Nemis adabiyoti tarixi to sh k en t m u m to z so

f,
  KAFS A
D IE   V K R W A N D L U N  <.
6 у v '
 г 
йн&у**
  г л 
с,  г.
 ? -• s * 
* 
< n » i  м.
t 
■»
  # 
4;
138

F.K afka  asarlarini  o'qib,  inson  qism ati  va  fojeasini  tasvirlash  uchun 
adib  bu  rangning  har  xil  turlarini  o 'у lab  topganini  payqaymiz.
F.Kafkani  XX  asr  adabiyotini  yelkasida  ko ’tarib  turgan  “Uch 
nahang”dan  biri  deyishadi.  H ozirda  uning  ismi  butun  dunyoga m ashhur, 
rom an  va  qissalari  k o ’p  tillarga  tarjim a  qilingan.  Quvonarlisi,  so ’nggi 
yillarda  uning  bir  nechta  asari  o ’zbek  tiliga  ham   o'girildi,  kitobxon- 
larim iz  zamonaviy  jah o n   adabiyoti  rivojiga  katta  hissa  qo ’shgan  ulug 
yozuvchi  ijodidan  bahra  olish  im koniyatiga  ega  b o ’lishdi.  Jum ladan 
2006-yili  Kafkaning  “Jarayon”  rom ani  Vafo  Fayzulloh 
tarjim asida 
nashr etildi.
Q izig’i 
shundaki, 
bugun 
asarlari 
qayta-qayta 
nashr 
etilib, 
adabiyotshunoslar  tom onidan  so’zm a-so’z  o ’rganilayotgan  b o ’lsa-da,
F.K afka 40  yillik qisqa umri  davom ida m ashhurlik nim aligini  bilmagan. 
Pragadagi  sug’urta  kom paniyasida  ishlab  kun  k o ’rgan  yozuvchi 
zamondoshlari 
xotirasida 
qahvaxonaning 
bir 
burchagida 
doim 
nim alam idir  yozib  o ’tiruvchi  kam gap  kishi  sifatida  qolgan.  Asarlarini 
faqat  yaqin  d o ’stlarigagina  k o ’rsatgan  yozuvchi  bir  kun  kelib  ulam i 
butun  dunyo  kitobxonlari  o ’qishini  bilganda  qay  ahvolga  tushgan 
b o ’lardi?...  Xorij  m atbuot  sahifalarida  yozilishicha,  F.K afka  tu g ’ilib 
o ’sgan  Praga  shahrini  bugun  bem alol  Kafka  shahri,  deb  atash  ham  
m um kin  ekan.  Chunki  endilikda  Kafkaning  nom i  shaharning  eng 
m ashhur  reklam a  brendiga  aylangan.  Praga  aeroportidayoq,  m ehm onlar 
poytaxtga taklif qilib q o ’l cho’zib turgan yozuvchi portretini k o ’radilar.
Yozuvchi  asarlarini  nem ischadan  chex  tiliga  tarjim a  qilgan  Y ozef 
Cherm akning  fikricha,  ulug’  adib  ism ini  vosita  qilib  foyda  ketidan

yugirib  yurganlar  Kaflkaning  aslida  kim   boTganini  ham   yaxshi 
bilm aydilar.  Lekin  asarlarini  targ ’ib  etish,  kitobxonlar  e ’tiborini  uning 
ijodiga  jalb  etish  uchun  Pragada  bir  qator  xayrli  ishlar  ham   am alga 
oshirilayotgan  ekan.  M asalan,  bir  paytlar  yozuvchi  k o ’p  vaqtini 
o ’tkazgan  “A rko”  qahvaxonasiga  kirganlar  bu  yerda  uning  turli  tillarga 
tarjim a  qilingan  kitoblarini  sotib  olishlari  m um kin.  Kafka  tu g ’ilib 
o ’sgan  uy qarshisida esa adibga haykal  o'm atilgan.
H am m adan  ham  k o ’proq  beparvolikdan 
tashvishlangan  va 
“Jarayon”.  “Q al’a”  kabi  asarlaridagi  bosh  qahram onlar  tim solida 
loqaydlikka,  vijdonsizlikka  qarshi  kurashgan  yozuvchining  oxir-oqibat 
ayni  shu  qusurlardan ja b r  k o ’rishi  nohaqlik,  albatta.  F.K afka  nom i  va 
porloq  xotirasi  odam larni  restoran  yoki  d o ’konga  em as,  loqayd 
b o ’lm aslikka,  vijdonli b o ’lishga chorlab turishi lozim.
YOFIANNES  R O BERT B EX ER  
(Johannes R o b ert B echer,
  1891-1958)
Y .R .B exer 
1891-yilning 
22-m ayida 
xizm atchi 
oilasida 
M yunxen 
shahrida 
tavallud  topgan.  B exem ing  onasi  dori- 
shunos  oilasidan  bo'lib ,  otasi  huquqshunos
-  
sud 
xodim i 
keyinchalik 
m am lakat 
sudyalar  kollegiyasining  Raisi  lavozim ida 
ishlagan.
Y .R.B exer  1897-yildan  M yunxendagi 
xalq  m aktabida  tahsil  oladi.  1900-yilda 
M aksim ilian  gim naziyasiga  qabul  qilinadi. 
O ilaviy  sharoitiga  k o ’ra  u  k o ’p  m arta 
m aktabini  o ’zgartirishga  m ajbur  b o ’ladi. 
1911-1912-yillarda  Y .R .B exer  B erlin  uni- 
versitetida  filologiya,  falsafa  va  tibbiyot 
y o ’nalishlari 
(keyinchalik 
u 
o ’qishini 
M yunxen 
va 
Yena 
universitetlarida  davom   ettirgan)  bo ’yicha  saboq  olgan.  1911 -yilda 
nem is  shoiri  K layst  vafotining  100  yilligiga  bag’ishlangan  ilk  she’ri 
Klayst m adhiyasi e ’lon qilinadi.
1912-yildan  boshlab  Frans  Prem fertning  “A ktsion”  jum alid a  adabiy 
m uharrir  b o ’lib  ishlay  boshlaydi.  Xuddi  shu  yili  Y .R .B exem ing 
“Z am in”  (
E rd e
)  rom ani  va B ahor  saxovati 
(D ie  G nade  eines  F riihlings
) 
she’rlar to ’plam i bosilib chiqadi.
140

1913-yildan  boshlab 
Y.R.Bexer  ekspressionistik  yo'nalishdagi 
Inqilob  (
R evolution
)  va  Yangi  san’at  (
D ie  neue  Kunst)
  jum allari 
faoliyatida qatnashadi.
Birinchi  jahon  urushi  oldidan  chop  etilgan  Inqiroz  va  Tantana 
(V erfall 
und 
Trium ph)
 
shoimi 
ekspressionizm ning 
yetakchi 
nom oyandalari  qatoriga  k o ’tardi.  Yosh  shoirlar  bu  yo ’nalishdagi 
asarlarida o ’zlarining  urushga qarshi kayfiyatlarini ifodalar edilar.
1916-yilda  e ’lon  qilingan 
“Y evropaga” 
(An 
E uropd)
  lirik 
m ajm uasida Bexer insoniyatni yangilanishga chorlaydi.
1917-yilda  u  Germ aniya  mustaqil  Sotsial  dem okratik  partiyasi 
a ’zoligiga  qabul  qilinadi.  1918-yildan  Spartak  uyushm asi  a’zosi,  1919- 
yildan  G erm aniya  Kom m unistlar  partiyasiga  qabul  qilingan  Y.Bexer 
„H am m aga" 
(An  alle)
  she’rlar  to ’plamini  e ’lon  qiladi.  1925-yilda  u 
urushga  qarshi  romani  ,,Levizite“  yoki  birdan-bir  adolat  urushi" 
rom anini  chop  ettirdi.  1928-yilda  Y.R.Bexer  Lyudvig  Renn,  Aleksandr 
Abushlar bilan  ham korlikda  proletar-inqilobiy  yozuvchilar  uyushm asini 
tashkil  etadi  va  uyushm aning  birinchi  raisi  va 
„ P ie   Linkskurve
“ 
jum alining  noshiri etib  tayinlanadi.  1931 -yilda Bexerning „B uyuk plan" 
(D er  g ro sse  P lan)
  poem asi  e ’lon  qilinadi.  Bu  poem a  G ’afur  G ’ulom 
tom onidan  o ’zbek  tiliga o ’girilgan  va  „Y er yuzi" jum alid a chop  etilgan. 
Gitler  hokim iyat  tepasiga  kelgach,  Bexerning  m uhojirlik  hayoti 
boshlanadi.  Avval  Pragada,  key in Parijda yashaydi,  1935-yildan boshlab 
M oskvada  yashaydi  va  u  yerda  m uhojirlar -   nemis  adiblari  va  shoirlari 
bilan  birgalikda  „
Internationale  Literatur,  D eutsche  B la tte r
“  (xalqaro 
adabiyot,  nemis  varaqalari)ni  chiqaradilar.  Y.Bexer  bu  jum alning  bosh 
muharriri  edi.  Bu  paytda  u  G KP  markaziy  qo ’mitasi  a ’zosi  sifatida 
faoliyat  olib  boradi.  1938-yilda  chop  etilgan  „Baxt  izlovchi  va  yetti 
m ashaqqat (
D er G liicksucher und die  siehen  Lasten)
  she’rlar to ’plam ida 
nemis  fashizmini  la’natlaydi.  Bexerning  faylasuf  Georg  Lukach  bilan 
d o ’stligi  nemis  klassik  m e’rosini  o ’rganishga  d a’vat  etdi  va  o ’zi  uchun 
sonet  janrini  kashf  etdi.  Tom as  M ann  singari  Y.R.Bexer  ham   o ’z  tim- 
sollarida  nemis  xalqining  eng  yaxshi  an ’analarini  m ujassam -lashtirishni 
xohlar  edi.  1940-yilda  Bexerning  avtobiografik  rom ani  „V idolashuv" 
(A hschied)
 chop etiladi.  1968-yilda bu asar ekran-lashtirilgan.
1945-yil  iyunida  ikkinchi  jahon  urushi  tugagach,  Y .R.Bexer 
Berlinga  qaytadi  va  u  yerda  "Germ aniyani  dem okratik  yangilash 
b o ’yicha  madaniy  uyushm a”ni  tashkil  etish  tashabbuskori  va  birinchi 
Prezidenti  bo’ladi.  U  k o ’plab  yozuvchilam ing  m uhojirlikdan  Vatan- 
lariga  qaytishlari  uchun  sa’y-harakat  ko ’rsatadi.  Shuningdek,  shoir
141

tiklanish  nashriyoti,  “Tiklanish”  (
A ufbau
)  oylik  jurnali  va  haftalik 
“Y akshanba” 
(Sonntag)
 gazetalariga asos  soladi.
M uhojirlik  kechinm alarini  yangitdan  boshlash  im koniyatlari  bilan 
bo g’lab  u  o 'zining  “V atanga qaytish”  (
H eim keh r)
  lin k  to ’plam ini chop 
ettiradi.
Y .R .B echer  G ennaniya  birlashgan  sotsialistik  partiyasi  boshqaruvi 
a ’zosi,  keyinchalik  (m arkaziy  q o ’mita)  a ’zosi  sifatida  siyosiy  va 
ijtim oiy  ishlarda faol qatnashadi.
1949-yilda  adabiy  ju m al  “M a’no  va  shakP ni  ta'sis  etishda  tashab- 
buskorlik qildi.
U  ishchi  q o ’shiqlari  an ’analari  y o ’lida  “Yangi  nemis  xalq  q o ’shiq- 
lari”ni  yaratdi.
1951 -yilda  tavalludining  60  yilligi  munosabati  bilan  Hum boldt 
universitetining  faxriy doktori  sharafiga m uyassar b o ’ldi.
“Sheriyat  him oyasi  y o ’lida”  uning  adabiyotdagi  yangiliklar  haqidagi 
kuzatishlari m ahsuli b o ’lib,  u  1952-yilda  dunyo yuzini k o ’rdi.
1954-58-yillari 
M adaniyat 
ishlari 
vaziri 
lavozim ida 
ishlagan 
Y .R .B echer  G ’arbiy  G ennan  yozuvchilari  bilan  aloqalar  o ’rnatishga 
harakat  qildi.  “A sr  o ’rtasi  odim lari” 
(Schritte  d e r   Jahrhundertm itte) 
she’rlar  kitobi  shoirning  so ’ngi  kitobi  b o ’lib,  u  1958-yilning  11- 
oktyabrida  B erlinda  o g ’ir  kasallikdan  so’ng  vafot  etgan.  O ’z  vasiyatiga 
k o ’ra  u  Berlindagi  Darotee  shahar qabristoniga dafn etilgan.
BERTOLD  BREXT 
(B ertoldt Brecht,
  1898-1956)
Bertold  Brext  1898-yi!  10-fevralda 
Bovariyaning  Augsburg  shaharchasida 
o ’ziga  to ’q  savdogar  oilasida  dunyoga 
keldi.  Aqlini  tanigach,  u  ijodning halol  va 
mashaqqatli 
so’qm oqlariga 
qadam 
q o ’ydi.  S he’rlari  1914-yildan  m atbuot 
sahifalarida  m untazam   bosila  boshladi. 
Yigirm a  yoshida  yozgan  “A skar  o ’limi 
haqida  qissa”  sh ’eri  uni  m am lakatga 
tanitdi  va  keyinchalik  gitlerchilar  Brextni 
G erm aniya  fuqarosi  huquqidan  mahrum  
qilishlariga 
sabab 
b o ’ldi. 
1918-yilda 
uning  dastlabki  pyesalari  ham   sahna
142

yuzini  ко’ra  boshlagan.  Kleyst  m ukofoti  sohibi  Brext  o ’z  asarlari  izidan 
avval  M yunxenga,  1924-yiIi  Berlinga ko’chib o ’tadi.
1927-yilda  shoim ing  “Xonaki  m uloqotlar”  nomli  birinchi  kitobi 
bosilib  chiqdi.  Undagi  she’rlar xuddi  hayotning  o ’zidagiday  rango-rang: 
ochlar  va  to ’qlar,  bezori  va  ruhoniylar,  g ’irrom lar  va  m irshablar 
haqidagi  dilida  tug’yon  urgan  hislarni  Brext  goh  kulib,  goh  kuyib,  goh 
qochirim .  goh  zaharhanda bilan  bayon  etadi.
Shoir 
1934-yilda 
“Q o’shiqlar, 
she’rlar, 
xorlar”, 
1939 
yilda 
“Svendborg  she’rlari”  nomi  bilan  bosilgan  yangi  kitoblarini  yangi  jilo 
va  g ’oyalar  bilan  boyitdi.  S he’rlar  havoyi  va  chuchm al  bezaklardan 
xalos  b o ’ldi,  halol  va  sodda  haqiqat  q o ’shig’i  sifatida  qayta  tu g ’ildi, 
yuksaldi.  Uning  50-yillar  boshida  Berlin  yaqinidagi  Bukov  qishlog'ida 
yashab  yaratgan  “Bukov  baytlari”  turkum ini  tashkil  etuvchi  nafis 
she’rlari  qisqa va yorqinligi bilan,  ayniqsa,  diqqatga sazovordir.
Brext  she’riyatining  o ’ziga  xos  xislatini  eslatib  o 'tish   lozim.  U 
she’rlarining ju d a k o ’pchiligida  o ’z  timsoliy  his  va  fikrlarini  to ’g ’ridan- 
to ’g ’ri  ifoda etib o ’tirmay,  hayotda  uchratgan  va  k o ’nglining  bir chetida 
jo y  olib qolgan  qahram onlari  tilidan,  uiarning fe ’l-atvoridan  kelib  chiqib 
so’zlaydi.  Bunga misol  qilib  “Xanna  Kash  qissasi”dagi  ruhoniy hikoyasi 
yoki  “Qaroqchi  va  qirol”dagi  bayonni  ko’rsatish  mumkin.  Xuddi 
shunday  holni  “M ening  botir  uchuvchim ”ni  va  “G ollivud”  singari  qator 
nazinlarda  ham  k o ’ramiz.  Buning  boisi  B ertold  Brextning  tabiatan 
dramaturg,  ulkan  sahna ustasi  ekanidadir.
Uning  dram aturglik  faoliyati  ham   yoshligidan  boshlangan.  O ’sha 
davr  teatrshunoslaridan 
birining 
yozishicha, 
„Tunda 
yangragan 
nog’oralar“  pyesasi  q o ’yilgach,  „yigirm a  to ’rt  yoshli  Bertold  Brext  bir 
kunning  ichida  Germ aniyaning  badiiy  qiyofasini  o ’zgartirib  yubordi“. 
„Uch  pullik  opera“si  (1927  yil)  sahnalashtirilganidan  keyin  uning  nomi 
vatanidan  tashqarida  ham  yangray  boshladi.  A sarlariga esa jahonshum ul 
m avzular  kirib  keldi.  „Jasurm omo  va  uning  bolalari“ 
{M utter  C ourage 
und  ihre  Kinder,
  1939)  asarida  urush  orqasidan  tirikchilik  qilib  yurgan 
va urush  tufayli  farzandlaridan judo bo ’lgan  Ona siymosini  yaratadi.
Ijodkom ing  hayoti  ham,  xuddi  qahram onlariniki  kabi,  chuqur 
dramatizm  bilan  to ’la.  Uning  nomini  fashistlar  o ’zlarining  ashaddiy 
dushmanlari  ro ’yxatiga  kiritgan  edilar.  U  1933  yil  28  fevralida 
Germ aniyadan  qochib,  faqat  1948-yil  28-oktabrida  vataniga  qaytdi. 
G erm aniyaga  qaytgach,  Brext  “Berlin  ansam bli"  nomli  teatr  tuzadi. 
S an’at  akadem iyasiga  vitse-prezident  etib  saylanadi.  Shveytsariyalik
143

m ashhur yozuvchi  Maks  Frish  tirikligadayoq  unga  ' ‘Brext  -  kJassik”  deb 
baho bergan edi.
Brext  o ’tkir  rejissor,  teatr islohotchisi  edi.  1956-yil  boshida,  “Galiley 
hayoti"  pyesasini  o ’z  teatrida  sahnalashtirishga  kirishar  ekan,  uning 
salom atligi  yom onlasha  boshlaydi.  O 'sh a  yil  14  avgustida,  Bertold 
Brext hayoti  bilan  vidolashadi.
KRISTA  VOLF* (1929)
G erm aniya  adabiyotining 
D iter 
Nyoll, 
Robert  Bexer, 
Bruno  Apitz  kabi 
namo- 
yandalari,  A nna  Zegers,  Bertold  Brext  kabi 
vakillari 
davlat  m afkurasiga 
m oyilliklarini 
ifodalagan 
asarlar 
yaratgan 
bir 
paytda, 
voqelikka  tanqidiy  nazar  bilan  boqqan  va  bu 
reallikni  asarlariga  singdirgan  R ayner  Kuntse, 
Yurek 
Bekker, 
K rista 
V olf 
va 
Ulrix 
Pflentsendorflar  m ansub  b o ’lgan  guruhi  ham  
bor  edi.  O 'tgan  asm ing  yetm ishinchi  yillarida 
ayrim  m ualliflarning  asarlari  tazyiqqa  uchragan 
G D R da  deprcssiv  tadbirlar  o ’tkazila  boshlagan 
paytlarda  k o ’plab  m ualliflar  Germ aniyaning 
g ’arbiy  hududlaridan  boshpana topdilar.
Ular orasida  R ayner Kuntse,  q o ’shiqchi  va  shoir  V olf B iyerm annlar 
bor  edilar.  Am m o  nemis  adabiyotining  m ashhur  vakilasi  K rista  V olf 
G ennaniyaga  dem okratik  respublikasida  qolishni  maqbul  k o'rdi.  Krista 
1929-yiIda  Sharqiy  G erm aniyaning  Landebergdagi  Varte  degan  kichik 
shaharchada  tavallud  topdi.  Y enadagi  Shi Her  universitetida  germ anis- 
tikadan  saboq  oldi.  O ’z  asarlari  bilan ju d a erta  m uxlislar orttirgan  adiba 
asarlari 
nufuzli 
m ukofotlarga 
loyiq 
ko’rilgan. 
U lar 
orasida 
G erm aniyaning  “ San’at  va  adabiyot  uchun”  milliy  m ukofoti,  Georg 
Byuxner m ukofoti  kabi  e ’tiroflar bor.  M uallif G erm aniyaning  har ikkala 
qism ida  birdek  suyib  o ’qilgan.  Uning  “B o ’lingan  sam o” 
(D e r  geteilte 
H im m el,
  1963)  qissasi  1973-yili  chop  etilgan.  M azkur  asarda  Krista 
V olf  shakl  va  tabiiy  m azm un  m ushtarakligiga  -   ravon  til  va  tabiiy 
m azm unga  erishgan  b o ’lib,  unda  nemis  zamini  va  m illatining  bo ’linishi
K  15-16 b o ’lim la rd a g i  K rista  V o lf,  M a rtin   V a lse r,  U v e  T im m ,  sh u n in g d e k ,  p o s m o d e rn is tik  a d a b iy o t  y o ’n a lish i 
h a q id a g i  m a tc ria lla r M a y n s  u n iv ersitc ti  p ro fc sso ri  K .K a y n c r q a la m ig a   m a n su b   (ta rjim a  o 'z im iz n ik i.  S h .K .)
144

m uam m osini  qayta  jonlantirgan.  B o’lingan  sam o  b o ’lingan  mam lakat 
ramzi  sifatida  ifodalangan:  yosh  oshiq-m a’shuqlar  bu  b o ’linish 
qurbonlari.  Bu  juftlik  Rita  Zaydel  va  M anfred  X errfurt  g ’arbu  sharq 
b o ’linishi  oqibatida  o ’zaro  ko’rishish  im konidan  mahrurnlar.  Yosh  olim 
M anfred  m artaba  ilinjida  g ’arbga  (G ’arbiy  Germ aniyaga)  y o ’l  oladi, 
yosh  o ’qituvchi  Rita  Sharqda  qoladi.  Kutilmaganda  bunyod  etilgan 
Berlin devori  bu  ayriliqning  uzil-kesilligiga sabab  bo’ldi.
A m m o  m uhim i  voqealar  o ’zgarishining  motivlaridir.  Rita  Saharqiy 
G erm aniyada  qoladi,  chunki  u  yer  uning  Vatani,  u  yerda  uning  d o ’stlari 
yashaydilar,  ular iliq  insoniy m unosabatlar -  axloq,  birdam lik  va boshqa 
’langanlar.
“B o ’lingan 
sam o” 
Germ aniyadagi 
mavjud 
tuzum ga  befarq  emas.  U nga  tanqidiy  nigoh 
bilan  qaraydi.  G erm aniyada  odatiy  sanalgan 
kollektiv 
ong 
haqidagi 
tushunchalar 
asar 
qahram onlari  tom onidan  salbiy  qarshi  olinadi. 
Millatni  boshqaruvehilar  va  nazoratchilam ing 
sobit  qadam   em asliklari,  shuningdek,  partiya- 
dagi 
m ansabparastlam ing 
o ’z 
kelajaklariga 
ishonchsizligi  qayd  etilgan  asarda  o ’z  ifodasini 
topgan.  Krista  Volfning  Germ aniyadagi  tartib- 
qoidalarga 
tanqidiy 
m unosabati 
keyingi 
asarlarida 
ham , 
jum ladan 
“Krista 
haqida 
o ’y)ar”da 
(Nuchdenken 
и h er  K rista,
 
1968) 
gavdalantirilgan.  Bunda  u  davlat  tom onidan  olib  borilgan  qatag'on 
jarayonlarini  qalam ga  oladi.  Bu  bilan  u  o ’zining  professional  mahorati, 
axloqiy,  insoniy  fazilatlarini  nam oyon  qildi.  Hozirgi  kunda  adiba 
Berlinda  yashab  ijod  etm oqda.  vaqti-vaqti  bilan  turli  adabiy  anjum an- 
larda va konferentsiyalarda jam oatchilik e ’tiborida b o ’lib turadi.
Ulrix  Plentsdorfning  (1933-yilda  tu g ’ilgan)  tarjim ai  holi  o ’zgacha 
kechgan.  Keyingi  navqiron  avlod  vakili  sifatida  adabiyotga  kirib  kelgan 
bu  adib  o ’zining  “Yosh  V ertem ing  yangi  iztiroblari” 
(D ie  neuen  Leiden 
d es Jungen  W erthers,
  1972)  asari  bilan  kitobxonlar e ’tiboriga tushdi.  Bu 
kitob  keyinchalik  sahna  asari  sifatida  muvaffaqiyat  qozondi.  Ulrix 
Plentsdorf  Edgar  Vibeau  obrazi  orqali  avval  pioner,  keyin  ozod  nemis 
yoshlari  tashkilotining  faoli  qiyofasini  m ohirona chizadi.
Edgar  odamovi  b o ’lib,  o ’zini jam iyatdan  ayri  tutadi,  intihoda  fojiali 
hodisa (halokat)  tufayli  hayotdan  ko’z yumadi.
Edgar Vibeau  shaxsiy erkinlikni,  ozodlikni qidiradi.
145

G erm aniyada  o ’sha  paytdagi 
mavjud  tuzum ni  tanqid  qilish 
shunchalar yoyildiki,  bu  o ’zlaridan  oldingi  avlod  vakillari  bilan  ziddiyat 
(m ojaro)ni  kcltirib  chiqardi.  Plcntsdorf  vatanida  ana  shu  ajratuvchilik 
mayllarini 
bosbdan 
o ’tkazdi, 
rasmiy 
doiralarda 
uni 
“davlat 
dushniani”deyishgacha  borildi.  1989  yildan  keyin  u  o ’z  ijodini  film larga 
senariy yozish  va  telejurnalistika  bilan  bog’ladi  va  ARD  telekanali  bilan 
ham korlik qildi.
Rayner  Kuntse  yurtini  tark  etgan  m uhojir  va  bu  m am lakatdagi 
tartiblarni  tanqid  qiluvchilar  orasida  alohida  o'rin   egallaydi.  “M o'jizali 
yillar” 
(D ie  wuncierbaren  Jahre,
  1976)  k o ’psonli  kichik  hikoyalarida 
G erm aniya  davlatining  hiyla-nayrang  va  ezuvchanlik  m exanizmini 
oshkor etadi:  bolalarda  sinfiy  dushm anlarga  nisbatan  nafrat  u y g ’otishga 
b o ’lgan  maylni  shakllantirish,  yosh  musiqachini  davlat  dushm ani 
sifatida ta ’qib qilish  kabilarni  ishonchli  m anzaralar orqali  tasvirlaydi.
70-yillar  o ’rtalarida  vatanini  tark  etgan  Kuntse  keyinchalik  Garbiy 
G erm aniya hududida yashadi  va  m uvaffaqiyatli  ijod  qildi.
Bu  m ualliflar  G ennaniyaning  Sharqu  G ’arbida  yashab,  davlat  va 
uning  siyosiy  guruhlari  faoliyatiga  tanqidiy  nazar  bilan  qaraganlar, 
ularning  badiiy  asarlari  bugungi  kunda  sevilib  o ’qilmoqda.  O ’z- 
o ’zidan  ularning  mafkuraviy  m uxoliflari,  sheriklari  va  izquvarlari 
unutilm oqda.
H A Y N R IX  B Y O L 
(H aynrix Boll,
  1917-1985)
M ashhur  hikoyanavis,  suxandon 
va 
dram aturg  Haynrix  Byol  1917-yil  21- 
avgustda Kyoln  shahrida dunyoga kelgan. 
U 
oilada  8-farzand,  o ’g ’illar 
ichida 
uchinchisi  b o ’lib.  uning  otasi  V iktor Byol 
taniqli  haykaltarosh  va  duradgor  bo'lgan.
H .B yolning  bolalik  va  o ’sm irlik  yillarida 
uning  oilasi  K yolnning  turli  rayonlarida 
istiqom at 
qilganligi 
tufayli, 
ularning 
xonadoni 
tez-tez 
ko’chishga 
m ajbur 
bo'lgan. 
Shuning 
uchun 
ham  
yosh
H.Byol 
Kyolndagi 
deyarli 
barcha 
rayonlar  tarixini,  an ’analarini  ju da  yaxshi 
bilgan.
146

Uning  asarlari  orqali  Kyoln  m anzaralari  ко'/,  oldim izda  aniq-tiniq 
gavdalanadi.
Haynrix  yoshlik  yillarida,  y a’ni 
1930-yilda  otasining  ishlari 
yurishm ay  ularning  oilasi  moddiy  tom ondan  ancha  qiynalib  qolishgan 
kezlarda,  ju d a  k o ’p  m utolaa  qilishga  vaqt  va  imkon  topadi.  Ayniqsa,  u 
XIX  asr jahon  adabiyotidan  O.Balzak,  Ch.D ikkens  va  F.Dostoyevskiy- 
lam ing  rom anlarini,  nemis  adabiyotidan  esa  F.Kafka,  Klayst  Hyoldirlin 
kabi  yozuvchilarning  asarlarini  berilib  o ’qiydi.  Haynrix  1924-1928- 
yillarda xalq  m aktabida, keyin qirol  Vilhelm   davlat gim naziyasida tahsil 
oladi.  Bonnda  kitob  savdosini  o ’rgandi.  1938-yilda  u  davlat  xizm atiga 
kiradi.  1939-yilning  yoz  oyida  K yolnda  germ anistika  va  m um toz 
filologiya  yo ’nalishi  b o ’yicha  o ’qishga  qabul  qilinadi,  lekin  afsuski,  u 
sentyabrda  harbiy  xizm atga  chaqiriladi  va  urushda  1945-yilgacha  qolib 
ketadi. 
Frontda  u  barcha  qiyinchiliklam i,  shuningdek,  1945-yil 
apreldan  sentyabrgacha  boshidan  kechiradi  va  urushga  nisbatan  unda 
kuchli  nafrat tuyg’usi  paydo bo ’ladi.  H.Byol  1942-yilda,  harbiy  ta ’tillari 
chog’ida  u  o ’zi  anchadan  buyon  bilgan  va  yoqtirgan  A nnem ariya 
Chexga  uylanadi.  B yollam ing  birinchi  o ’gillari  1945-yili  dunyoga 
kelgan  va  shu  yiliyoq  vafot  etgan.  Raym ond,  Rene  va  Vipsent  Byollar 
1947,  1948,  1950-yillarda  dunyoga  kelganlar.  Urush  yillari  H.Byol, 
asosan,  yaqinlariga  xatlar  yozib,  urushdan  keyingi  yillarda  ular  asosida 
belletristik asarlar bitdi.
1945-yilning  noyabr  oyida  Haynrix  urushdan  qaytadi.  Urushdan 
keyin  u  yana  universitetda  o ’qishni  davom   ettiradi.  Hayinrix  Byol 
universitetda  o ’qish  bilan  bir  paytda  k o ’pgina  hikoyalarni  jum allar 
sahifalarida  e ’lon  qiladi.  Hikoyalarning  m arkaziy  m avzusi  urush  va 
urush  keltirgan  oqibatlarning  real  manzarasi jonli  tarzda  bayon  etilgan.
1950-yilda  e ’lon  qilingan  sara  hikoyalar  m ajm uasi  „Sayoq  S p a....d an  
kelayotirsanm i?“  deb  atalgan  bo’lib,  bu  kitob  m uallifga  katta  shuhrat 
keltirdi.
Haynrix urushga  bo’lgan  nafratini o ’zi yozgan  asarlarida ifodalaydi. 
U  urushdan  qolgan  vayronalam i,  tabiatning  va  atrof-m uhitning  nochor 
holga  tushirilganligi  odam lam i  ruhan  va  m a’nan  e ’zilishi,  oziq-ovqat 
tanqisligi  kabi  holatlam i  o ’z  k o ’zi  bilan  ko ’rgan  va bular  uning  birinchi 
hikoyalar to 'plam i  „Poezd o ’z  vaqtida keldi“ 
(D er Zug  w a r piinktlich)xn 
yozishiga  sabab  bo'ladi.  1950-yildan  keyingi  yillar  Haynrix  Byol 
hayotida ijodiy  ko ’tarilish -  parvoz yillari  b o ’ldi.
“Adam,  sen  qayerda eding’' 
(W o  w a rst du,  A d a m
,  1951  ),  “Biror  so ’z 
dem adi” 
( Und  sagte  kein  ein ziges  Wort,
  1953),  „T o’qqiz  yarim dagi
147

billiard'' 
(B illia rd   um  halbzehn,
  1959)  kabi  nemis  adabiyotida  voqea 
b o'lg an   asarlar  fikrim izning  dalilidir.  Yozuvchining  asarlari  xuddi 
Borxertning  asarlari  kabi  qisqa,  lekin  m azm undor.  Haynrix  Byol  qalami 
o 'tk ir  yozuvchi  bo ’lganligi  bois  ham   uni  radioga  ishga  taklif qilishgan. 
Yozuvchining radio m uxlislari ju d a k o ’p edi.
Uning  asarlarida  urush  tanqid  qilinib,  uning  vayronalari  realistik 
tarzda  tasvirlar  berilgan.  Bu  asarlarda  urush  faqatgina  vaxshiylik  emas, 
balki  m aqsadsiz bir harakat ekanligi  ifodalangan.
1953-yilda  Haynrix  Byol  „B ir  so ’z  dem adi"  nomli  rom anida  B ogner 
ju d a  ham  kam bagallikdan  to ’ygan.  lekin  yaxshi  yashash  uchun 
kurashishga  ham  ishtiyoqi 
y o ’q  odam   sifatida  tasvirlanadi.  Shuning 
uchun  ham   u  uyini,  oilasini  tashlab  ketib  qoladi.  U  ketgandan  keyin 
uning  xotini  barcha  qiyinchiliklam i  o ’z  b o ’yniga  olib,  ro ’zgor  tebratish 
va bolalar tarbiyasi  bilan yolg’iz  o ’zi  shug’ullanishga m ajbur b o ’ladi.
Yozuvchi  o ’zining  „Q o’riqchisiz  uy“  (
H aus  ohne  H iiter
)  rom anida 
ham   urush  davri  voqealarini  qalam ga  olgan.  Unda  asar  qahram oni 
bo ’lgan  quyi  tabaqaga  mansub  odam lam ing  hayotiga  b o ’lgan  loqayd 
qarashlari  ifodalangan.  B undan  tashqari  yana  ikkita  otasiz  bolaning 
taqdiri  haqida ham hikoya qilingan.
Ularning  otalari  R ossiyada  halok  b o ’lishgan.  Rom an  11  yoshli  bola 
tilidan hikoya qilingan.  U  otasini  um um an  k o ’rm agan  va tanim agan.
A sarda bevalar va  ularning  iste’dodli,  lekin  to ’gri  y o ’l k o ’rsatuvchisi 
bo ’lm agan  bolalar,  ishchilar va xizm atchilam ing taqdiri  hikoya qilinadi.
50-yillarning  o ’rtalariga  kelib  Haynrix  Byolning  asarlari  butun 
dunyo  b o ’ylab  yoyila  boshlaydi.  1951-yil  1-mayda  bir  anjum anda  u 
o ’zining 
1949-yilda  yozilgan  "Die  schwarzen  Scharfen”  nomli 
hikoyasini  o ’qib  beradi  va  bu  uni  m ashhur  b o ’lib  ketishiga  sabab 
b o ’ladi.
U  m azkur  hikoyasi  uchun  “47-lar  guruhi”  m ukofotiga  sazovor 
b o ’ladi.
Biz  Haynrix  Byolning  satirik  asarlarini  o ’qir  ekanm iz  yozuvchining 
qanchalik so’z  sehrgari  ekanligini  e ’tirof etamiz.
U  so ’zlam i  o ’z  o ’rnida  q o ’llab,  asl  m aqsadi:  zulm siz  tinch  va  ozod 
yashashni  xohlashini  aniq bay on etgan.
Haynrix  Byol  o ’zining  “K atarina  Blum ning  y o ’qolgan  o b ro ’si, 
yoxud  zulm   qanday  kelib  chiqqan  va  u  nim aga  olib  kelishi  m um kin” 
(D ie   verloren e  Ehre  d e r  K atharina  Blum  oder:  Wie  G ew a lt  entstehen 
und  wohin  sie  fiih ren   kann
)  nomli  terrorizm ning  sabablari  va  uning 
oqibatlari  haqida  so’z  yuritadi.  Bu  asar  nim a  haqida  ekanligi  uning
148

nom idan  ham   m a'lum .  Kutilmagan  bir  tasodif  tufayli  K atarina  Blum  
qidiruvdagi  bir  yosh  terroristni  sevib  qoladi  va  unga  o ’z  uyidan 
boshpana  beradi.  Bu  voqealar  gazetalarda  e ’lon  qilinadi.  B undan  voqif 
b o ’lgan  Katarinaning  onasi,  bularga  chidolm ay  olam dan  o ’tadi. 
Yozuvchi  bu  asari  uchun  1972-yilda  “B uxner”  m ukofotiga  sazovor 
b o ’lgan.
H.Byol  1970-yilda  G erm aniya  yozuvchilari  PEN  klubi  prezidenti 
sifatida  faoliyat k o ’rsatgan.
1972-yilda  “X onim   bilan  birgalikdagi  surat”  romani  uchun  Nobel 
m ukofotiga  sazovor b o ’lgan.
1974-yilda  H.Byolning  hozirgi  kunda  ham  o ’z  m ashhurligi  va 
dolzarbligini  yo ’qotm agan  K atarina  Blum  haqidagi  asari  30  dan  ortiq 
tillarga 
tarjim a 
qilingan, 
m azkur 
asar 
asosida 
badiiy 
film 
ekranlashtirilgan,  shuningdek,  2007-yilgacha  faqat  Germ aniyaning 
o ’zida  6  m illion  kitobxon  m azkur  kitobni  xarid  qilgan.  Yetmishinchi 
yillarda  H.Byol  o ’z  m am lakatining  siyosiy  m uam m olari  bilan  band 
bo'ldi.  S ho’rolar  hukum ati  uchun  o ’sha  paytlarda  nom aqbul  shaxslar 
hisoblangan  A.Soljenisin,  L.K opelovlar  H.Byol  xonadonida  q o ’nim 
topdilar.
Uning  so ’nggi  asari  “A yollar  daryo  manzaralari  oldida” 
(Frauen  vor 
F lusslandschaft)
  rom ani,  1985-yilda  chop  etilgan.  H.Byol  1985-yilning 
16-iyulida o g 'ir hastalikdan  so’ng  vafot etgan.
GYU NTER  GRAS 
(■G unter G ra ss
,  1927)
Gyunter 
Gras 
1927-yilda 
D antsigda 
tavallud 
topgan, 
ikkinchi 
jahon 
urushi 
ish- 
tirokchisi.  U  1948-56-yillarda 
D yusseldorf  va  B erlinda  hay- 
kaltaroshlik  va grafika b o ’yicha 
tahsil  olgan.  U 
1955-yildan 
boshlab  “47-lar  adabiy  guruhi” 
a ’zosi, 
1961-yildan 
boshlab 
Villi 
Brant 
boshliq 
sotsial 
dem okratlar  partiyasi 
a ’zosi.
G.Gras  1983-1986-yilda  Berlin 
S an’at  Akadem iyasi  Prezidenti
149

etib  saylanadi.  1986-1987-yillarda  yozuvchi  Kalkutta  safarida  b o ’ladi.
G .G ras  uzoq  vaqt  Berlinda  (hozirgi  paytda  Lyubek  yaqinida)gi 
B elendorfda  istiqom at  qiladi.  G yunter  Gras  Georg  Byuxner  (1965), 
Teodor 
Xoys 
(1969) 
mukofoti 
sovrindoridir. 
Bavariya 
badiiy 
akadem iyasi  m ukofoti  sohibi,  k o ’plab  universitet  va  shaharlam ing 
faxriy  doktori  va  fuqarosidir.  “Sham oldagi  tovuqlar  im tiyozi”  (1956), 
“Tunuka  nog’ora”  (1959),  “Sichqon  va  m ushuk"  (1961),  “Itlik  yillari” 
(1963),  “M ahalliy  kabutarlar”  (1969),  “Gaygtdagi  uchrashuv"  (1779), 
“Q urillash  ovozi”  (1922),  “Keng  dala”  (1995),  “M ening  asrim ”  (1999) 
kabi  asarlari  G yunter  G rasning  nafaqat  Germ aniyada,  balki  butun 
Y evropa  m intaqasida  m ashhurligini  belgilagan  asarlardir.  Bir  necha  o 'n  
yillarki,  om ad  G yunter  Grasni  chetlab  o ’tayotgan  edi,  U  Stokgolm dan 
keladigan  xabarlarning  oddiy  kutuvchisi  b o ’lib  qolishdan  boshqa  iloji 
y o 'q   edi.  27  yillik  tanaffusdan  so ’ng  71  yoshli  nemis  muallifi  G yunter 
G ras  adabiyot  sohasida  beriladigan  93-Nobel  m ukofotining  sohibi 
bo ’ldi.
G.Gras  nemis  tilli  m am lakatlardan  ushbu  oliy  m ukofotga  sazovor 
bo ’lgan  11-Nobel  mukofoti  sohibidir.  Shved  akadem iyasidan  kotiba  qiz 
G yunter  G rasga  qo ’ng ’iroq  qilib  uning  yuksak  m ukofotga  loyiq 
k o ’rilganini  xabar  qilganida,  u  o ’zining  Belendorfdagi  hovlisida  rasm  
chizib  o'tirgan,  ushbu  kun  H am burgga  borib  tish  davolatishni  doktor 
bilan kelishib q o ’ygan edi.
1  m illion  dollar  deb  belgilangan  Nobel  m ukofoti  bilan  G.Grasni 
taqdirlagan  Shved  akadem iyasi  nem is  ijodkorlarining  bir  umrlik  ijodini 
e ’tirof  etgan  b o ’lsa  ham,  m ukofotning  “sababchisi”  m uallifning 
“Tunuka  nog ’ora” 
(B lechtrom m el,
  1959)  romani  ekanligini  qayd  etib, 
“T o ’q  qora  b o ’yoqlardagi  hikoyalar  (tasvirlar)da  tarixning  unutilgan 
qiyofasi”  portretini  ifodalaganligini  alohida uqtiradi.
Bundan  40  yil  m uqaddam   chop  etilgan  “Tunuka  nog’ora”  rom anida
G.G ras  nem islarining  o ’zlari  yaratgan  eng  yaqin  tarixini  urushdan 
keyingi  yillardagi  iqtisodiy  m o’jiza  nemis  xarakteridagi  nim a  bilandir 
band  bo ’lish  hislatlarini  ro ’yi-rost  ta ’sirli  til  bilan  ifodalagan.  Uning 
keyingi  kitoblari  ham  beststellarga  aylanib,  q o ’lm a-qo'l  bo ’lganining 
boisi  birinchidan  nem is jam iyati  hayotining  m uayyan  b o ’lagi  haqqoniy 
badiiy  ifodasini  topganligi  b o ’lsa,  ikkinchidan  m uallifning  o ’zi  asarlari 
qahram onlari  singari  so ’l  intellektual,  noqulay  suhbatdosh,  o ’z  nuqtai- 
nazariga  sodiq  bahs-m unozaraga moyil  m a’rifatparvar b o ’lganligidir.
150

Nobel  m ukofotiga  sazovor bo'lishi  m unosabati  bilan  G.Gras  bir necha 
davriy  nashrlarga  musohaba  berdi.  Shulardan  biri  “Fokus”  G .G ras  bilan 
qilgan  suhbatdan kichik  parchani  e ’tiboringizga havola qilaniiz.
Sovrindor bilan  musohaba
Fokus: 
Janob  Gras,  20  yildirki  siz  Nobel  m ukofoti  laureatligiga 
doim iy  nom zodsiz.  Nihoyat,  m ukofot sizniki.
Gras:  Men  bu  mukofotni  kutganim  va  cham alaganim   ham  y o ’q. 
Doim o  c ’z  kitob-u  q o ’lyozm alarim   bilan  bandman.  M ukofotni  40 
yoshim da  emas.  70dan  o ’tganim da  loyiq  k o ’rishgani  meni  g ’oyat 
shodlantiradi  va  quvonch  b ag ’ishlaydi.  Chunki  40  yoshli  muallifni 
ushbu  m ukofot zalvori  ezib qo'yishi  hech gap emas edi.
Fokus:  X ushxabarga ilk  m unosabatingiz qanday b o ’ldi?
Gras:  Birdaniga  onam  yodim ga  tushdi.  X ursandligim ga  sherik 
b o ’lsalar edi  -  deb  o ’yladini.  Chunki  ular m ening  ilk m ashqlarim ni  bilar 
va  kelajagim  uchun  doim o  g ’am xo’rlik  qilar  edilar.  M endagi  bor 
faziiatlar onam dan  meros.
S o’ngra  Haynrix  Byol  haqida,  undan  27  yil  m uqaddam   shunday 
nufuzli  m ukofotga  sazovor  b o ’lgan  so ’z  sehrgari  haqida  o ’yladim.  Rah- 
matli  m aslakdoshim ga,  “Haynrix  bunga  nim a  deysan?”  -   degim   keldi. 
A m inm anki, u  bundan  xursand b o ’lgan  b o ’lar edi, -  deb  yozgan edi.
Jahonning  eng  yuksak  adabiy  m ukofotiga  loyiq  k o ’rilgan  “Tunuka 
nog’ora”  o 'ta   jonli  va  ta ’sirchan  tilda  yozilgan  b o ’lib,  keyinchalik 
Folker  Shlyondorf tom onidan  ekranlashtirilgan.  Bu  asarda g ’aroyib  bola 
O skar  M otserat  o ’z  bolalik  istiqbolidan  kattalar  dunyosiga  nazar 
tashlaydi  va  o ’zining  tunuka  nog’orasi  tufayli  bevosita  o ’zi  ishtirok 
etmagan  hodisalarni ham  bayon  etadi.
"Tunuka  nog’ora’'  orqali  ilk  bora  G .Grasning  tarixiy  haqiqatni 
syurreal-grotesk  tasvirlariga  qaram a-qarshi  q o ’ydi  va  o ’z  uslubini 
m a/k u r  rom anida  belgilab  oldi.  Nemis  tilli  yozuvchilar  orasida 
birinchi I ardan  b o 'lib   ikkinchi jahon  urushi  taassurotlarini  o ’z  asarlarida 
ifodaladi.
Danstigda  kechgan  ikkinchi  jahon  urushi  hodisalari  G.Grassning 
“M ushuk  va  Sichqon”  nomli  asarida  o ’sm ir  Y oaxini  M alke  taqdiri 
bayon  etilgan  b o ’lsa,  Dantsig  trilogiyasining  uchinchi  kitobi  “Itlik 
yilllari” urush  m avzusini yakunlaydi.
1977-yilda G.  Grassning  “Qalqon  baliq”  (D er Butt)  romani  unga epik 
m uallif sifatida  xalqaro shuhrat  keltirgan  asardir.
151

1986-yilda  adib  “Q utqaruvchi” 
(D ie  R etterin
)  asarini  e ’lon  qiladi, 
unda  G.Gras  insoniyatni  o ’ziga-o’zi  su ’iqasd  qiluvchi  jonzot  deb,  baho 
beradi.  1989-yilda  G .G ras  san’at  akadem iyasidan  siyosiy  e ’tiqodiga 
k o 'ra   chiqishga  ahd  qiladi 
(A kadem iya  Salm on 
Rushdi 
bilan 
birdam ligini  ifodalovchi  tadbir o'tk azgan)  G yunter  Grasning  1995-yilda 
yozgan  “Oq  dala"  rom anidagi  voqealar  Berlin  devori  qurilishidan  to 
Germ aniyaning  qayta  birlashuvi  kunlarigacha  b o ’lgan  voqealarni, 
shuningdek,  nem is  tarixining  1848-yilgi  nemis  inqilobidan  hozirgi 
kunlargacha 
b o ’lgan 
hodisalam ing 
bayoniga 
bag'ishlangan. 
Jam oatchilik tom onidan bu kitob  shu  qadar q izg ’in  m uhokam a qilindiki, 
kitob  ehiqarilganiga  8  hafta  b o ’lar-bo’lmas,  uning  beshinehi  nashri 
dunyo yuzini  k o ’rdi.
G yunter Gras  1989-yilda  o ’zi  tark  etgan  Berlin  san’at A kadem iyasiga 
qayta  saylandi. 
Shu  yilning 
avgustidan  boshlab  SD P  (Sotsial 
dem okratlar partiyasi)  uchun  saylovoldi  tadbirlarida  ishtirok etadi.
G yunter  Gras  1999-yil  iyulida  “M ening  asrim ” 
(M ein  Jahrhunderi) 
asaridan  parchalar  e ’lon  qila  boshlaydi.  Bu  asarda  u  asm ing  har  yili 
uchun  bir  tarix  keltirib,  uning  o ’ziga  xos  hikoyanavis  ekanligini 
ko ’rsatadi.
M ARTIN  VALZER 
(M artin  Walz.er.
  1927)
Xuddi  Sharqiy  G erm aniyada  b o ’lganidek, 
G ’arbda ham   60-yillarda  avlodlar alm ashinuvi 
yuz  berdi  va  bu  adabiyotga  m avzularning 
yangi 
y o ’nalishlariga 
ta ’sir 
k o ’rsatdi. 
W .Borxert,  H.Byoll  va  G.Grass  kabi  m ual- 
liflar  uchun  unjshning  oqibatlari  bosh  mav- 
zuligicha  qolgan  b o ’lsa,  bir  m uddat  keyinroq 
G ’arbiy  G erm aniyaning  fuqarolik-kapitalistik 
rivojlanishi 
zam irida 
tanqidiy 
qarashlari 
ayniqsa, 
H.Byoll 
ijodida  ustuvor  b o ’ldi 
(M asxarabozning 
dunyoqarashi 
-  
D ie 
A nsichten  d es  C lo w n s
,  1963).
1968-yildan  boshlab  esa  G FR da  inqilobiy  ruhda  shakllangan 
yozuvchilarning  adabiy  qarashlari  yuzaga  chiqib.  unda  asosan  talabalar 
faollik  k o ’rsatdilar.  U larning  maqsadlari:  davlat  obro’sini,  jum ladan

B avariya  hukum ati  rahbari  Frans  Y ozef  Strausning  ob ’rosini  k o ’tarish 
bilan  bo g’liq  tadbirlar,  bundan  tashqari  keng  m a’noda  em antsipatsiya 
talablari  edi.  Shuningdek,  ayollar  em antsipatsiyasi,  axloqiy  sohada 
yangi  ijtim oiy hayolparastlikdan  iborat  edi.  M azkur yangi  to ’lqinlarning 
bosh  nam oyandasi  Villi  Brant bo’lganligi tarixdan m a’lum.
Bu  yangi  m a’naviy  o ’zgarishlar  m adaniy  va  adabiy  sohalarga  o ’z 
ta'sirini  o ’tkazm ay  qolm as  edi.  Natsistik  o ’tmishdan  holi  b o ’lm agan 
yosh  avlod  ju d a  sustlik  bilan  uzoq  y o ’l  bosib,  davlat  tepasiga  kelishga 
intilar  edi.  M asalan,  keyinchalik  G ’arbiy  G erm aniya  tashqi  ishlar  vaziri 
lavozimini  egallagan  Y oshka  Fisher  o ’zining  yuqori  m artabalariga 
yashillar partiyasini  tuzish  va uni jamiyatga. m a’qul  qilish  orqali  erishdi. 
M artin  Urush  davri  avlodi  va  68-yillar  voqealari  o ’rtasida  yozuvchi 
V alsem ing  nomini  payqash qiyin emas.
1927-yilda  V asserburgda  (B avariya  keyinchalik  B adenzee  uning 
vatani  bo’lgan)  tug’ilgan.  Adabiyot,  tarix,  falsafa  sohalari  b o ’yicha 
tahsil  olgan.  Keyinchalik  radio  va  televideniyeda,  shuningdek  sayohat 
xizm atida (AQSH)  bo ’lgani  uni  adib  sifatida shakllanishida muhim  omil 
b o ’lgan.  U  ilk  m uvaffaqiyatiga  “Qochgan  ot
"{Ein  fliehend.es  Pferd, 
1978)  qissasi  orqali  erishdi.  Jam iyat  illatlarini  fosh  etuvchi  romani 
"Fink  urushi” 
( Finks  K rieg,
  1996)  va  avtobiografik  qissasi  :  “Favvora” 
(Ein  sprin gen der  Brunnen,
  1998)  asarlari  bir qancha  adabiy  m ukofotlar 
bilan  taqdirlandi.
Ular  orasida  Georg  Buxner,  Grats  adabiy  mukofoti  va  nemis  kitob 
savdosi  tashkilotining  tinchlik 
mukofoti  adib  m uvaffaqiyatining 
e ’tirofidir.  M .V alsem ing  “Qochgan  ot”  asari  xuddi  Krista  Volfning 
“B o ’lingan  sam o”siga  o 'xshab  ramziy  nom  hisoblanadi.  G ’arb  odami 
(GFR nazarda tutilyapti)  qochgan  ot m uhim  shaxs  yanglig’  ovlanadi.
A sar  Helm ut  Halm  va  talabalar  kengashining  hafsalasi  pir  b o ’lgan 
vakili  Klaas  Bux  obrazlari  orqali  talqin  qilinadi.  U lar  o ’ta  faollik  bilan 
keyinchalik  jum alist  va  m uallif  sifatida  ishlaydilar.  H ar  ikki  shaxs 
birgalikda  iste’m olchi  jam iyatdan  qochadilar  -   birovi  o ’z  kitoblari  va 
falsafasi  bilan,  boshqasi  sportga  va  yosh  m a’shuqaga  m ayli  bilan 
andarm on  bo’ladilar.  H ar  birlari  kim  g ’olibligini  aniqlamoqchi 
bo'ladilar.  Kim ning  g ’olibligi  m a’lum  bo’lmay  ochiqligicha  qoladi. 
Am m o  har  ikkisiga  shu  narsa  ravshanki,  bu  loqayd,  islohotlarga  bcfarq 
jam iyatda  yashash  oson  emas,  har  ikki  shaxs  intihoda  singan 
qahram onlardir.

UVE TIM M  
( U we  Tim m
,  1940)
68-yillar  avlodi  bilan  yangi  adabiyotining 
m aqsadli  y o ’nalishi  yanada  ravshanroqdir. 
1970-yil 
boshlaridan 
Uve 
Tim m  
o ’sha 
davrlam ing  eng  kn'p  m uvaffaqiyat  qozongan 
rom anlar  muallifi  hisoblanadi.  Uve  Tim m  
k o 'p   qirrali  iste’dod  sohibi,  voqealam i  o ’ta 
qiziq  hikoya qiluvchi  ijodkordir.
O ’zining  “ K olbasaning  kashf  etilishi” 
rom anida  urushning  so ’nggi  kunlari  vo- 
qealarini jonlantiradi.
Bu  asarda  voqealar  Haynrix  Byoldagidan 
boshqacharoq  tasvirlangan.  M uallif  Uve  Tim  1993-yi!  bilan  urush 
oralig’idagi  m asofa  -   ya’ni  urush  dahshatlarining  yuqori  p o g ’onasi 
oralig’i  haqida  hikoya qiladi.  unda  insoniylik.  ishonch  va kinoyaga  ham 
o ’rin  beradi.
Uning  keyingi  chop  etgan  “Akam  m isolida” 
(Am  B eispie!  m eines 
B ruders,
  2003)  asari  bilan  urush  m avzusiga yana  bir  bor  m urojaat  etadi: 
O ’z  akasining qotilga aylanganini  m uallif g 'ayritabiiy  hoi deb qaraydi.
“Yoz  issig’i” 
(H eifier  Som m er
,  1974)  va  “Q izil” 
(Rot,
  2001)  deb 
nom langan  kitoblari  Uve  Timni  68-yillarning  o ’ziga  xos  muallifi 
sifatida  m ashhur  qildi.  O 'z   soxta  qahram onliklari  bilan  m aydonga 
chiqqan  avlod  davlat  va jam iyatni  o ’zgartirm oqchi  b o ’ldilar,  am m o  ular 
m uayyan  chegaralanganlik  tufavli  to 'la  m uvofaqiyat  qozonaolm adilar. 
Y oshlarning  inqilobiy  ko'tarilishlari  o ’z  ta 'sir  kuchini  y o ’qota  borgan 
sari  m ansab  pillapoyalariga  ko’tarilishda  ular  siyosatchi,  tadbirkor  yoki 
hech  bir  kinoyasiz  m otam   m erosida  nutq  irod  qiluvchi  tarzda  nam oyon 
bo’la  boshladilar  (“Q izil” 
“Rot”) 
otdan 
tushsa  ham   egaridan 
tushm aganlar  esa  eh o ’ntaklarida  bom ba  bilan  yuraboshladilar,  “..Bu 
bombani  nim a  qilish,  qayerda  portlatish  kerak” ,  degan  savol  ularga 
ko’ndalang  bo’lib  qolaveradi.
I 54

HERTA M YULLER  -  (H erta M uller,  1953)
Nemis  adiba  va  shoirasi  Herta  M yuller 
2009-yilning  adabiyot  b o ’yieha  nufuzli 
Nobel  m ukofoti  sovrindori  degan  sharafli 
nom ga m unosib deb topildi.
2009-yilning 
10-dekabrida  Shvetsiya 
Qiroli  Karl  XVI  Gustav  Herta  M yuller 
xonim ga Nobel m ukofoti  laureati  yorlig’ini 
topshirar  ekan,  uni  asarlari  orqali  hozirgi 
zam onda  insonparvarlik,  ezgulikni  him oya 
qilib,  k o ’rsatgan  “ulkan  jaso rati”  uchun 
m uborakbod  etdi.  (2009-yil  m ukofoti  10 
million  shved kronasi  yoki  1,4 million  AQSH dollariga teng).
K o’psonli  rom anlar,  qissa,  esselar  va  ajoyib  she’rlar  muallifi  Herta 
M yuller  xonim ning  ijodini  yuqori  baholagan  jyuri  a ’zolarining  fikriga 
k o ’ra  bu  m ukofotga  “Ham m a  narsadan  bebahra  kishilar  hayotining 
nasrdagi  ifodasi  va  badiiyati”  uchun  berilganligi  ta ’kidlanadi.  2009-yil 
bu  nufuzli  m ukofotga  nom zodlar  qatorida  isroillik  Amos  Oz,  jazoirlik 
Assiya  Jabbor,  ispaniyalik  Xuan  Goytisolo  va  am erikalik  adiblar  Joys 
Kerol  Outs  ham da  Filip  Rot  kabi  o ’z  mamlakati  va  boshqa  yurtlarda 
asarlari  e ’tirof etilgan nom dor ijodkorlar bor edi.
Herta  M yuller  xonim  birdaniga  bunday  yuksak  m ukofot  sohibasiga 
aylanib  qolgani  y o ’q.  U  shu  paytgacha  e ’lon  qilgan  k o ’psonli  kitoblari 
uchun  bir  qancha  e ’tiborli  adabiy  m ukofotlar, jum ladan  Germ aniyaning 
nufuzli  Klayst  m ukofot  (1994),  Yevropa  Ittifoqining  “A risteyon” 
(1995),  Xalqaro  Dublin  adabiy  mukofoti  (1998),  Frants  Kafka  (1999), 
Konrad A denauer adabiy  m ukofotlari  sovrindorlari b o ’lgan.
Herta  M yuller  asli  Ruminiya,  Vengriya  va  Xorvatiya  sarhadlari 
tutashgan  hududdagi  Nitsledorfning  faqat  nem islar  isteqom at  qiladigan 
Banat  qishlog’ida  nemis  shvab  fermeri  xonadonida  1953-yilda  tavallud 
topgan.  Bu  qishloqda  1945-yildan  keyin  gapirishdan  ko ’ra  sukut 
saqlashni  afzal  ko ’rgan  nem islar  istiqom at  qilishgan.  Y agona  rumin 
m illatiga  m ansub  kishi  shu  qishloq  politsiyachi  (m irshab)  b o ’lganligi 
bois kishilar o ’zaro o ’z ona tillari  nemis tilida so’zlashganlar.
Hertaning  otasi  yuk  mashina  haydovchisi  b o ’lib,  Rum iniya  fashistlar 
tom onidan  bosib  olingach.  m axsus  zobitlar  q o ’shinida  xizm at  qilgan. 
Hertaning  onasi  K atarina  besh  yil  m uddatga  Sovet  Ittifoqiga  mehnat
155

lageriga  surgun  qilingan.  Katarina  o 'zin in g   M yuller  bilan  nikohini 
zaruriyat  oqibati  deb  hisoblar  va  qiziga  doim o  “A gar  urush 
b o ’lm aganda  hech  qachon  otangga  turm ushga  chiqm agan  b o ’lar  edim ” 
deb  ta ’kidlar  edi.  H erta  M yuller  T im ishoar  universitetida  nem is  va 
rum in  filologiyasi  bo ’yicha  saboq  oldi.  O ’sha  paytda  u  “Banat  aktsiya 
guruhi”  deb  nom langan  yosh  nem iszabon  yozuvchilar  to ’garagiga 
qatnashgan.  Bu  to ’garak  a ’zolari  qatorida  uning  b o ’lajak  turm ush 
o ’rto g ’i  R ixard  V agner  ham   bor  edi.  G uruh  m avjud  tizim ga  fitna 
uyushtirganlikda  ayblanadi  va  guruh  a ’zolaridan  Vilyam   Totok 
qam oqqa  tashlanadi.  G uruh  1975-yildan  taqiqlangan  b o ’lsa  ham , 
totalitar  tuzum ga  m uxolifatni  shakllantirish  va  rivojlantirishda  m uhim  
rol  o ’ynaydi.
H erta  M yuller  asosan  ijod  bilan  otasi  vafotidan  keyin  shug’ullana 
boshladi.  B olaligi  sotsializm   davriga  to ’g ’ri  kelgan  H erta  M yuller 
ongiga  q o ’rquv  hissi  singib  ketgan  edi.  Ayni  o ’sha  hissiyot  unga  hayot 
uchun  kurash  rag'batini,  quvvatini  berdi.  Vaqti  kelib  adabiyotshunoslik 
qanday  qilib  sukutdan  jiddiy  va  nafis  til  shakllanishini  o ’rganar. 
A dibaning  e ’tiroficha bu  davr  avlodi  quloq  bilan  eshitishdan  k o ’ra  k o ’z 
bilan tinglashni afzal k o ’rganlar.
“M en  ortga qaytishim ,  bolaligim ,  onam ,  otam   va qishlog’im  hayotini 
qayta  gavdalantirishim   zarur”  -   degan  edi  H.M yuller.  A diba  hali  xanuz 
davlat terrorini beozor havfsizlik  chorasi  deb hisoblovchilarga toqat qila 
olm aydi.  M yuller  ijodida  diktatura  m avzusidan  tashqari  yana  shunday 
m avzu  bor-ki,  bu  sukut  va  til  m unosabatidir.  “Sukut  bu  -   nutqdagi 
tanaffus  em as.”  U  “ichindagi  ichindadir”  -   deydi  adiba.  A m m o  yana 
sukut  shunday  kuch-ki,  hikoyanavis  san’atiga  qiyos  etgulik.  Har  bir 
kishi  o ’zi  uchun  sukut  yoki  hikoya  qilish  tayanch  b o ’lishini  belgilab 
olishi  kerak.  Sukut  saqlash  zarurligi  va  gapirish  im koniyati  haqidagi 
o ’ylar 
H erta 
M yullerga 
asosan 
“sekuritat” 
m ahfiy 
politsiyasi 
uyushtirgan  suhbatlar  (to’g ’riro g ’i  so’roqlar)  oqibatida  paydo  b o ’lgan. 
“H ayoting  qilga  osilib  turgan  kezlar  nim ani  so ’z  orqali  ifodalash 
m umkin  em asligini  tushunganm an” .  H erta  M yuller  adabiyot  haqida 
gapirib  “Y ozuvchilik  g o ’yo  sim i  oshkor  qilish  va  uni  saqlash  orasida 
tig ’  ustida  tasavvur  qoldiradi”,  deganida  undagi  sukut  saqlash  poetik- 
badiiy  texnikasi  qay  darajada  shakllanganligiga  yana  bir  bor  ishonch 
hosil  qilasan,  kishi.  1977-1979-yillarda  Herta  “Texnom etall”  traktor 
zavodida  tarjim onlik  qiladi.  GDR,  A vstriya  va  Shveytsariyadan 
keladigan  dastgohlar  va  texnik  jihozlar  y o ’riqnom alarining  tarjim asi
156

bilan  m ashg’ul  b o ’ladi.  N.Chausheskuning  maxfiy  politsiyasi  bilan 
ham korlik  qilib,  turli  axborotlami  yetkazib  turish  taklifiga  q at’iyan  rad 
javobini  berganligi  uchun  H.M yuller  ishdan  b o ’shatiladi.  Unga  shaxsiy 
delo ochilib,  uning hajm i  uch jild-u 914  sahifani  tashkil qilgan.
H.M yuller  ro ’zg ’orini  yurg 'izib  turish  uchun  bolalar  b o g ’chasida 
m urabbiya  bo ’lib  ishlagan,  shuningdek,  nemis  tilidan  xususiy  darslar 
bergan.
O ’tgan  asm ing  60-yillarida  Iosif  Brodskiy  kabi  “parazit  elem ent” 
tavqi  la’natini  olgan  Herta M yuller doimiy  ta ’qiblar obyektiga  aylanadi. 
Hattoki,  uni “G ’arb ashyolari  va upa-eliklar evaziga arab talabalari bilan 
jinsiy  aloqa  qilgan”  deb  ayblaydilar.  “Men  birorta  arab  talabasini 
bilm aym an  ham.  tanim aym an  ham ”  deb  yozgan  edi  adiba  “Die  Tsayt” 
(
Vaqt
)  gazetasining  2009-yil  iyul  sonlaridan  birida  e ’lon  qilgan 
maqolasida.
1979-yili  H .M yuller  “Pastqam lik"  (Niederungen)  nom li  14  m iniatura 
va  qissadan  iborat  nasriy  asari  q o ’lyozm asini  nihoyasiga  yetkazadi. 
Asarning  qaychilangan  va  “tahrir  qilingan”  nusxasi  uch  yildan  so ’ng 
B uxarestda  1982-yilda  nashr  etiladi.  Unda  umidsiz  unitilgan  Nitskidorf 
qishlog’ining  syurrealistik  hayoti  bola  nigohi  bilan  kuzatiladi.  Bundan 
ko ’ngli  to ’lm agan  adiba  kitobning  asl  nusxasini  m axfiy  ravishda 
Germ aniyaga  yuboradi  va  u  “Rotbushferlag”  nashriyotida  1984-yilda 
chop etiladi  va jam oatchilik  va tanqidchilik  tomonidan  iliq kutib olinadi. 
Shundan  so’ng  u  Rum iniyadan  chiqib  ketishga  m ajbur  b o ’ladi  va 
kitoblari  nashr etilishi taqiqlanganlar ro ’yxatiga tushadi.
H.M yuller  turm ush  o ’rto g ’i  R .V agner  bilan  birgalikda  1987-yili 
Germ aniyaga  doimiy  yashash  uchun  m uxojirlikka  chiqishga  m ajbur 
b o ’ladi.
1989-yili 
Chaushesku 
rejimi 
tanazzulga 
yuz 
tutib, 
diktator 
shoshilinch tarzda rafiqasi bilan birgalikda qatl  qilinadi.
Shunga  qaram asdan,  20  yil  o ’tib,  Rum iniyaga  tashrif  buyurgan 
adibaga  uni  kuzatishlar  davom   etayotganligi,  u  hali  ham   m axfiy 
xizm atlar e ’tiborida ekanligi  ayon b o ’ladi.
H.M yuller  ilk  prozasida  Banat  qishlog’i jam oasining  o ’z  an’anaviy 
qadriyatlari,  katta  qatag’on jam iyatidagi kichik jam oaning  turm ush  tarzi 
o ’z  ifodasini  topgan.  Sovuq  va  qora  ranglarda  bitilgan  “Pastqam lik” 
rom anida  bola  nigohi  bilan  kuzatilgan  uzlatga  yuz  tutgan  banat-shvab 
qishlog’i  tasvirlangan.  Bu  asarda  H .M yuller  qishloqdagi  nem islar 
hayotini  ifodalashda  qurbaqa  obrazidan  m etafora  tarzida  foydalanadi:
157

“ Ular  m am lakatni  tark  etganlarida,  o ’zlari  bilan  bittadan  qurbaqani  olib 
ketdilar”  kabi.  H .M ynller  hikoyalaridan  biri  o 'zin ing  ikki  dugonasi 
g ’aroyib  holatlarda  o ’ldirilganligi  to ’g ’risida  bo 'lib,  yoshlar  guruh- 
larining  d o ’stligi  totalitar  tuzum ning  vayron  etuvchi  ta ’siri  natijasida 
barbod  bo ’lganligini  hikoya qiladi.
“O ’lik  pashshani  sudragan  chum oli”  M yuller  qoralagan  uchta 
rom anning  bittasidir.  Unda  lupa  orqali  nam oyish  qilingan  hayot 
parchasi  ifodalanadi.  Bu  asarda  davlat  terrori  ta ’sirida  istiqbolning 
y o ’qqa chiqarilishi havfi  yaqqol  sezilib turadi.
Adibaning  “Tulki  o ’shanda  ham  ovchi  edi”  rom anida 
(D e r  Fuchs 
w ar  dam als  schon  d e r  Jciger
,  1992)  80-yillar  oxiridagi  provintsial 
Rum iniya  hayoti  aks  ettirilgan.  “Tayinlanish”  (1997)  asarida  m uallif 
boshqa  asarlaridagi  kabi  k o ’proq  jam iyatdan  ajralgan  shaxs  dunyosini 
tasvirlashni, jam oa hissiyotlarini  ifodalashdan  afzal k o ’radi.
“Bir  oyoqlab  sayohat”  (1989)da  30  yoshli  rum in-nem is  m uhojir  qizi 
Irenning  yangi  m uhitga m oslashishi  m uam m olari ifodalangan.  “Balki  bu 
rornanda  voqealarga  e ’tiborsizlik  kuzatilar,  am m o  Irenning  pinhoniy 
o ’ylari,  ya’ni  siyosiy  holatni  shaxsiyga  aylantirish  oliym aqom   tarzda 
ifodalangan” . 
-  deb  yozgan 
edi. 
V .Fergyusson, 
X .M yullem ing 
yuzuvehilik 
mahorati 
haqidagi 
risolasi, 
"K o ’zgudagi 
shayton” 
m a’ruzalar  majm uasi  (1991)  kitobxonlar  e'tiborin i  qozongan.  Keyingi 
asarlaridan  biri  “Qahva  tutgan  rangpar  janoblar”  (2005)  asari  ham   bir 
necha tillarga tarjim a qilingan.
Adiba  o ’z  kitoblarida  siyosiy  diktaturaning  fojeaviy  m avzusini, 
odam lar  erksizligining  azobli,  dim iqqan  muhitini  qalam ga  oladi. 
M uallifning  yozishicha,  uning  ko’plab  d o ’st-dugonalari  Chaushesku 
rejim ining  azobini  tortganlar,  ularning  yorqin  siymolarini  asarlarim da 
ifodalashni  burchim,  deb  his  qildim.  -  deydi  H .M yuller  “G ardian” 
gazetasiga  bergan  m usohabasida  “Nyu-York  taym s”da  tanqidchilar 
“adiba  o ’z  asarlarida  moddiy  va  m a’naviy  jihatdan  qashshoqlashgan 
Rum iniya badiiy in ’ikosini  yaratgan”  deya baho beradilar.
Garchi  H.M yuller  G erm aniyaga  k o ’chib  o ’tganiga  20  yil  b o ’lgan 
b o ’lsa  ham  doim o  o ’zi  uchun  muhim  hisoblangan  m avzuga  -   diktatura 
m avzusiga m urojaat etaveradi.
M uallif  asarlarida  asosan  tarixiy  xotirani  targ’ib  etadi.  “ ...  Chunki 
xotira  xushaxloqlik  garovi,  xotirasizlik  esa  urush  yanglig’  daxshatli  va 
kechirilm as  jinoyatdir”  deya  uqtiradi  u.  Herta  M yullerning  har  bir
158

asarida  bu  m avzu  markaziy  bosh  va  asosiy  mazmunni  tashkil  etuvchi 
hisoblanadi.
Nobel  mukofoti  laureati  Herta 
M yuller  asarlarining  tili  lo’nda, 
am mo  qiyom at  holatiga  b o ’lgan 
bandaning  doim iy  vahim a  va 
dahshatga  to ’la  nutqi  unda  har 
bir  obraz  qiyom at  qoyim  b o ’l- 
ganligini  tasdiqlashi  sezilib  tu- 
radi. 
H.M yuller  qahram onlari 
sotsialistik  Rum iniyadagi  nemis 
ozchiligi  vakillaridirlar.  Ular  o ’z 
um idsizliklari  tufayii  doim o  kitobxonda  q o ’rquv  va  hamdardlik 
uyg’otadilar,  lekin  m uallif  ularni  ideallashtirmaydi.  K o 'p   hollarda  ular 
huddi  o ’zlari  yashayotgan  tuzum lar  kabi  bem or  va  yoqim sizdirlar. 
M yuller  ataylab  nem iszabon  “travm otologik”  adabiyot  an ’analarini  -  
y a’ni 
inson  qalbi  ham isha  katta  jarohatlarga  duchor  etilishini 
san’atkorlik bilan  ifodalaydi.
YigiiTna  yildan  beri  G erm aniyada  (Berlinda)  yashayotgan  adiba 
universitetlarda  m a’ruzalar  o'qiydi.  1995-yildan  boshlab  Darm shtatdagi 
German  tillari  va  she’riyati  A kadem iyasining  a ’zosi  Herta  M yuller 
2005-yilda  Berlin  erkin  universitetining  professori  unvoniga  sazovor 
b o ’lgan.
Herta  M yuller  asarlari  dunyoning  yigirmadan  ziyod  tillariga,  shu 
jum ladan,  xitoy.  turk,  ingliz,  shved,  polyak  tillariga  o ’girilgan. 
Ajabmaski, 
nemis 
adibasining 
kitoblari 
vaqin 
yillarda 
o ’zbek 
kitobxonining javonlaridan  o ’rin  olsa.