Nemis adabiyoti tarixi to sh k en t m u m to z so
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 14. XX ASR ADABIYOTI
- (In ein er F am ilie)m
- (P ro fesso r U nrat
- K a ise rre re ic h ) trilogiyasining birinchi romani “Sodiq fuqaro” ( U nterban
13. NATURALIZM 1. G erhard H au p tm an 2. G erhard H au p tm an va u n ing “ Kun b o tish o ld id a n ” (S o n n en u n terg an g ) (H ayot shom i) dram asi. G E R H A R D H A U P T M A N (186 2 -1 9 4 6 ) X X asr nem is d ram atu rg iy asin in g m a sh h u r vakili, g u m an ist y ozuvchi G .H a u p tm a n 1862-yilda S ilyeziyadagi kurort sh ah arch a Z altsb u rg d a tu g ’iladi. U y o sh lig id an sh ah ar va shahar at- ro fid ag i to ’q im ach ilik fab rik asi h am d a k o ’m ir koni ish ch ilarin in g o g ’ir ahvoli bilan tanishadi. G erhard u n iv ersitetd a o 'q ib yurgan p ay tlarid a o 'y m a k o rlik s a n 'a ti. teatr va И ^ Н В В ^ И Н К Н Й И Я В И ad ab iy o tg a qiziqadi. U E .Z olya. 1.S .T u rg en ev . E .N .T oistoy asarlarini berilib o 'q iy d i. G .H auptm an nasriy asarlar yozgan b o ’lsa-da, lekin dra- Ш яЯ Я Я Я Ш Я Я ш m atu rg sifatid a tanilgan. G .H au p tm an n in g d ram atu rg iy asi h ayotning turli to m o n larin i aks e ttirad i. “ Q uyosh ch iq ish i o ld id a n ” , " T o ’q u v c h ila r” d ram alari ijtim oiy- 108 siyosiy m asalalar, “Y olg’izlar” psixologik voqealar, “C ho'kkan qo ’ng’iroq” afsonaviy-m ifologik m avzuga bag’ishlangan. Dramaturg- ning adabiy metodi murakkab. Uning ijodida naturalizm ta ’siri ham bor, nem is rom antik an'anaiari ham ko'rinadi, am m o G.Hauptm an dramalari o ’z mohiyati bilan asosan, realistik ruhdadir. “Q uyosh chiqishi oldidan” (1889) - G.H auptm anning birinchi yirik dram asidir. Asarda dehqon- larga qarashli yerlarda k o ’m ir koni topilganidan so ’ng, uning egalari boyib, m aishatga berilib ketishi tasvirlanadi. Shundaylardan biri dehqon Krauzedir. Krauze k o ’p ichadi. Uning xotini ham m aishatparast, m ijg’ov ayol, katta qizi M arta ichkilikka m ubtalo b o ’lgan. M artaning eri injener, konda ishlovchilam i qattiq ekspluatatsiya qiladi. U ham o ’zini ichkilikdan tiyolm aydi. Bu chirkin muhitga, ayniqsa, injener Hofm anga uning universitetda birga o ’qigan d o ’sti, sotsialist Alfred Lot qarshi q o ’yilgan. Erkin fikrli bu student o ’qishdan haydalgan va ikki yil qam oqda o ’tirib chiqqan. Lot buijua jam iyati yuzaga keltirgan adolatsizliklarni qattiq qoralaydi. “ter to ’kib ishlagan m ehnatkash och qolib, tekinxo’r farog’atda yashasa, bu bem a’nilik em asm i!” deydi u. “B archa odam lar baxtli b o ’lsalar, men ham baxtlim an”, deydi Lot. Shunday yaxshi fikrlar bilan yashagan Lotda nojo’ya harakatlar ham bor. Krauzelar naslida alkogolizm ta ’siri borligini bilgach, u Krauzening kichik qizi, sevgilisi Yelenani tashlab ketadi. Bu m asalada Hauptman o ’sha vaqtda keng tarqalgan fiziologik ta ’lim otga suyanadi. Qahram on Lotning chegaralangan qarashlari Yelenani baxtsizlikka olib boradi va uning o ’lim iga sababchi b o ’ladi. Lekin dramadagi bosh konflikt alkogolizm m asalasi em as, balki sotsialist Lot bilan kapitalist Hofm an o ’rtasidagi ziddiyat asosiga qurilgan sinfiy kurashdir. “T o'quvch ilar” (1892) dram asi Sileziya ishchilarining 1844-yildagi q o ’zg ’olonlariga b ag ’ishlangan. A sam i yozishdan oldin Hauptm an turli hujjat va m anbalam i o ’rganadi. Bu m ateriallar unga inson qashshoq- ligining dahshatli fojealarini ko'rsatgan ajoyib dram a yaratishga yordam beradi. Sileziya to ’quvchilarining o g ’ir ahvolini yozuvchi turli vositalar orqali ochib beradi. Bu ularning m a’yus qiyofalari, eski-tuski kiyimlari tasvirida ham k o ’rinadi. Fabrikant idorasidagi dehqon-to’quvchilar bilan q o ’pol m uom ala qiladilar. Ularga zulm o ’tkazadilar, hisob-kitobda aldaydilar. O ch qolgan ishchi oilalam ing son-sanog’i y o ’q. Odam lar dannonsizlanib k o ’chalarda yiqilib qoladilar. Ayniqsa, ko ’p bolali 109 xonadonlardagi ahvol fojiali. Baum ert va Gilze oilalari bayram kunlari it go'shti yeydilar. Bunday chidab bo ’lmas ahvol isyonchilam ing q o ’zg ’oloniga sabab b o ’ladi. A sarda Baumert, Anzori, Luiza xalq qasoskorlari sifatida tasvirlanadi. D ram aning asosiy qahram onlari kollektiv - to ’quvehilar omm asi. Lekin ularning jasu r boshliqlari ham bor. Shulardan biri B ekker va yaqindagina harbiy xizm atdan qaytgan to ’quvchi Yegerdir. B ekker “eskicha yashashdan k o ’ra, o ’lgan yaxshiroq” deydi. T o ’quv- chilar, “qonli jazo ” q o ’shig’ini aytib, k o ’cha b o ’ylab boradilar. Ayrim zolim larning nom larini ham tilga oladilar. X o ’jayinlar bunday jango vor q o ’shiqdan g ’azabga keladilar. Adabiy tanqid bu asam i “jasurona kurash chaqirig’i”dan iborat q o'shiq, deb ta ’riflagan edi. Q o ’z g ’olon k o ’targan ishehilar politsiya m ahkam asiga borib, Y egem i qam oqdan ozod etadilar. U lar fabrikant uyiga bostirib kirib, saroyini vayron qiladilar. Q o’rquvga tushgan D reysiger zo ’rg ’a jazodan qochib qutuladi. “T o ’quvchilar” dram asi om m a ongiga ta’sir etuvehi inqilobiy ruh bilan sug’orilgan. Bu ruh asarning chuqur g ’oyaviy m azm uni va badiiy yuksakligini ham belgilaydi. G .H auptm anning 20-30 yillardagi ijodida urushga qarshi chaqiriq kayfiyatlari aks etgan. Jum ladan “Gebert Eberm an"da (1922) urushning halokatli ta ’siri k o ’rsatilsa, “D aroteya A ngerm an” (1026) dram asi nemis m uhojirlarining A m erikadagi o g ’ir turm ushiga b a g ’ishlanadi. “Kun botish oldidan” (“Hayot shom i” 1932) dram asida eski nemis m adaniyatining yem irilishi, beor va gerdaygan burjua korehalonlarining z o ’ravonlikka intilishlari hajviy b o ’yoqlarda berilgan. Asarning bosh qahram oni qadim gi germ an m adaniyati vakillaridan biri nashriyot firm asining boshlig’i, diyonatli va ishchan keksa Klauzendir. Ish bilan band b o ’lgan Klauzen to ’rtta bolasining bir- biridan farq qilishlarini sezmaydi. U lar Gyote davri m adaniy kishilariga o ’xsham aydilar. Nom lari jarangdor, lekin o ’zlari insoniylikdan m ahrum odam lar. Katta o ’g ’li Volfgang faqat o ’z m anfaatini k o ’zlaydi. Qizi Ottiliya farosatsiz, xudbin Klamrotga tekkan. Bu shaxs tug’ilib kelayotgan fashist-yirtqichlam i eslatadi. Bettina y ig ’loqi qiz, g o ’yo u sportga telbalarcha berilgan kimsa, Egert sodda va laqma. Ularning har birida yangi nem is ziyolilarining turli tom onlari aks etgan. Xotini vafot etgandan keyin Klauzen oilasida ham yaqinlari doirasida ham o ’zini yakka-yolg’iz his etadi. LI oddiy oiladan kelib chiqqan yosh 110 qiz Inkenni yaxshi ko ’rib qoladi. Uning o ’g ’il-qizlari bunday nikohga tish-tirnoqlari bilan qarshi. Ular otaning kam bag’al qiz bilan yaqin- lashishini o ’/ m anfaatlariga berilgan zarba, deb tushunadilar, ota m erosidan m ahrum b o ’lishdan qo ’rqadilar. Klauzenning asabiylash- ganini k o ’rgan farzandlar o ’zlarining yomon niyatlarini sezdirib qo'yadilar. Shuning uchun u o 'g 'lig a zaharhandalik bilan: “tu g ’ilganingda xursand bo ’lganimdan seni bag’rim ga olgan edim . men o ’z qotilimni ko’ksim ga olgan ekanm an-da”, degan xulosaga keladi. O ’g ’li va uning m aslakdoshlari uni ruhiy kasallikka y o ’liqqan, deb gap tarqatadilar. Nihoyat, bunday hiyla-nayranglarga bardosh berolm agan K lauzen zahar ichib o ’ladi. D ram ada oddiy kishilar obrazi chuqur sam im iyat bilan tasvirlangan. M ehnatkash xalq vakillari b o g ’bon Ebmi, Klauzenning hizmatkori Vinter, ham m adan k o ’ra m usaffo qalb egasi kam bag’al qiz Inken shunday kishilar obrazidir. Inken yoshi ulug’ Klauzenni sevadi va hech narsadan ch o ’chim asdan o ’z sevgisini him oya qilishga tayyor turadi. D ram aturg bu obraz orqali oddiy kishilarga nisbatan o ’zining sam im iy m unosabatlarini ifodalaydi. Hauptman asarda m antiqiy rivojlanib boruvchi syujet orqali harakatlarni ustalik bilan ochib, ijtimoiy problem alarni ravshan ko ’rsatib beradi, kuchayib borayotgan burjua reaksiyasini tosh etadi. Fashistlar davlatni bosib olgan vaqtda Hauptm an Germaniyani tashlab, chet elga ketm agan bo’lsa-da, lekin u “iehki m uhojirlik”da yashaydi. N atsistlar unga tajovuz qilishga ju r ’at etolm aydilar. U o ’tmish voqealariga atab pyesalar yaratadi, biroq bu pyesalarda zam on hayotiga ishora qilgani sezilib turadi. Bular antik m avzudagi “Ifigeniya Avlidada” (1934) “Ifigeniya D elfada” (1941), “A gam ennonning o ’limi” (1944). “E lektra” (1945) dramalaridir. Hauptm an 1946-yilda 83 yoshda vafot etdi. Uning eng yaxshi pyesalari G erm aniya teatrlari sahnalaridan tushm ay kelm oqda. “Kun botishi oldidan” dram asi o ’zbek sahnasida ham katta m ahorat bilan o ’ynalgan. “Hayot shom i” deb ataluvchi m azkur asarni H am id G ’ulom o 'zbek tiliga o ’girgan. 14. XX ASR ADABIYOTI 1. H aynrix Mann 2. Tom as Mann 3. Herm ann Hesse 4. Stefan Zvayg 5. Frans Kafka HAYNRIX M ANN (Louis H einrih Mann, 1871-1950) H. Mann XX - asr birinchi yarmi tanqidiy realizm adabiyotining yirik nam oyandasi b o ’lib, u nafaqat nemis adabiyotining, shu bilan bir qatorda jahon adabiyoti tarixida Golsuorsi. Shou, Uels, Rolan, D rayzer va boshqa atoqli yevropa adiblari safidan m unosib o ’rin olgan san’atkordir. H. M ann m urakkab ijodiy y o ’lni bosib o ’tdi. U 1871 -yilda erkin shahar Lyubekda o ’ziga to ’q madaniyatli byur- ger, tijorat ishi bilan shug'ullanuvchi ishbilarm on oilada dunyoga kelgan. Bu shaharda uning bolalik va o ’quvchilik yillari o ’tdi. Berlin va M yunxenda universitet ta ’limini oldi. H. M annning adabiy faoliyati XIX - asm ing 90-yillarida boshlangan. 1893-yiIda u o ’zining ilk rom ani “B ir oilada” (In ein er F am ilie)m e'lo n qildi. M uallifning o ’zi ijodiy kam olotning boshlanishini ijtim oiy romani - “Sharbatli q irg ’oqlar” (Im Shlaraffenland) bilan b og ’laydiki. bu asarda H.M ann iste’dodining xarakterli xususiyatlari nam oyon b o ’ladi. 90-yillarda H.M ann bir necha bor Fransiya va Italiyada b o ’ladi. A dibning m a’naviy hayotida Fransiyaning o ’rni beqiyosdir. Fransuz realisik adabiyoti, uning inqilobiy-an’analari bilan u qattiq bog’langan, u haqda o ’zi ham ko ’p va h o ’b yozgan, fransuz m atbuoti bilan ibratli ham korlik o ’m atgan. “Sharbat q irg ’oqlarli” rom anning qahram oni yosh dehqon yigit Andreas Tsum zening baxt ilinjida Berlinga kelishi “yosh havaskor shoir”ning o ’z taqdirini adabiyotda em as, balki bankirning xotini Adellaide Turkhaym erning jazm aniga aylanib qolishi roman syujetining asosini tashkil etadi. Turkhaym erlar hom iyligi Tsum zega em in-erkin yashash sharoitini yaratadi. Unga 112 Beriinning g ’arbiy kvartali, birjachilar, bankirlar, savdogarlar, sotqin jum alistlar yashaydigan boy hudud, tekin darom ad m anba’i - sharbat qirg’o g ’i, sut bulog’i b o ’lib k o ’rinadi va o ’sha yem i orzu qiladi. A ndreas qiynalib b o ’lsa ham, o ’sha m uhitda kirib oladi, so’ngra uning yaram as ta’siri ostida tez buziladi. Turkhaym erlar m uhitiga tushib qolgan talaba Andreas Tsum ze bankirning xotini Turkhaym er honim ning diqqatini o ’ziga tortadi. Dastlab u o ’z baxtiga ishonm aydi, asta-sekin o ’zini ushlab oladi, so ’ngra u surbetlik bilan Turkhaym er honim ga ham, x o ’jayinning m a’shuqasi A gnessa M atskega ham yaqinlashadi. Bu esa kichik odam ning boyligi va hukm ronligi uchun o ’z x o ’jayinidan olgan qasosining bir turi hisoblanadi. Nayranglari fosh b o ’lgach, orzu qilingan joy - sharbat qirg’oqlaridan quvilgan Andreas Tsum ze taqdiriga tan beradi. X o’jayin “odam garchilik” qilib, uni Agnessaga uylantirib q o ’yadi va kichik nafaqa belgilash bilan undan xolos bo ’ladi. Burjua m uhitida salbiy qahram onning ko’tarilishi printsipsizlik va faqat shaxsiy m anfa’atni k o ’zlash asosida yuzaga kelishini, so’ngra turli /.iddiyatlarga uchrab, oxirida yuztuban ketishini yozuvchi Andreas Tsum ze obrazida yorqin ko ’rsatib berdi. H.M anning “M a’budalar” (“ Die G ottin”) (1902-1903) triologiyasida ijtimoiy hayot, san’at va m uhabbat masalalari tasvirlangan. A sar qahram oni gertsoginya V iolenta Assidir. U shim oldan Italyaga bostirib kelgan qadimgi jah on gir norm andlar uru g 'ig a m ansub bo'lib, yoshlikdan o ’z avlodining bosqinchilik urush lari va jasoratlari haqida xotiralar bilan yashaydi. Undagi favqulodda iroda, yuksak go'zallik, m anm anlikka intilish ham o ’shaning oqibatidir. Assi ongli ravishda turmush shod-hurram ligini, g o ’zallik nashidasini totib ko ’rm oqqa intiladi, oddiy odam lar hayotiga esa, loqaydlik bilan qaraydi. Haynrix M anning hajviy ruhdagi “Unrat m uallim ” (P ro fesso r U nrat , 1905) rom anning bosh personaji erlar gim naziyasining keksa o ’qituvchisi Ram bo ’lib, o ’quvchilar unga ,,Unrat“ laqabini q o ’yganlar. Chunki unda ham m aga dahshat solish kabi istak zo ’r. Uning nutqlarida yuzaki tantanavorlik bo’lib, tilida “chunki, hattoki, binobarin, y a’ni, masalan” so ’zlari k o ’p va o ’rinsiz ishlatiladi. Yozuvchi bu nochor odam obrazi orqali nemis jam iyatidagi tipik m anzaralam i m asxara qiladi. H. Mann hajviyotining yuksak namunasi “Im pcriya” ( K a ise rre re ic h ) trilogiyasining birinchi romani “Sodiq fuqaro” ( U nterban, 1914)dir. 113 U nda zo’ravonlik va m onarxiya tarliblarining him oyachisi, “m a’sulyatni his etm aydigan shovinist” obrazi yaratiladi. Rom anning bosh qahram oni Diderix Getsling. Ijtimoiy hayotdan uzoq, q o'rqo q filistr-m eshchan bu odam ekspluatator bo ’lib qolgach, jam iyat taraqqiyoti uchun xavfli kishiga aylanadi. Y ozuvchi, Diderix Getsling xarakterini yuzaga keltirgan yaramas m uhitning yom on ta ’sirini ko’rsatadi. Kichik bir q o g 'o z fabrikasiga xo’jayinlik qilgan otasi oilada q o ’pol bir odam bo’lgan. Lapashang Diderix otasidan qo'rqadi va shu tufayli hurrnat qiladi. Diderix m aktabga ham yig ’lab boradi. Darslarini bilm agan vaqtda ko’zlariga yosh oladi. Bunday holat naf keltirgach, endi bu narsa odat tusiga kiradi. M aktabni bitirgach, Berlinga o ’qishga boradi. U yerda m illatchi burjua yoshlar tashkiloti “Yangi Tevtoniya" safiga kiradi. Diderix voyaga yetgach, uyida zulm o'tkazuvchi zolim erga aylanadi. U xotinini o ’ziga tobe tutadi, ona esa bolalarini o ’ziga b o ’ysundiradi. Diderix bolalarini kichik xonaki itga ozor berishga o ’rgatadi. Otasi vafotidan so’ng o ’zini erkin tutgan Diderix fabrikaning cgasi b o ’ladi va ishchilarni qattiq ekspluatatsiya qilishi natijasida katta foyda ola boshlaydi. Diderix o ’ziga b o ’ysinuvchilarga nisbatan o ’ta q o ’pol va shafqatsiz, o ’zidan yuqori turuvchi am aldorlarga esa aksincha, itoatkor shaxs. Bir kuni u Berlinda kayzerning o 'tib ketayotganini ko’rib qoladi. Turgan joyi balchiq b o ’lishiga qaram ay, o 'sh a yerda tiz ch o’kib, im perator V il’helm ga ta ’zim qiladi. Bu esa unga sodiq fuqaro ekanini bildirar edi. Diderix ishchilarga “ichki dushm an” deb qaraydi, ulam i “yanchib tashlashga” undaydi. “Sodiq fuqaro” rom anida H.M ann nemis ishchilarining miskin hayotini, burjuaziyaning m illatchilik, bosqinchilikdan iborat siyosatini tanqid qildi. “Sodiq fuqaro” 1914 yildayoq yozib tugatilgan edi. Haynrix M anning vilhelm chilar G erm aniyasi haqidagi ushbu satiraga boy asarini u paytda nashr qilishning iloji b o ’lmagan. A sar 1918 yildagina kitob shaklida chop etildi. Q izig’i shundaki, u R ossiyada ancha ilgari paydo b o ’lgan. Q o’lyozmadan tarjim a qilingan asar 1914 yilda nashr qilingan. “Sodiq fuqaro” urushgacha bo 'lg an nemis adabiyotida va hatto jahon adabiyotida ham buyuk satirik rom anga aylandi. Rom an bosh qahram oni bo ’lgan Diderix G etslingning hayotini tasvirlash shaklida 1 14 yaratilgan. Uning obrazi XIX asr oxiridagi Germ aniyaning quyuq ijtim oiy-siyosiy fonida beriladi. Bu jihatdan rom anda nafaqat firibgar siyosatchilam ing hayoti, balki o ’sha davrdagi barcha nem is om m asining turm ush tarzi tasvirlangan. Getsling obrazini yaratishda m uallif katta m ehnat sarflagan va asam ing reallik darajasi oshgan. Getsling xarakteri har tom onlam a ochib berilgan. Diderix katta b o ’lm agan N etsep shaharchasida q og ’oz fabrikasi m ulkdori oilasida tu g ’ilgan. Uning otasi qattiqqo’l, joh il odam b o ’lib, bu yosh bolaga ham ta ’sirini k o ’rsatardi. Diderixda ham bunday hissiyotlar erta uyg’ondi. U ishchilam ing suhbatlarini poylab, dadasiga ehaqardi. Bola o ’ylashicha, xohlagan kishisini qam oqqa oladigan politsiyaehilar, ham razil kishilar edi. U o ’z o ’qituvchilaridan ham nafratlana boshladi. Diderixda yoshligidan kuchga, hokim iyatga intilishi boshlandi. Diderix Berlin universitetida talaba b o ’lib, “Yangi Tevtoniya” talabalar harakatiga kirdi. Bu yerda u m illatchilik, shovinistik va egoistik ruhda tarbiyalanishda davorn etadi. Getsling shunday xarakterli kishiki, u har qanday o'zining pastkashligi va razilligini yuksak ahloqiy printsip sifatida oqlaydi. Chunki uning otasi ishlari orqasiga ketib, bu nikoh Getsling uchun foydasiz bo’lib qoladi. U buni bizning shiddalli hayotim izda k o ’ngilga quloq solib o ’tirish yaram aydi, deb oqlaydi. H. M ann m ahorat bilan G etslingning A gnesga b o ’lgan m uhabbatini tasvirlaydi. Bu sevgi ta’sirida unda insoniylik alom atlari paydo b o ’la boshlaydi. U hayoti o ’zgarishini sezadi. U Agnes bilan uchrashguncha nursiz, xira hayotda yashaganligini sezadi. Lekin asar Getsling bu hissiyotlar hukmi ostida qolganida haqiqiy Getslingga o ’xshamasdi. O xir oqibat sovuq sezgilar sohibi, muz yurak Getsling bu nikohni, y a’ni m anfaatsiz shartnom ani bekor qildi. N etsingga qaytgan Getsling marhum otasidan qolgan m erosni olib, reja bo ’yicha Guste Daym hen nomli qizga uylanadi. Bu paytga kelib u o ’z m anfaati yo ’lida har qanday razillikdan qaytm aydigan, firibgar, m illatchi shovinistga aylanadi. Uning ideali - kayzer Vilgelm II b o ’ladi. Getsling unga k o ’rinish va fikrlashida o ’xshardi. Getsling Netsingga qaytishi bilan shaharda partiyalari o ’rtasida Buk boshchiligida “Xalq partiyasi” va “K ayzer partiyasi” Getsling va yunker fon Vulkov boshchiligida kurashi avj oladi. H.M ann 1)5 kayzer partiyasi tarafdorlariga ham. liberallarga ham rahm qilm aydi. Ularning ham m asi fikrsiz, aham iyatga ega bo ’lm agan kishilar, ularning oralarida hech qancha farq y o ’q, degan fikrni aytadi. H.M ann bir necha shunday siyosatchilardan faqatgina qari Bukni ajratadi. Uning zabardast hayoti bo ’ladi. U 1848 yilgi revolyutsiya qatnashchisi b o ’lib, haqiqatgo’y inson, hurm atli kishi b o ’ladi. M uallif o ’ng sotsial-dem okratlam ing kelishuvchan xarakterini rom andagi Getsling fabrikasi m exanigi Fisher obrazi orqali tasvirlaydi. Fisher - “yasam a sotsialist” xo ’jayin xizm atiga kiradi. Getsling o ’z o ’m ida m exanikka reyxstagdan deputatlik m andatiga erishishiga yordam lashadi. Butun Netsingni dirdiratadigan prezident boshqaruv- chisi fon Vulkov obrazi ham kuchli satirik obraz tarzida talqin qilingan. Ushbu xalq boshchisining q o ’polligi va odam larga iltifotsizligi aniq k o ’zga tashlanadi. Vulkov G etslingga nisbatan kerak payti asqotib qolar deb, uni quvvatlardi. Y akunlovchi sahnada m uallif V ilgelm I ni va uning hukum atini G etsling va boshqa “sodiq fuqarolar” orqali ularning prototipini yaratishga intilgan. Bund G etslingga orden topshirilishi kerak bo’ladi. Tantanali qism da, y a’ni, G etsling so ’z olgan chog’ida kuchli m om aqaldiroq b o ’lib, jala quyadi va y ig ’ilgan oliy nasab oppoq kiyim dagi zodagonlar pana-panaga bekinishadi. Dahshatga tushgan G etsling q o ’lida orden bilan bekinadi, oxirgi daqiqalarda unga politsiyachilar yordamlashadi. Bu davr siyosiy to ’fonlariga ishora edi. “Sodiq fuqaro” nemis im perializm ining yuzini ochib bergan yirik satirik rom andir. Kuchli va real yakun bu Germ aniyaning kelajak hayoti chizgilarini k o ’rsatishdir. XIX asr oxirida, kayzerlik davridayoq Getsling obrazi b o ’lajak fashist siym osi yaratiladi. H.M ann fashizm uchqunlaridan insoniyatni boxabar qilm oqchidek b o ’ladi. “Sodiq fuqaro” asari “Im periya” nomli trilogiyaning birinchisi edi. ikkinchisi “B echoralar” deb nom langan. “Im periya” tri!ogiyasi(“Sodiq fuqaro”, “K am bag’allar”, “B oshliq”)dan so ’ng yozuvchi ijodining yangi davri boshlanadi. 1933 yilda fashistlar davlatni bosib olgach H.M ann ijodida katta burilish ro ’y berdi. U Germ aniyani tashlab ketishga m ajbur b o ’ladi. G itlerchilar adib asarlarini yoqadilar, o ’zini esa san’at akadem iyasi a ’zoligidan chiqaradilar. D astlab u Pragada yashaydi, so ’ngra Fransiyaga ketadi. U yerda fashizm ga qarshi faoliyatini davom ettirib m aqolalar yozadi. A gar u dastlabki ijodida (“Unrat m uallim ”, И 6 “Sodiq fuqaro” ) fashizm ni, uning qonxo’r boshliqlari - Gitler, Gering, Gebbelsning kirdikorlarini keskin fosh etgan b o ’lsa, bundan so ’ng yozgan “ Shunday kun keladi” . “M ardlik” kabi publitsistik asarlarida esa haqiqat uchun m ardonavor kurashchilar - R udolf Klaus va Edgar Aidre obrazlarini fashistlarga qarshi q o ’ydi. H. Mann shu davrda Genrix IV haqida epopeyasini yaratdi. Bu “Genrix IV ning yoshligi” va “Genrix IV ning yetuklik davri” deb ataluvchi ikki tom dan iborat rom andir. H .M ann Genrix haqidagi asarida Fransiyaning XVI asriga murojaat etadi. Ayni ch o g ’da bu davrda absolyutizm hokim iyati m ustahkam lanib, uning o ’zboshim cha feodallarga qarshi kurashi ham kuchaygan edi. Asar personajlarining k o ’pi - tarixiy shaxslar. Fransiya taxtida feodalizm ning s o ’nggi vakillaridan biri qirolicha Y ekatirina M edichi o ’tiradi. U o ’z hukm ronligini saqlab qolish uchun har qanday jirkanch vositalarni q o ’llashdan ham qaytm aydi. Bu vaqtda Genrix qishloqda, dehqon bolalari orasida o ’sadi. Q irolicha Yekatirina dushm anni zaiflashtirish va davlatni o ’z qo ’lida saqlab qolish m aqsadida qizini G enrixga berib, shu y o ’l bilan uni o ’ziga b o ’ysundirm oqchi b o ’ladi. G enrixning otasi to ’satdan o ’ladi, k o ’p o ’tm ay onasi ham katoliklar q o ’lida zaharlanadi. Genrix Yekatirinaning qizi M argarita Valuaga uylanish va to ’yni o ’tkazish m aqsadida o ’zining q o ’shinlari bilan saroyga keladi. Qisqasi, qahram on Genrix IV asarining birinchi qism ida gugelotlam ing boshlig’i sifatida kam sitishlarga qarshi shax.;iy o ’ch olish y o ’lidan borsa, keyinchalik sekin-asta aqliy takom ilga erishib, m am lakatning birligini yuzaga keltiruvchi yirik harbiy q o ’m ondon va xalqparvar davlat boshlig’iga aylanadi. A sarda Genrix IV u y g ’onish davrining ilg’or kishisi sifatida beriladi. Uning d o ’stlari orasida faylasuf M ontey, shoir Obgenye ham bor. Yozuvchi “Sodiq fuqaro” rom anida fashizmni keltirib chiqargan yaram as m uhitni tasvirlagan b o ’lsa, Genrix IV haqidagi epopeyada uni qanday y o ’l bilan yengish m um kinligini aniq k o ’rsatib berdi. Yozuvchi Genrix IV ni “xalqparvar arbob”, deb ta ’riflaydi. Tarixiy Genrix ju da ham bunday ijobiy sifatlarga ega emas. Biroq bu asar fashizm ta ’qibiga uchragan adib tom onidan yozilganini nazarga olganda, Genrix IV ning ideallashtirishi sababi ravshanlashadi. 1940 yil fashistlar Germ aniyasi Fransiyani bosib olgach, Haynrix M ann A m erikaga ketishga m ajbur b o ’ladi. K eksa adib m uhojirlikda 117 ham fashizm ga qarshi asarlar yaratadi. Yozuvchi “D avr obzori” (1944) publitsistik asarida Germ aniyaning o ’tmishi, fashizm ning kelib chiqishi va unga qarshi nemis xalqi olib borgan m ardonavor kurashlari, shuningdek, Fransuz qarshilik k o ’rsatish harakati haqida so’z yuritadi. Haynrix M ann gitlerizm ning tor-m or etilishi bilan nem is halqini tabriklaydi. Kasai b o ’lishiga qaram ay, bu keksa antifashist yozuvchi yangi Germ aniyani tuzishda qatnashm oqni istaydi. Lekin yaxshi nivatlari am alga oshm aydi. Chunki AQSH reaktsion doiralari uning ezgu ishlarini am alga oshirishga to ’sqinlik qiladilar. Shu tufayli otashqalb yozuvchi M anning yaxshi nivatlari nihoyasiga yetmaydi. H.M ann 1950- yil 12 m artda to ’satdan vafot etadi. TOM AS M ANN Download Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling