Nemis adabiyoti tarixi to sh k en t m u m to z so
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- (G efallen e
- (D er kleine M ann F riedem ann)
- („Вuddenbrocks ‘, „ Verfall ein er F am ilie
- (D er Z au berberg
- (H erm ann H esse
- ( Unterm R ad)
{Thom as M ann,
1875-1955) T.M ann XX asr tanqidiy realizm adabiyotining yirik nam oyandalaridandir. Uning boy falsafiy m azm un kasb etuvchi ijodi hozirgi nem is adabiyotida alohida o 'rin egallaydi. T. M ann ham akasi Haynrix m ansub b o ’lgan Lyubek muhiti- ning farzandi. Ikki buyuk realist-lam ing hayotiy va ijodiy taqdirlarida qator o ’x- shashliklar bilan bir qatorda, farqlar ham kam emas. Burjua sivilizatsiyasiga tan qidiy m unosabatga ular turli y o ’llar bilan keldilar. T. M annning y o ’li H. M annga nisbatan m urakkabroq va ziddiyatliroq. A dibning bolalik va o ’sm irlik yillari Lyubekda kechdi. 1891 yilda otasi olam dan o ’tgach, ularning savdo firm asi tugatiladi va oila M yunxenga k o ’chib o ’tadi. Bu yerda Tom as sug ’urta kom paniyasi xizm atiga kiradi. Hali Lyubekdaligidayoq she’rlar m ashq qila boshlagan Tom as M yunxenda novellalar va hikoyalar yoza boshlaydi. 1894-yilda T. M ann o ’zining ilk hikoyasi “M ag’lublar’’ (G efallen e )ni chop ettiradi. O ’z adabiy iqtidoriga ishona boshlagan boshlovchi adib sug’urta kom paniyasidagi ishini tark etadi va o 'z in i jurnalistik faoliyatga их bag’ishlaydi. 1898 yili uning novellalar majmuasi “Kichik janob Fridem ann” (D er kleine M ann F riedem ann) chop etiladi. Ilk asarlaridayoq o ’zi yashayotgan dunyoning kem tikliklari, tartibsizliklari haqidagi ogoh etuvchi fikrlari yangray boshlaganini ochiq k o ’rish mumkin. K eyinchalik ijodkor bu fikrlarini chuqurlashtirib boradi, yosh yozuvchini psixologik m uam m olar, bem or qalb m avzusi borgan sari ko’proq band eta boshlaydi. T. M anning nemis adabiyotidagi mavqeini belgilashda, unda faxriy o ’rin egallashda ,.B uddenbroklar“ asari ning („Вuddenbrocks ' ‘, „ Verfall ein er F am ilie “, 1901) ahamiyati beqiyosdir. A sarda B uddenbroklar oilasi to ’rt avlodining tarixi kuzatilib. m uallif m azkur oilaning gullash davridan to tanazzul va aynishigacha b o ’lgan y o ’lini tasvirlaydi. T. Mann bu asarni bejiz „B ir oila inqirozi“ deb nom lam agan. Oilaning birinchi avlodiga m ansub katta Yohann Buddenbrok yirik don savdogari. U burjuaziya jam iyatining gullagan davrida yashagan va o ’zi bu jam iyatning m a’- naviy va jism oniy timsoli sifatida na- moyon b o ’ladi. Asar da u g ’ayratli, hayot- ga o ’ch, omadli sav- dogar tarzida ta ’rif- lanadi. Uning dav rida u boshqargan firm a boyib, kengaya boradi. U nga XVIII asr m a’rifatparvarlari singari hurtikrlilik xos. K atta Buddenbrok m unofiqlik. irim -sirim lar dushm ani, uning gapirish usulida biroz xalqona d ag ’allik bor. Ikkinchi avlod uning o ’gli, elchi - kichik Yohann obrazida o ’z ifodasini topgan. U otasining ish yuritish usulini yaxshi egallagan. Ota- meros firma uning qolida rivojlanishda davom etadi. U hushyor, ishbilarm on, am m o boshqa odam. Kichik Yohann otasining hurfikrlilik g ’oyalaridan voz kechgan, dindor, ehtiyotkor, ilmli va muom alali, o ’zgalarga nisbatan shirinsuxan. U ning fe’l-atvori boshqa davrda - reaksiya davrida shakllangan. Shu bois unda otasining g ’ayrati va d ag ’alligi y o ’q. Xotini ham xudojo’ylar ta ’sirida eriga mutanosib. Ikkinchi avlodda ko’rina boshlagan inqiroz. belgilari uchinchi avlodda to ’la-to’kis nam oyon b o ’la boshlaydi. Bu chizgilar kichik Y oxanning farzandlari Tom as va K ristianda va ularning opa-singillari Toni va K laralar siym olarida va harakatlarida o ’z ifodasini topgan. Tom as - qobiliyatli va dono ishbilarm on, dastlabki paytlarda u m uvaffaqiyat qozonadi, erkin shahar senatiga deputat qilib saylanadi. K eyinchalik m uvaffaqiyat om adsizlik bilan sekin-asta o ’rin alm asha boshlaydi. Uning firm asi sinish chegarasiga kelib qoladi. U borgan sari charchoqni his qila boshlaydi, darm oni qurib faqatgina iroda kuchi evazigagina o ’zini ish yuritishga m ajbur etadi. O ’z m avjudligining m a’nisizligini his etish uni tobora band eta boshlaydi. Tom as ajib tarzda, tartibli kishiga xos b o ’lm agan holda o ’lim topadi. U k o ’chada loyga yiqilib o ’ladi. Kristianning fe’l-atvorida tanazzul va inqiroz yorqinroq ochilgan. K asalm and bu kishi, doim o asabi tarang, bosh o g ’rig ’idan shikoyat qilgani-qilgan. U om adsiz va ishyoqm as, o ’ziga xos xonadon hazilkashi va m asxarabozi. Uning uchun m uqaddas narsa y o ’q. Kristian savdogarlik faoliyatini rad etadi va yengil-yelpi turm ush tarzini o ’ziga odat qilib olgan. U byurgerlarning asriy an’analari ustidan kuladi. “O chig’ini aytganda har bir kom m ersant - firibgar, m uttaham ” deydi, - u kunlardan birida savdogarlarga qarata. K ristianda artistlikka m oyillik bor, u teatrga ham qiziqadi, am m o bu havasning ham oxir- oqibat samarasi yo ’q. U byurgerlik sosloviyaning "adashgan o ’g ’lon’Maridan biri. B yurgerlik bilan aloqasini uzgan-u, o ’m ig a biror boshqa narsa topolm agan. Kristianning hayoti ham biror mazm un kasb etmagan. U yengillak ayolga uylanadi, u ayol esa Kristiandan qutulish m aqsadida uni jinnixonaga joylashtiradi. B uddenbrokiar oilasining inqirozi bir vaqtlar m ustahkam oilaviy aloqalarga ega xonadan a ’zolarining o ’zaro oqibatlarida ham k o ’rinadi. Ana shu planda Tom asning singlisi go ’zal va tabiatan sam im iy Tonining taqdiri o ’ta fojealidir. U oila obro’si, firm a m a’murligini ju da qadrlaydi. Oilasini deb, shaxsiy baxti talaba M artinga m uhabbatidan voz kechadi. oila m anfaatini o ’ylab ikki m arta turinushga chiqadi. U oilaviy udum lar qo big’idan chiqa olsa, o ’z erkini qalb irodasiga bo'ysundirsa, Toni baxtli b o ’lishi mumkin edi, am m o bu qiz byurgerlik an'analarini buzishga jazm qila olmaydi. 120 Budenbroklarning to ’la to ’kis tanazzuli to ’rtinchi avlod vakili Xanno obrazida gavdalantirilgan. T u g ’ilganidan boshlab xastaligi, ojizligi uqtirilgan bu bolaga real hayot begonaday. U ham m a harsadan qo ’rqadi, ham m a narsaga loqayd. U ju d a erta - bolaligidayoq hayotdan k o ’z yumadi. Eng so ’nggi intihoda ikki ovoz uni o ’ziga chorlaydi - hayot va o ’lim ovozlari. Keyingisi, y a’ni, o ’lim ustun keladi. R om anda tasvirlan- gan voqealar m uallif uchun tanish, qadrdon va yaqin va shu sababli yozuvchi ularni ishtiyoq bilan tasvirlaydi. M uallif Buddenbroklarning vijdonli, insofli ekanliklarini, savdo- garlikda halolliklarini alohida ta'kidlaydi. Shunga qaram ay m uallifning byurgerlar dunyosiga tanqidiy munosabati shubhasizdir. T. Mann byurgerlik m uhitida gum anistik g ’oyalarning, an’analarning so’nib borayotganligini alohida ta ’kidlaydi. A sarda eski an ’anaviy byurgerlik o ’rniga yangi ishbilarm onlar - egoist, toshbag’ir, qattiqqo’l kishilar kelayotganligiga ishoralar bor. Rom anda H agenshtrem , Kistenm aker kabi ishbilarm onlar obrazlarining paydo b o ’lishi fikrim izning dalilidir. Jam iyatda paydo b o ’layotgan bunday hayot tarziga ega kishilarga m uallif q o ’rquv va xavotir bilan qaraydi. “Buddeenbroklar” keng epik polotno bo’lib, unda voqelikning tor m aydoni - byurgerlik oilasi tasvirlangan. A sarda birorta ham bosh qahram on y o ’qki, voqealar bayoni uning atrofida m arkazlashgan b o ’lsin. Q ahram onlar sifatida goh Tom as, goh Toni, goh X anne va boshqalar tasvirlanganlar. ■‘B uddenbroklar”dan keyin T. M ann san’at va hayotdagi ijodkorlik va voqelikning o ’zaro m unosabatlariga bag’ishlangan novellar yozdi. Tristan (1902) shu asnodagi uning xarakterli asarlaridandir. N ovella qahram oni S hninel-m odernist yozuvchi, g ’alati va kulgili shaxs. U o ’zini o ’rab turgan m uhitga hazar, jirkanish bilan qaraydi. Sihatgohda u ishbilarm on bem or xotin Gabriel Kleteryan bilan tanishadi. Bu ayol uning nazdida san’at uchun tug’ilgan, turm ush chirkinliklariga aloqasi y o 'q zot b o ’lib tuyuladi. Ayol chindan ham m usiqani chuqur his etadi. Shifokorlar taqiqiga qaram ay Shopen asarlarini chaladi, V agnem ing “Tristan” ini ijro etar ekan, m usiqa m o’jizasidan hayratga tushadi, to ’lqinlanadi, bu uning salomatligini yom onlashtiradi. Shninel ayolning eriga keskin xat yozib, Gabriel qabih prozaik hayot uchun emas, san ’at uchun yaratilgani, buni esa eri tushunm asligini bayon etadi. Am m o sihatgohda Gabrielaning eriga to ’qnash kelgan 121 Shninel o 'zin i yaxshi tom ondan ko’rsata olmaydi. Kleteryan uni q o ’rqoqlik va laqm alikda ayblaydi. O ’zini oqlash im koniga ega bo ’lmagan Shninel juftakni rostlab qoladi. "Tonio K ryoger” (1903). “Gladius Day” (Xudo sham shiri, 1902) novellari ham T. Manni lirik va psixologik tasvir ustasi sifatida tanitgan novellalaridandir. Yozuvchining g ’oyaviy evolyutsiyasi XX asr 20- yillarida yaratilgan ‘"Mo’jizali to g ’” (D er Z au berberg, 1924) rom anida o ’z ifodasini topgan. 1913 yilda yozishni boshlagan bu rom anida m uallif ko'plab bahs-u m unozaralar orqali XX asr avvalidagi burjua jam iyatining m a’naviy hayoti m anzaralarini gavdalantirgan. H ERM AN H ESSE (H erm ann H esse, 1877-1962) Herm an Hesse 1877-yil 2-iyulda V yurtem bergga qarashli Kalv shahrida ziyoli xonadonida dunyoga kelgan. Uning ota-onasi Bazel m essionerlari bilan tuzgan shartnom alariga k o ’ra Hindis- tonda faoliyat olib borganlar. Uning otasi Yohannes Hesse (1847-1916) boltiq bo’yilik shifokorning o g ’li bo’lib. 1873- yildan Kalv nashriyot uyushm asi xodimi, 1893-1905- yillarda nashriyot boshqaruvi raisi sifatida faoliyat olib borgan. Herm ann Hessening beshta opa- .......... .......................................... singillari b o ’lib, ulardan ikkitasi erta vafot etganlar. Hesse bolaligidan hayollarga beriluvehi, kuehli tem pe ram ent sohibi b o ’lgan. Uning zakovat va qobiliyati bolaligidanoq atrofdagilar e ’tiborini tortgan. U rang-barang sh e'rlar to ’qir, ajoyib rasm lar ehizar, ota-onalari uning zehn-idrokidan lol qolar edilar. 1881-yili H esselar oilasi Bazelga k o ’ehib boradilar. Hesse bu shaharda intem at m aktabda o ’qiy boshlaydi. 1886-yilda ular yana Kalv shahriga qaytib keladilar. U ona shahridagi imtiyozli lotin m aktabida o ’z o ’qishini davom ettiradi. Bu m aktabda o ’z m uvaffaqiyatlari bilan nazarga tushgan H. Hesse 1891-yildan yevangelik-diniy sem inarda tahsil oladi. O xir-oqibat ota-ona noroziligiga qaram ay H.H esse 1892- yilda seminarni tark etdi. Shu paytdan farzand va ota-ona oralaridagi 12 : kelishm ovchiliklar boshlanadi. 15 yoshli o'spirinni ota-onalari Shtuttgart vaqinidagi asab kasalliklari shifoxonasiga keltiradilar, u bu yerda bog’ ishlariga qarashishi va ruhiy bem or bolalarga o ’qishlarida yordam berishi lozim edi. Shu yerdan boshlab Hessening odam ovi fe’l- atvori, oiladan uzoqlashish m ayli shakllana boradi. Keyinchalik u Nekkar bo ’yidagi Eslingenda kitob savdosi b o ’yicha ta ’lim oladi. 1894- yildan boshlab m exaniklar tayyorlaydigan bilim yurtida o ’qiydi. M azkur sohadagi faoliyat b o ’lajak ijodkorga bir xil va zerikarli tuyuladi. Shu sababdan 1895-yilning oktyabridan Tyubingenda kitob savdosi b o ’yicha saboqlarini jiddiy tarzda davom ettiradi. Bu davr xotira va sarguzashtlari “G ’ildiraklar tagida” ( Unterm R ad) rom anida atroflicha bayon etilgan. Kitobga oshuftalik, turli bosm a yodgorliklar, jahon adabiyoti durdona- lari bilan oshno b o ’lish, H.Hesseni ham shunday asarlar ijodkoriga aylantirgan bo’lsa, ajab emas. “Jahon adabiyotiga jonli bir narsa yanglig' m unosabatda b o ’la bilm oq uchun, deb kuchli ta ’sir k o ’rsatgan asarlari allaqanday qoliplar yoxud ta ’limiy dasturlar asosida emas, balki o ’zligini topish orqali o ’rganm og’i m uhimdir. U bureh y o ’lidan yurm og’i lozim. Biron-bir durdona asar m ashhur b o ’lgani uchun va uni bilmaslik uyat sanalgani uchungina bu asarni o ’qib chiqishga o ’zini m ajbur qilmoq xatodir. Aksincha, m utoalaa, tanishuv va m uhabbat har bir kim sa uchun tabiiy b o ’lm og’i lozim ”, - deb yozgan edi H.Hesse/ Herm an Hesse XX asr nemis adabiyotining yirik nam oyandalaridan biri, adabiyot sohasidagi xalqaro Nobel mokofotining sovrindori. Uning k o ’plab roman, qissa, hikoyalari, sh’erlari, siyosiy, adabiy-tanqidiy ruhdagi asarlari chop etilgan: Ilk bor 1927-yilda bosilib chiqqan “C ho’l bo’risi” romani Herman H essega olam shum ul shuhrat keltirgan psixologik asardir. “C ho’l bo ’risi”da o ’z-o ’zini tahlil qilish va hal etilm agan m a’naviy-ruhiy ziddiyatlarni yengish y o ’lidagi sa’y-harakatlar qalam ga olinadi. Unda muallifning oldingi asarlarida ozm i-ko’pmi aks ettirilgan Ruhga muro- jaat etish uslubi o ’zining yakuniy ham da to ’laqonli ifodasini topgan. Herm ann Hesse o ’z. ijodi bilan Germ aniyadagi ko 'p lab avlodlarga katta ta’sir k o ’rsatgan, asarlari eng k o ’p m utolaa qilinadigan nemis adiblaridan biridir. Nemis adabiyotining ulug’ mumtoz vakillaridan biri bo ’lgan adib nomi yigirmanchi asrning ikkinchi yarm ida ayniqsa, 1946- yili unga adabiyot sohasidagi halqaro “Nobel” m ukofoti berilganidan so ’ng, butun dunyoga tanildi. 123 Uning j a ’mi asarlari orasida “C ho ’l b o ’risi” rom anini alohida ta ’kidlash lozim. 1927-yilda bosilib chiqqan bu asar o ’tgan davr m obaynida turli yoshdagi ju d a k o ’plab kitobxonlam ing m ehr- m uhabbatiga sazovor b o ’ldi. Bu asarda tasvirlangan 20-yillardagi rivojlanib, sanoati taraqqiy etib borayotgan jam iyat ortidagi voqealar birinchi shaxs nomidan, y a’ni ellik yoshlardagi Harri H aller tilidan hikoya qilinadi, yolg’izlanib qolgan m azkur shaxs tim solida inson ichki dunyosining. botiniy vujudining benihoya serqirra ekanligi ibratli tarzda ochib beriladi: “Harri ikki vujuddangina em as, balki yuz m inglab jonruhlardan tarkib topgan. Uning hayoti m inglab behisob ju ft qutblar orasida m uallaq kechadi”. Bunday tasavvur nafaqat G ’arb va Uzoq Sharq falsafasining ta ’sirinigina ko ’rsatib qolm ay, balki “C ho’l b o ’risi”ning G erm aniyadan tashqarida ham, 60-yillarga qadar Y evropa va A m erikada, ayniqsa o ’sib kelayotgan yoshlar harakatida ham o ’z ifodasini topganligi sabab b o ’lganki, bunga hech qanday shak-shubha y o ’q. A sarning xalqaro m iqyosida qabul qilinishi ham da olam shum ul aham iyati nuqtai nazardan uning o ’zbek tiliga ilk bor tajjim a etilishi o ’ziga xos m adaniy voqeadir: Birinchidan, biz o ’quvchilar uchun nafaqat nem is adabiyotiga ham m ansub m um toz asarlardan biri bilan oshno b o ’lish, qolaversa, H erm an H essening ruhiy, m a’naviy dunyosi, shuningdek, uning ijodi bilan yaqindan tanishish im koniyati tu g ’iladi. Y ana boshqa tarafi ham borki, yosh, navqiron o ’quvchilar G ’arb va Sharq g ’oyalari bilan su g’orilgan, ular o ’rtasidagi cham barchas aloqalam i o ’zida m ujassam lashtirgan ushbu muhim asar mutolaasi ch o g ’ida germ aniyalik, shuningdek, yevropalik ham da am erikalik yoshlar m adaniyati bilan ham tanishadilar. U nda nafaqat olis Sharq falsafasi, balki insonning o ’z “m en” iga ham da m urakkabliklariga b o 'lg an quvnoq va vazmin m unosabati ham o ’z ifodasini topganligi diqqatga sazovordir. Til va uslub jihatidan o ’ziga xos, yuksak did bilan yozilgan asar tarjim asi o ’quvchidan katta e ’tibor talab qiladi. Herm ann Hesse hayotlik yillaridayoq o ’z asarlarida haqiqat poetikasi ham da til sofligiga erishish uchun kurashgan, intilgan. U siyosiy hushyorlik tajribasidan botiniy y o ’l kontsepsiyasini yaratadiki, bu y o ’l o ’z-o ’zini bilish sari olib boradi. Insonparvar adib butun umri davom ida qalam ga suyanib yashadi. 124 Uning hayoti va ijodi bag’rikenglik ham da sabr-toqat bilan yashashning nam unasi edi. Bugungi kun nuqtai nazaridan olib qaralganda, bir narsa alohida e ’tiborga loyiq ko ’rinadi: adib o ’z ijodida shu narsani oldindan ko ’ra olganki, bugun G ’arb va Sharq xalqlari aynan shunga intilib yasham oqdalar, u ham b o ’lsa turli m afkuralar o ’rtasida m urosa, turfa insonlar o ’rtasida ahillik va baham jihatlik b o ’lishiga erishishdir. “C ho’l b o ’risi” ellik yoshlar atrofidagi inson. U kam gap, shu qadar odam ovi, haqiqatan ham , o ’zini-o’zi b a ’zan atagandek, C ho’l b o ’risi boshqa olam dan b o ’lgan, begona, yovvoyi va ju r ’atsiz, hattoki ju da yuraksiz zot edi. Uning iste’dodi va taqdiri sabab naqadar yolg’iz va g ’aribona hayotga k o ’nikib ketganligi, o ’zi bu yolg’izlikni ongli ravishda qism at deb bilishligi g ’ayri oddiydir. Asl ism i Harri H aller bo ’lgan C ho’l b o ’risi ijaraga turish m aqsadida bir xonadonga keladi. Bu xonadonning m uattar havosi unga m a’qul b o ’lib, ijarachi ayolning ham m a talablariga so’zsiz rozi b o ’ladi. Rom an C ho’l b o ’risining ijaradoshi tom onidan yozilgan. Uning fikrlari asosida biz Harri H allerning yashash tarzi, o ’tm ishi, his-tuyg’ulari va kechinm alari haqidagi m a’lum otlarga ega b o ’lishim iz m um kin. Uning qadam bosishlari o g ’ir va q at’iyatsiz edi, bu esa uning k o ’rinishi va nutqidagi ohang ham da j o ’shqinlikka mos kelm as edi. Uning kasal ekanligi yurishiga xalaqit berar edi. Uning b o ’yi u qadar baland emas, lekin yurishi va boshini tutishi novcha odam lam i eslatadi. Egnida zam onaviy qishki palto, o ’zi b a’mani, biroq pala-partish kiyingan, soqoli silliq tarashlangan, kalta sochini u yer bu yeriga oq oralagan ekanligi tasvirlangan. Uning yuzidan qandaydir yotsirash, sovuqlikmi, yovuzlikm i, shunga o ’xshash nim adir ufurib turardi. Lekin baribir, unda nim adir yetishm ayotganday, fe ’l-atvori, yurish-turishi, xatti- harakatlarida g ’alatilik, nojiddiylik sezilar, g o ’yo unga ijarada turishi, odam lam ing nem is tilida so’zlashishi g ’aroyib yangilikdek tuyular, shuning uchun u boshqa narsalar bilan andarm ondek edi. U bir oz m a’yus, g ’am gin, biroq sezgir, o ’ychan, qorishiq va ulug’vor qiyofali edi. Undagi xushm uom alalik va iltifotda, garchi bular unga biroz m alol kelayotgandek tuyulsa-da, takabburlikdan asar ham y o ’q - aksincha, bir oz ta ’sirchanlikm i, bir oz o ’tinchm i, iltijom i, shunga o ’xshash nim adir m ujassam edi. Uning k o ’p safarlarda b o ’lganligi k o ’rinib turadi. B irinchi qarashdayoq u mislsiz, kam dan-kam uchraydigan va favqulodda qobiliyatli inson sifatida taassurot qoldirar, chehrasidan aql, 125 nur yog'ilar, nozik va harakatchan yuz ifodasidan g ’ayrioddiy, g ’aroyib, ruhiy va m a’naviy hayot barq urib turardi. Haqiqatan ham , unda chin m a’naviyatli insonlardagina uchraydigan keng fikrlilik, bilim, m aqsadga m uvofiqlik singari fazilatlar boshqalarga qaraganda k o ’proq m ujassam edi. Bunday toifadagi kishilarga shuhratparastlik begona, ular k o ’zga tashlanish, o ’zlarini bozorga solish-u birovga gapini m a’qullatish fikridan yiroq yurishadi. Bu odam betob, qandaydir ruhiy kasal yoki b o ’shang, irodasiz shaxski, unga nisbatan ham dardlik, achinish hissi o ’tadi, chunki uning yolg’iz, kim sasiz, g ’aribligi ham da doim iy ravishda ich-ichidan ezilib, azoblanib yurishiga guvoh bo ’lamiz. Undagi um idsizlikning asosi, negizida dunyodan nafratlanish em as, balki o ’z- o ’zidan nafratlanish ekanligini ham angladikki, u ko ’proq o 'z -o ’zidan nafratlanar edi. Irodani sindirish, shaxsiyatini y o ’q qilishga yo'nal- tirilgan saboqlar uni o ’z-o ’zidan nafratlanishiga olib kelgan. Shu tariqa u bor hayoti davom ida o ’zining butun iste’dodini, butun aql-idrok, zakovatining o ’z-o ’ziga, m ana shu olijanob vujudga qarashli ekanligini k o ’rsatadi. B oshqalarga yon-beridagi odam larga kelsak, u doim o qahram onona tarzda va o ’ta jiddiy ravishda ulam i chin dildan sevishga, ularga nisbatan odil, adolatli bo ’lishga, ularning dilini o g ’ritm aslikka harakat qiladi, chunki “Y aqin kishingni sev” degan ju m la uning vujud- vujudiga o ’z-o ’ziga nafrat qanchalik singgan b o ’lsa, shunchalik chuqur ildiz otgan edi. Shunday qilib, uning butun hayoti, o ’z-o’zini sevmay turib, yaqin kishingni ham seva olm asligingga dalil, qolaversa, o ’z-o ’ziga nafrat ham natijada xuddi o ’ta ketgan xudbinlik yanglig’ dahshatli yakka- yolg’izlik va tushkunlik-um idsizlikni keltirib chiqarishga yaqqol misol bo ’lib xizm at qiladi. Harri H allem ing turm ush tarzi bir oz g ’ayrioddiy va sirli. U m uayyan bir kasb bilan shug’ullanm aydi, tafakkur sohibi va kitob shinavandasi. U o ’m ida tush m ahalga qadar ch o ’zilib yotadi, uyqudan turgach, egnida xalat bilan yotoq b o ’lm asidan xonasigacha bir-ikki qadam tashlaydi. X ona q o ’shderazasi, keng va yorug’ bolaxona, avvalgi ijarachilar turgan paytdagiga qaraganda endi boshqacharoq k o ’rina boshlagandi. D evorlarga suratlar, jum allardan qirqib olingan rasm lar osilar, ular tez-tez alm ashinib turardi. Xullas, bu xonada yashayotgan odam olim b o 'lsa kerak, degan tasavvur uyg’onadi. Ham m a yoqni sigara tutuni bosib ketgan, sigara qoldiqlari va kuldonlar har yerda yotar, bu m anzara ham shu fikrga m os tushadi. K itoblam ing katta qismi ilmiy m azm unda 126 emas, balki turli-tum an xalqlarning turli zam onlarda yashab, ijod etgan shoir va adiblarining asarlaridan iborat edi. U XVIII asr oxiriga taaluqli b o ’lgan “Sofiyaning M ikeldan Saksoniyaga sayohati” nom li asarining qalin-qalin oyati jildiga ega edi. Aftidan, u Gyote va Jeyn Paul Novalis, Lessing, Yakobi va Lixtenbergning to’liq asarlari to ’plam larini sevib o ’qigan. Harri o ’zining ilk bor araukariya xaqidagi suhbatda C ho’l b o ’risi deb ataydi. Uning yakkayu yolg’izligi, yovvoyiligi, besaranjom ligi, bevatanligini bundan ortiqroq nom, ta ’rif bilan tavsiflab b o ’lmaydi. U podagra kasalligi xuruj qilganida o 'z joniga qasd qilishiga ham tayyor b o ’lardi. C ho’l b o ’risi har doim odam garchiligi bor insonlam ing uylarida yashab keladi. Bu uning eski injiqligi. U saroy va koshonalarda yashab o ’rganm agan. Bu orqali u m eshchanlarga bo ’lgan nafratini allaqanday mehr-shafqat tuyg ’usi bilan alm ashtirishga harakat qiladi. Harri o ’zining u dunyo haqidagi o ’ylari bilan shaharning eng sokin va eng k o ’hna kvartallari b o ’ylab keta turib, peshtoq ustidagi bir lavhaga ko’zi tushadi. Lavhada rang-barang harflar paydo bo ’ladi. Ular quyidagilar edi: M agiyaviy teatr. Har kim ham kiraverm aydi - har kim ham. Va shu yerga kirish ishtiyoqi kun sari oshib boraveradi. Kunlam ing birida bu xonaga kiradi. Bu tushmidi, yo o ’ngim i, buni u farq- layolmaydi. Azobli kunlarining birida u restoranda Herm ina ismli qizni uchratadi. Unga atab orxideya6 sotib oladi. Qiz uning hayotiga m a’no m azm un olib kirishga harakat qiladi. Qiz unga m ehribonchilik qiladi. H ayotning g o ’zalliklarini k o ’rsatadi. Q izning nigohi, mehrli buyruqlari oltm ish yoshli guvem ant7 ayolning qatiqqo’l, jiddiy va talabchan qiyofasini eslatadi. U Harri nim a istashini, his-tuyg’u va kechinm alarini oldindan bilib turadi. Qiz unga raqsga tushishga, bolalardek beg’ubor o ’yinlarda ishtirok etishga m ajbur qiladi. Axir, bu harakatlar C ho’l b o ’risiga umuman yod tu yg ’ular b o ’lgan edi- da. Uning qalbida b o ’ri va inson tinm ay jan g olib borar edi. Harri o ’zidan, o ’z hayotidan m am nun b o ’lishni o ’rganolm asdi. Buning sababi, 6 O r x i d e y a - l o la n i n g b i r tu ri g u v em an t - tarbiyachi, m urabbiy 127 u o ’zini ham isha yuragining tub-tubidan hech qanday inson emas, balki eh o ’ldan kelib qolgan B o ’ri deb bilar edi. Aqlli odamJar uning haqiqatan ham b o ’ri bo’lganligi, yoki tug’il- m asdan oldin sehr-jodu bilan b o ’ridan insonga aylantirilgan b o ’lishi m um kinligi, yoki b o ’lm asa u inson b o ’lib tu g ’ilgan-ku, biroq vujudi ch o ’l b o ’risiniki qilib yaratilgan, yoxud u haqiqatan ham b o ’ri degan ishonch uning o ’y-hayoli, kasali mahsuli ekanligi haqida bahs qilishni yaxshi ko’rar edi. Shunday qilib, C ho’l b o ’risida insoniylik va b o ’rilik xususiyatlari m ujassam edi. Inson va B o ’ri yonm a-yon yashar, biroq ular bir-birlariga kam dan-kam yordam berishar, aksincha bir-birlari bilan doim iy xusum at, ashaddiy dushm anlik m unosabatida b o ’lishgan. Harri dam b o ’ri, dam inson b o ’lib yashardi. M asalan, Harri inson sifatida go ’zal fikrga, ajoyib, olijanob hissiyotga ega b o ’lgan yoki biror ezgu ish qilayotgan paytda, uning vujudidagi b o ’ri tishlarini irjaytirib, berahm , qahrli, m asxaraom uz kulgu bilan bu barcha olijanob xatti- harakatlar C h o’l yirtqichiga naqadar kulgili tuyulishini bildirguvchi edi. Harri har bir m avjudot singari, butunlay sevilm akni istardi va aynan shuning uchun u ularning oldida, ya’ni m ehr-m uhabbatlari bilan unga ahamiyatli b o ’lgan odam lar oldida, o ’zining bo'ri ekanligini yashira olm asdi, ulam i alday ham olm asdi. Shu o ’rinda yana bir narsani aytish lozim ki, H arriga o ’xshagan odam lar ju d a k o ’p, m asalan san ’atkorlar ham xuddi shu toifaga m ansubdirlar. Har bir inson zoti o ’zining belgilari, o ’z ovozi, o ’z fazilat va illatlariga, kechirilm as gunohlariga ega. C h o ’l b o ’risining o ’ziga xos belgisi esa shu ediki, u kechqurunning odam i edi. Y ana boshqa belgilaridan biri, uning o ’z jon ig a qasd qiluvchilar toifasiga mansubligi edi. B ular ichida tasodif tufayli o ’z jon ig a qasd qiluvchilar toifalari mavjud. Harri ham ularning biri edi - o ’lim bilan ju d a yaqin aloqada bo ’lib yashashi shart em as - bunga o ’z jon ig a qasd qiluvchi b o ’lmay turib ham erishish m umkin. Biroq o ’z jo niga qasd qiluvchining bir xususiyati borki, u o ’zining “m en” ini, haqm i, nohaqm i, baribir xavfli, shubhali, xatar ostida qolgan tabiat ibtidosi deb his qiladi. G o’yo u qoya ch o ’qqisida turibdi-yu, tashqaridan zarragina turtki yoki ichkaridan zig’irdakkina zaiflik b o ’lsa bas, uning b o ’shliqqa “gup” etib qulashi turgan gap. O ’z jo n ig a qasd qiluvchilar bizga o ’zlarini aybdorlik his-tuyg’ulari bilan qam rab olingan qilib tasviri ay dilar. U larga tashqi qiyofa emas, balki onaga, Ollohga, 128 koinotga qaytib, singib, y o ’q b o ’lib ketish ko’proq m aqsad mazmuni bo ’lib ko’rinadi. Harri m ana shu so ’ngi imkoniyat m arrasiga yetib boradi. M a’naviy teatrda u o ’z-o’zini tanishni o ’rganadi, umri boqiylam i uchratadi, huvillagan qalbini xalos etishga yordam beradigan narsani topadi. Bunda unga H erm ina va Gustav yordam berishadi. Harri o ’tirishda D ora ismli qiz bilan tanishadi. Sayrdan qaytayotib, tortish m exanizm i pand berib, b o ’shliqda uyg’onsa unda son-sanoqsiz eshiklar turibdi. Unda: 1. Xohlagan hayvon yoki o ’sim likka aylanish; 2. Shaxsni shakllantirish; 3. C ho’l bo ’risini o ’rgatish m o’jizasi; 4. Barcha qizlar seniki; 5. Qonga b o ’yalgan muhabbat; 6. Harrining qatl etilishi kabi eshiklar bor edi. Bu eshiklarga Harri kirarkan o ’zi suhbatlashishni istagan barcha odam lam i M otsart, Gyote, Roza, yana sevgililaridan Lora Idalam i uchratadi. Bir eshikda Pablo bilan Herm inani birga k o ’rib, alamidan Herm inaga pichoq sanchadi. S o’nggi eshikda Harri ustidan sud olib boriladi. U yg’onib qarasa, u Pablo bilan shaxm at o ’ynam oqda. Pablo H erm ina shaklidagi shaxm at donasini ch o ’ntagiga solib, “Harri hali ham o ’ynashni o ’rgana olm absan“ deb m agiyaviy teatrdan chiqib ketadi. Asam i biz m a’lum darajada to ’g 'ri va noto’gri tushinishim iz mumkin. Bu g ’alati va hayratlanarlidir. Asarning atigi yarm inigina tushinib yetganlar, mening nazarim da, o ’zlarini unga o ’xshatib u bilan tenglashtirishgan, uning iztiroblariga sherik bo’lishgan, orzularini baham ko ’rishgan. Asar vaqtga bog’liq bo ’Imagan, unda abadiy Ilohiy dunyo qaram a-qarshi q o ’yiladi. 129 |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling