato chiqishlarga y o ’l q o ’ygan b o ’lsalarda. k o ’p foydali ishlar ham qildilar. U lar Lessingning o ’zi uchun ham torlik qilgan aql-idrok ustuvorligi chegaralarini buzish bilan san’atni yanada boyitishga y o ’l ochib berdilar. U larning tilida ijtim oiy m uhit va milliy o ’ziga xoslik tushunchalari paydo b o ’ldiki, bu tushunchalar keyinroq rom antizm uslubi orqali um um evropa m iqyosida iste’m olga kiradi. Ular nem is dram asini shekspirona ruhga k o ’chirishga urinadilar. Bir paytlar shu vazifani Lessing o lg ’a surgan edi. Shtyurerlar shu vazifani ado etishga ch o g ’landilar. Y akob Lens (1751-1792) va Friydrix M aksim ilian Klinger (1752- 1831) shtyum erlarning eng yirik qalam kashlari edi. Shyum erlik oqim ining nomi K linger pyesalaridan birining nomi bilan atalgan. Noyob istedodi bilan yarq etib k o ’ringan yosh Yohann V olfgang Gyote (.Johann W olfgang Goethe) ham shtyum erlar safidan chiqqan. Am mo ular ijodi Lessingdan farqli o ’laroq shaxs hissiyotining keskinlashganligi bilan xarakterlidir. “B o ’ron va hujum ” adabiyoti qahram onlari individual jihatdan betakrordir. (Verier, Gets, Karl M oor, Fiesko va b.) U lar to ’la m a’noda individual va tipiklikni yagona birlikka aylantirgan edilar. 1 18-asr oxiri - 19-asr boshlarida Yevropa va A merika adabiyoti va san'atida yuzaga kelgan oqim; unda hissiyot insonning him matini, yaxshi yoki yom onligini belgilovchi asosiy meyor sifatida talqin qilinadi 2 19-asrning birinchi ehoragida yaratilgan adabiyot va san’at oqimi b o ’lib, u klassisizm aqidalariga qarshi chiqqan ham da milliy va individual o’ziga xoslikka, ideal qahram onlar va his-tuyg’ulam i tasvirlashga intilgan 50 YOHAN G O TFR ID HERDER "‘B o’ron va hujum ”ning buyuk nazariyot- chisi Yohan Gotfrid H erder b o ’lib, u o ’z m aqolalar va tadqiqotlarida yozuvchilar e ’tiborini milliy xarakterlar yaratishga, ifodalanayotgan voqealardagi individual chizgilam i berishga qaratm oqlari lozim ligini uqtiradi. Yohan Gotfrid H erder 1744-yilda sharqiy Prussiyaning kichik shaharchasi M orungenda kam bag’al m aktab o ’qituv- chisi xonadonida dunyoga kelgan. O ’n yoshga yetar-yetm as uni rohibga xizmat- korlikka berishadi. U uy yum ushlari bilan bir qatorda o ’z x o ’jayinining teologik m atnlarini k o ’chirish bilan band bo’ladi, 1764-yilda H erder Keningsbergga xirurg b o ’lish ilinjida boradi, am mo teologik fakultet talabasi b o ’ladi. Unda ayniqsa E.K antning tabiiy fanlar b o ’yicha m a’ruzalari katta taassurotlar qoldiradi. Kantning dunyoning o ’zgaruvchanligi haqidagi m a’ruzalari g ’oyalari ayniqsa, Herderda ayricha taassurot qoldirib, bu g ’oyalar keyinchalik o ’z tadqiqotlarida katta aham iyat kasb etadi. M ustaqil m utolaa uning dunyoqarashini shakllanishida alohida rol o ’ynaydi. U Leybnits, Volter, Baumgarten, Yum, N yuton va boshqa faylasuflar va tabiatshunoslar asarlari bilan tanishadi, Russo ijodi bilan oshno b o ’lish unga alohida ta ’sir k o ’rsatadi. Talabalik yillari va undan keyin ham H erder o ’z qiziqish doirasining kengligi bilan atrofdagilam i hayratga solar edi. H erdem ing adabiy faoliyati 1764-69 yillarda u Rigada Dom a ibodatxonasi pastori b o ’lib ishlagan yillari boshlandi. U bu yillari “Eng yangi nem is adabiyoti haqida chizgilar” {iib er die neuere deutsche Literatur, Fragm ente), “Tanqidiy o ’rm onlar” {Die kritische Walder) deb nom langan qator m aqolalar yozdi va ularda H erdem ing adabiy asar tahliliga novatorona yondashuvi yaqqol k o ’rinib turar edi. Bu asarlar nem is adabiyotining “B o ’ron va hujum ” davri ravnaqiga katta hissa q o ’shgan. Qayd etilgan asarlarda V .Shekspirga yangicha, hayratli baho berilib, unda H erdem ing m adaniyat nazariyasi haqidagi nuqtai-nazarlarining 51 muhim qirralari ta ’kidlangan, y a’ni har bit xalq jahon tarixining rivoj topgan har bir davrida milliy ruh bilan oziqlantirilgan (yoki singdirilgan) adabiyotga ega b o ’lishi /aru r. degan fikr bor. Herder, shuningdek, adabiyotning tabiiy va ijtim oiy m uhitga - iqlim, til, axloq xalqning tafakkur tarzi fikrlash y o ’rig ’iga daxldor (tobe)ligi, yozuvchi esa m uayyan tarixiy davrdagi, m uayyan o ’ziga xos sharoitlam ing unga xalq kayfiyati va nuqtai-nazarining ifodachisidir, - deydi. “Tilning paydo b o 'lish i” (Berlin 1772), “Olm on va qadim gi xalqlar q o ’shiqlari haqida” (1773), “Shekspir haqida” nom li m aqolalari “S an ’atda nemis xarakteri” (Ham burg 1770) to ’plam iga kiritilgan asarlarda yuqorida qayd etilgan H erder qarashlari o ’z rivojini topgan. H erder ijodining V aym ar davriga “Plastika” (1778) „S he’riyatning qadim va yangi zam onlarda xalqlar axloqiga ta ’siri“ (D essau-1882) asarlari m ansubdir. 1785-yildan boshlab, H erdem ing m onum ental asari - “Insoniyat tarixi falsafasi g ’oyalari” (ldeen zur Philosophie der G eschichte der M enschen - 1785-1791) chop etila boshlaydi. Bu asar um um m adaniyat tarixining ilk tajribasi b o ’lib, unda insoniyatning m adaniyat rivoji (ravnaqi), din, poeziya, san’at, fan, Sharq, antik davr, o ’rta asrlar, U yg’onish davri va yangi davr haqidagi Herder o ’ylari zam ondoshlarini lol qoldiruvchi qobiliyat bilan to ’la- to ’kis o ’z ifodasini topgan. H erder „B o’ron va hujum “ davrining peshqadam arboblaridan biridir. U m a’rifatparvarlik davrining adabiyot nazariyasi va falsafasiga ayricha m unosabatda b o ’lgan ijodkordir. M a’rifatparvarlar m adaniyat kishisiga katta ishonch bilan qaraganlar va faqat shunday kishilargina poeziyaning subyekti va obyekti bo’lm oqlari darkor, deb hisoblar edilar. U lar jahon tarixining yuksak m adaniyati davri e ’tibor va ham dardlikka m unosib deb hisoblar edilar. M a’rifatparvarlar o ’z qobiliyatlarini m aksim al darajada rivoj lantiradigan san’atkorlar tom onidan yaratilgan san’atning m utlaq nam unalari borligiga ishonganlar. (bunday yetuk ijodkorlam i antic san ’atkorlar siym osida k o ’rganlar) M a’rifatparvarlar hozirgi zam on san’atkorlari antic davrning yetuk nam unalariga taqlid qilish orqali yaqinlashish m um kin, deb hisoblar edilar. H erder bu nuqtai-nazarlardan farqli tarzda chinakam san’atni tashuvchi kishilar m adaniylashtirilgan insonlar b o ’lmay, balki tabiatga 52 yaqin katta im koniyatlar egasi, tu g ’m a iste’dod sohiblari badiiy tasvir obyekti b o ’lm og’i lozim. 70-yillarning boshqa irratsionalistlari bilan bir qatorda H erder xalq poeziyasiga Hom er, “Injil” , Ossian va nihoyat Shekspirga katta ehtirom bilan qaradi. Herder ehinakam poeziyani yuqorida qayd etilgan nam unalar asosida o ’rganishni tavsiya etdi, zero hech qanday asarlarda “tabiiy” inson bu asarlardagidek tasvir va talqin qilingan emas. Y OHANN GO TTSH ED (Johann C hristoph G ottsch ed , 1700-1766) Nemis m a’rifatparvarligining tashab- buskorlaridan biri Yohann Gottshed b o ’lib, u Laypsig universiteti professori, yozuvchi va tanqidchi sifatida nemis adabiyotini jonlantirishga katta hissa q o ’shgan ijodkordir. Gottshed ratsionalist b o ’lib, V olf falsafasining tarafdori edi. M azkur fal- safaga k o ’ra aql ijtim oiy hayotni harakatga keltiruvchi, uni m a’rifatga yetaklovchi asosiy dvigatel deb hisob- laydi. Gottshed byurgerlikni turli xalq- lam ing madaniy qadriyatlari bilan ta- nishtirish niyatida ozm uncha sa’y-harakat k o ’rsatmadi. O ’sha davr m adaniyat, san ’at arboblari ichida Gottshed nemis adabiyotining chuqur tanazzulini boshqalardan k o ’ra aniq his eta olganligi bois til va adabiyotni sekin-asta isloh qilish niyatlari paydo bo ’la boshlaydi. G ottshedning adabiyot va teatr qarashlarining to ’liq va sistem atik bayoni uning “Nemis poetikasining tanqidiy kuzatish tajribalari ” (Versuch ein er kritischen D ichtkunst von die D e u tsch en ..., Download Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling